سولطان سولئیمان قانونی: اوْلمایا دولت جهان‌دا بیر نَفَس صحّت گیبی

سولطان سولئیمان قانونی: اوْلمایا دولت جهان‌دا بیر نَفَس صحّت گیبی

مئهران باهارلی

١-بو یازی‌دا وئریله‌ن ایکی قوْشوق‌دان بیرینجی‌سی، عوثمان‌لی سولطانی سلیمان قانونی‌نین (Kânûnî Sultan Süleyman)[1]، یازدیغی و ایلک بیتی آتاآناسؤزونه دؤنوشه‌ن اۆن‌لو بئش بیت‌لیک قوْشوغودور:

خلق ایچی‌نده معتبر بیر نسنه یوْخ دولت گیبی

اوْلمایا دولت جهان‌دا بیر نَفَس صحّت گیبی

سولطان سولئیمان قانونی (یاسا یاپان) و یا محتشم (گؤرکه‌م‌لی)، اوْنونجو عوثمان‌لی خاقانی-ایمپاراتورو ایدی. اونون دؤنه‌می‌نده بیر یان‌دان عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغو سیاسی، عسکری و ائکونومیک اولاراق ان گوج‌لو دؤنه‌می و آلتێن چاغی‌نی یاشادی، سێنیرلاری آوروپادا آووستوریایا ده‌ک گئنیش‌له‌دی، او بیر یان‌دان تورک اۇزلوق-صنعت و اؤزه‌ل‌لیک‌له بارێمی-معماری‌سی اوْلاغان‌اۆستو گلیشمه و ایله‌رله‌مه گؤسته‌ردی.

سولطان سولئیمان اؤزو ده باجاریق‌لی بیر قوْشار ایدی. سولطان سولئیمان‌ین «محبّی» (Muhibbî) (و سئیره‌ک اولاراق محبّ، بیرینجی سولئیمان، مفتونی، عاجزی) تخلّصی ایله یازدیغی ٤١١٨ شعری‌نی ایچه‌ره‌ن قوْجامان بیر دیوانی واردیر. سولطان سولئیمان ٢٧٧٩ غزلی ایله ده کیلاسیک تورک گؤرک‌سؤزو و دیوان ادبیاتی‌ندا غزل رئکورونو قێرمیش‌دیر.  

ایکی‌نجی شعر، سولطان سولئیمان دؤنه‌می‌نده ٢٩ ایل شیخ الاسلام‌لیق گؤره‌وی‌نی داشییان موْنلا ابوسعود افه‌ندی‌نین، سولطان سولئیمان شعری‌نه یازمیش اولدوغو بنزه‌ک‌دیر (نظیره). بو بنزه‌یی تورکییه‌ده یاییملانان تونجای بولبول‌ون مقاله‌سی‌نده‌ن آلدیم[2]. آنجاق بو مقاله‌ده بنزه‌یین نئچه کلیمه‌سی یانلیش اوخونموش‌دور. بونلار آشاغیداکی بیچیم‌ده دوزه‌لتیلمه‌لی:

آواره اولاراق اوخونان کلیمه‌نین دوغروسو آوْرا-اَوْرَه-اَبْرَه، آنلامی قبا و عبادیر

الله-آللاه دییه اوخونان کلیمه‌نین دوغروسو آل ایله-آل‌لا، آنلامی نیرنگ و فریب ایله‌دیر

کمال اولاراق اوخونان کلیمه‌نین دوغروسو کمان، آنلامی یای‌دیر

دست دور دییه اوخونان ترکیب‌ین دوغروسو دستِ زوردور

مشیبک اولاراق اوخونان کلیمه‌نین دوغروسو مشیب‌ین، آنلامی قوجالیغین‌دیر

اولمادی اولاراق اوخونان کلیمه‌نین دوغروسو اوْلماداندیر

تعاطر اولاراق اوخونان کلیمه‌نین دوغروسو مقاطر، آنلامی داملا داملا دامیزماق‌دیر

آیریجا هلال (حلالی یئرینه)، بیچمه‌یه (بیچمه‌ک یئرینه)، گرچه کیم (کیرحکیم یئرینه)، حضیض (تحضیض یئرینه)، قُوا (قوری یئرینه)، چرخی ده (چرخده یئرینه)، .... یانلیش یازیلمیش-اوخونموش و دوزه‌لتیلمه‌لی‌دیر.

مئهران باهارلی

Sultan Süléyman Qânûnî: Olmaya devlet cahanda bir nefes sehhet gibi

Méhran Baharlı

Bu yazıda vérilen iki qoşuqdan birincisi Osmanlı Sultanı Süléyman Qânûnî’nin yazdığı ve ilk béyti ataanasözüne dönüşen ünlü béş béyitlik qoşuğudur:

Xalq içinde mö’teber bir nesne yox devlet gibi

Olmaya devlet cahanda bir nefes sehhet gibi

Sultan Süléyman Qânûnî (yasa yapan) ve ya Möhteşem (görkemli) onuncu Osmanlı Xaqanı – imparatoru idi. Onun döneminde bir yandan Osmanlı imparatorluğu siyâsi, eskeri ve éķonomik olaraq en güclü dönemi ve altın çağını yaşadı, sınırları Avropa’da Avusturya’ya dek génişledi. O bir yandan Türk uzluq- senet ve özellikle barımı-mé’mârisi olağanüstü gelişme ve ilerleme gösterdi.

Sultan Süléyman özü de bacarıqlı bir qoşar idi. Sultan Süléyman’ın Mühibbi ve séyrek olaraq Mühibb, birinci Süléyman, Meftûnî, Âcizî texellüsü ile yazdığı 4118 şé’rini içeren qocaman bir dîvânı vardır. Sültan Süléyman 2779 qezeli ile de kilasik Türk görksözü ve dîvân edebiyatında qezel réķorunu qırmışdır.

İkinci şé’ir, Sultan Süléyman döneminde 29 il Şéyx ül-İslamlıq görevini daşıyan Monla Ebusuûd Efendi’nin Sultan Süléyman şé’rine yazmış olduğu Benzek-Nezîredir. Bu benzeyi Türkiye’de yayımlanan Tüncay Bülbül’ün meqâlesinden aldım. (TUNCAY BÜLBÜL. Muhibbî’nin “Gibi” Redifli Gazeline Ebussuûd Efendi’nin Bilinmeyen Bir Naziresi). Ancaq bu meqâlede benzeyin néçe kelimesi yanlış oxunmuşdur. Bunlar aşağıdakı biçimde düzeltilmelidir:

“Âvâre” olaraq oxunan kelimenin doğrusu “Avra- Evre-Ebre”, anlamı qaba ve aba ve xel’etdir

“Allah” diye oxunan kelimenin doğrusu “Alla – Al ile”, anlamı néyreng ve ferib ile’dir

“Kemal” diye oxunan kelimenin doğrusu “Keman”, anlamı yaydır

“Desté Dûr” diye oxunan terkibin doğrusu “Desté Zûr”dur.

“Müşeybek” olaraq oxunan kelimenin doğrusu “Meşib’in”, anlamı qocalığın’dır

“Olmadı” olaraq oxunan kelimenin doğrusu “Olmadan”dır

Ayrıca “Hilal” (Helalı yérine), “Biçmeye” (Biçmek yérine), “Gerçi kim” (kirhekim yérine), “Heziz” (Tehziz yéine) yanlış yazılmış-oxunmuş ve düzeltilmelidir.

Méhran Baharlı

سولطان سولئیمان قانونی – محبی

خلق ایچی‌نده معتبر بیر نسنه یوْخ دولت گیبی

اوْلمایا دولت جهان‌دا بیر نَفَس صحّت گیبی

سلطنت[3] دئدیک‌له‌ری آنجاق جهان قاوقاسی‌دیر

اوْلمایا بخت و سعادت دونیادا وحدت گیبی

قوْ بو عیش و عشرتی، چون کیم فنادیر عاقبت[4]

یارِ باقی ایسته‌ر ایسه‌ن، اوْلمایا طاعت گیبی

اوْلسا قوم‌لار ساغیشی‌نجا عؤمرونه حدّ و عدد

گلمه‌یه بو شیشه‌یِ چرخ ایچره بیر ساعت گیبی

گر حضور ائتمه‌ک دیله‌رسه‌ن ائی «محبّی» فارغ اوْل

اوْلمایا وحدت مقامی، گوشه‌یِ عزلت گیبی

مونلا ابوسعید افه‌ندی- شیخ الاسلام

غزلِ مرحوم سلطان سلیمان‌خان علیه الرّحمه والغفران حضرت‌له‌ری‌نین الفاظِ دُرَربارلاری‌دیر که ذکر اولونور:

خلق ایچینده معتبر بیر نسنه یوخ دولت گیبی

اولمایا دولت جهان‌دا بیر نفس صحت گیبی

نظیره‌یِ مرحوم و مغفورله شیخ الاسلام و مفتی الانام ابوالسّعود افه‌ندی حضرت‌له‌ری‌نین آخرِ عمرله‌ری‌نده غزلِ شاهنشاهی‌یه نظیر ائدیپ، تسلیه‌یِ خاطرِ عاطر و دریا مقاطرِ خسروانی ایچون اوانِ شباب و مشیبین آمد و رفتنی و تک و پویِ ارذلِ عمر و نتیجه‌یِ عرفان و ثمره‌یِ عمل‌له‌ری یینه منجّر اولدوغون هر بیر سوالِ مقدّره جواب ایچون قصیده ائدیپ، رکابِ همایونِ سلیمانی‌یه ارسال بویوروپ، بعد النظر سیگئتوار سفری‌نه[5] متوجّه اولموش‌لاردیر. رحمهما الله تعالی

گئتدی هنگامِ شباب ال‌ده‌ن، دمِ وصلت گیبی

گلدی ایّامِ مَشیب، ائردی شبِ فرقت گیبی

صرصرِ بادِ فنا ییخدی وجودوم خیمه‌سین

چاک چاک ائتدی رواقین جامه‌یِ صحّت گیبی

قامتیم‌ده‌ن عافیت دیباسین آلدی روزگار

اه‌ینیمه وئردی بلا آوراسی‌نی خلعت گیبی

گردشِ ایّام طیّ ائتدی سجلِّ عؤمرومو

شول سطورو محو اولوپ ابتر قالان حجّت گیبی

مرِّ ایّام و شهور و کرِّ اعوام و دهور

قومادی تن‌ده مجال و روح‌دا راحت گیبی

چؤکدو بنیانِ بدن، پوزولدو تمثالِ جسد

دِیرْ دیواری‌ندا یئر یئر پوزولان صورت گیبی

اعتماد ائتمه عجوزِ دهره، بیر مکاّره‌دیر

ائتمه‌ز ایتامی‌نا اصلا میل و یا شفقت گیبی

آلداییپ زَقّومِ غم اِطعام ائده‌ر نعمت دییه

آل ایله نیشِ بلا نوش ائتدیریر شربت گیبی

اختلال ائردی مزاجا، ضعفه یوز توتدو قُوا

قالمادی اعضادا هرگز قوّت و قدرت گیبی

هر بیری دنیا ده‌یه‌رکه‌ن، بیلمه‌دیم قیمت‌له‌رین

یوخ یئره اولدو هبا عؤمروم گران قیمت گیبی

تن‌ده تابین وار ایکه‌ن، صرف ائت معانی کسبی‌نه

اولمادان بیچاره، بن بیچاره بی طاقت گیبی

ضعف ایله اُفتان و رفتان عؤمر سرحدّین گئچیپ

بیر عجب اقلیمه دوشدوم عالمِ غربت گیبی

هیچ اهلی‌نده انیس و آشنادان کیمسه یوخ

بولمادیم هرگز بیری‌نده اُنس و یا الفت گیبی

جیشِ هجران ائیله‌دی تالان وجودوم کشورین

مُلکِ دِل‌ده لشکرِ جور ائتدییی غارت گیبی

خان‌مانِ دل ییخیلدی، قالمادی داش اوزره داش

دستِ زور و جور ایله ویران اولان مُلْکَت گیبی

تن حصارین توپِ غم ییخدی، عجب بو کیم هنوز

دینمه‌ز آهیم غولغولو شام و سحر نوبت گیبی

دیکیلیر برجِ بدن‌ده یئر یئر ائتدیکده فغان

آهِ دل‌سوزوم دُخانی گؤک‌له‌ره رایت گیبی

گلدی ادراکا خلل، گئتدی مشاعرده‌ن شعور

قالمادی بیر صحّت اوزره سمع و یا رویت گیبی

اشکِ پُر خون توتدو سرتاسر جهان اطرافی‌نی

دم به دم ذیلِ افق‌ده گؤرونه‌ن حَمرت گیبی

رونقِ ایّام قالمادی، داخی عیدِ شریف

گؤزومه دنیا گؤرونور غیرِ ماهیّت گیبی

سانیریم آفاقی توتدو نارِ آشوب و فِتَن

سینه‌یِ سوزانیم ایچره آتشِ حسرت گیبی

بیر زمان ایدی که باغ و راغا قیلدیقجا گذر

گؤرونوردو هر کناری گلشن و جنّت گیبی

شیمدی اوْل حالاتین اوْلدو جمله‌سی خواب و خیال

عالمِ رویادا ادراک اولونان حالت گیبی

بزم‌گاهِ آتش ایکه‌ن گؤرسه‌م گلیر شیمدی بانا

صحنِ گلزارِ ارم بیر تَهْیه‌یِ وحشت گیبی

نغمه‌یِ بلبل فرح‌‌بخش و سُرور انجام ایکه‌ن

غم‌فزا اولدو، صدایِ بومِ پُر نَکبت گیبی

مُلکِ صحّت‌ده اقامت مدّتی اولدو تمام

گؤرونه‌ن: شهرِ عدم اقلیمی‌نه رحلت گیبی

وئرسه گر دوران زمامین قبضه‌یِ تدبیری‌نه

گؤرمه‌سین هرگز بیری‌نده زحمت و شدّت گیبی

اولسا مرقاتِ جلالین پایه‌یِ بهرام مَقَرّ

عینِ عالم گؤرمه‌سه عؤمرونده اوْل رفعت گیبی

صُنعِ بی همتاسی‌نا نسبت وجودِ کائنات

طاقِ کسری، قصرِ قیصر، مختصر صنعت گیبی

سانما کیم دستِ حوادث آنا تاثیر ائتمه‌یه

ائرمه‌یه ایوانی‌نا بیر رخنه‌یِ آفت گیبی

فَرقَدین‌ه هم‌سر و جوزایا اولسان هم‌عنان

آسمان اولسا یئرین مِهرِ فلک رتبت گیبی

آفتابِ عؤمرونه بیر گون ائریر ناگه کسوف

عالمه تابان ایکه‌ن، نورون قیلیر ظلمت گیبی

داس شکلی‌نده گؤرونه‌ن چرخی ده سانما هلال

حاصلِ عؤمرونو خلقین بیچمه‌یه آلت گیبی

یا کمانِ قبضه‌یِ قدرت‌دیر، اهلِ عالمه

آتماغا تیرِ قضایی، ناوکِ محنت گیبی

بزمِ گیتی اهلی‌نین یا کاسه‌یِ اعماری‌نی

اکسیلیپ که دولدوغون اِشعار ائده‌ر آلت گیبی

بلکه جمله هیکلِ افلاک و اوضاعِ نجوم

عالمین شکلِ فناسین بیلدیریر هئیت گیبی

عالمِ کون و فساد اصحابی‌نا موت و فنا

مقتضایِ حُکم و طبع و موجبِ خلقت گیبی

بو گذرگاهِ فنا سختی‌نده امّیدِ بقا

ائیله‌مه‌ک فکر و خیال و باطل، امنیّت گیبی

عالمه بیهوده باخما، ائیله امعانِ نظر

صُنعِ استادِ ازل‌ده ناظرِ عبرت گیبی

هر بیری ذرّاتِ اکوان‌ین لسانِ حال ا‌یله

کشف ائده‌ر سرِّ جهانی ناطقِ حکمت گیبی

مسکنت تاجی‌نی اکسیرِ سعادت بیل، ساخین

ائیله‌مه جاه و جلالا میل و یا رغبت گیبی

واقف اولماز بارگاهِ عالمین ترتیبی‌نه

بیلمه‌یه‌ن صفِّ نعالی مسندِ عزّت گیبی

سعی قیل فهمِ رموزِ کائناتا، گرچه کیم

کُنهِ اسراری‌نا ائرمه‌ز عقل و یا فکرت گیبی

علم و عرفان مسلکی‌نده ائیله‌دیم سعیِ جمیل

ائتدیم اربابِ هِمَم ائتدیک‌له‌ری همّت گیبی

کشفِ اسرارِ دقایق‌ده بسی چکدیم عنا

ائتمه‌دیم اوْل باب‌دا اهمال و یا غفلت گیبی

مرصدِ انظاریم اولدو گاه اوج و گه حضیض

جست‌وجودا ایش‌له‌ر ائتدیم خارقِ عادت گیبی

موقفِ حیرت‌ده‌ن اؤزگه بیر مقاما ائرمه‌دیم

منتهایِ راهِ عرفان وادی‌یِ حیرت گیبی

سؤزلوک:

آل: فریب

ساغیش: شماره، تعداد

قاوقا: سر و صدا، جار و جنجال، جدال، درگیری، غوغا

قوْمادی: قویمادی

نسنه: چیز، شئی

ارذل: فرومایه‌ترین؛ پست‌ترین

اِشعار: ابراز، اظهار، اعلام، بیان

اعوام: سالها

اکوان: ج ِ کون به معنی مخلوقات و موجودات است و می تواند جمع کائن باشد به معنی پیداشونده .

اَوْرَه: اَبْرَه ، قبا، رویه ٔ قبا.

تَهْیَه: آمادگی ، بسیج

جوزا: سومین صورت فلکی منطقة البروج که در نیمکرۀ شمالی قرار دارد؛ توٲمان؛ دوپیکر.

حَمرت: سرخی؛ رنگ سرخ

دُخان: دود.

دهور: دهرها

راغ: مرغزار، دامن کوه؛ دامنۀ سبزکوه که وصل به صحرا باشد

زَقّوم: هر غذایی که تلخ، سمی، و کشنده باشد.

شهور: ماهها

صَرصَر: باد تند، شدید، و سرد.

صَفّ نِعال: درگاه؛ پایین مجلس:

فَرقَدین: دو ستاره نزدیک قطب که بدان راه شناسند

کرّ: برگشت، رجوع، عود

مرّ: بار، دفعه، کرت، مرتبه

مرصد: رصد‌خانه، کمین‌گاه.

مرقات: پلکان، نردبان

مشاعر: حواس، شعور

مشیب: پیری و سفیدی موی

مقاطر: جمع مقطر، قطره قطره چکاندن

ناوک: تیر، تیری که با کمان انداخته شود

---

[1] SULEIMAN THE MAGNIFICENT

http://factsanddetails.com/asian/cat65/sub424/item2683.html

I. Süleyman

https://tr.wikipedia.org/wiki/I._Süleyman

[2] TUNCAY BÜLBÜL Muhibbî’nin “Gibi” Redifli Gazeline Ebussuûd Efendi’nin Bilinmeyen Bir Naziresi

[3] مفخرت

[4] آخری

[5]  آماج، ١٥٦٦دا ماجاریستان‌ین سیگئتوار شهه‌ری قوشاتماسی‌دیر:

The Siege of Szigetvár, Hungarian: Szigetvár ostroma, Croatian: Bitka kod Sigeta; Sigetska bitka, Turkish: Zigetvar Kuşatması