دو شعر تورکی ایلیجا از احمد حمدی افندی ایرانی در بوسنا، و معادل‌های
تورکی حمام و گرمابه
بوسنادا بیر ایران‌لی تورک شاعیر احمد حمدی افندی‌نین ایلیجا شعری و
ایلیجا-قاپلیجا-قاینارجا-ایلیقین-ایلی‌سو
مئهران باهارلی
در یکی از شماره‌های سال ١٨٩٤ نشریه‌ی وطن[1] چاپ سارای بوسنا[2]،
پایتخت کشور بوسنا هئرسئک امروزی[3] دو قطعه شعر تورکی از یک
شاعر که به صورت ایران‌لی احمد حمدی معرفی گردیده درج شده است. نخستین این‌ها یک قصیده‌ی ٢٠ بیتی با ردیف گول در ستایش وصف باغی در شهر
ایلیجا و زیبایی‌های آن، و دومی یک غزل ٥ بیتی با ردیف اولور در وصف قاپلیجاهای
شهر ایلیجا است. این اشعار نمونه‌هایی از کاربرد تورکی عثمانلی (متعالی و یا بسیط)
در میان تورکان ایران به عنوان زبان مکتوب-ملی است. در این نوشته نخست این دو شعر
تورکی، سپس چند توضیح مربوطه و در پایان بحثی در کلمات تورکی برای حمام و آبگرم را
آورده‌ام.
ایلیجانین مدایحی‌نه دائر ایران‌لی احمد حمدی افه‌ندی طرفیندهن مرسول‌دور:
قصیده: نشئت‌آور اێلێجا
نشئت‌آور
اێلێجا چون دلبرِ رخسار، گول
گونه
گونه رَکْزْ اولوپ اوْل باخچادا اشجار، گول
روضه‌یِ
باغِ ارم گر بن دئسه‌م شایسته‌دیر
بؤیله
بیر رونق‌فشان‌دیر هر طرف انوار، گول
دلبران
چون ماهِ تابان هر طرف جولان ائده‌ر
نشئه‌یاب
ائیله‌ر دلِ عشّاقی اوْل انظار، گول
عاشق
ایسه‌ن ائی دلا، آچ سن بصیرت چشمی‌نی
باخ
نه گونه صنعِ مولایی ائده‌ر اظهار، گول
آفرین
اوْل ذاتا کیم بو باغی بنیاد ائیله‌میش
جنّت‌آسا
هر طرف‌ده حوریِ دل‌دار، گول
باخچانین
هر بیر طرف‌ده یاپمیش عالی قصری‌له‌ر
هر
قفس‌ده نغمه ائیله‌ر بولبول و گولزار، گول
بیر
عجب جایِ نشاط اولموش بو باغِ دل‌ربا
ائیلییور
پک بیر تکثّر دائما زوّار گول
چون
یاپیلمیش باغی‌دا هر بیر طرف گرمابه‌له‌ر
آبِ
صافی جاری ائتمیش باغا جویِ‌بار گول
اێلێجا
خاصیّت‌ین گولزاریمیز ائتمیش بیان
سؤیله‌میش
بیر خوش غزل، چون ائیله‌مه‌ز انکار گول
بیر
طرف‌ده حوضِ آبی یاپمیش اوْل صاحب هنر
دائما
سو آن‌دان ائیله‌ر هر طرف فوّار گول
بیر
طرف‌ده صُفّه‌یِ عالی مزیّن فرش اولوپ
اَکْلْ
و شُرْبْ ائیله‌ر او یئرده دلبرِ مهپار، گول
بیر
عجب جایِ لطیف‌ده نغمه‌ساز سازنده‌له‌ر
بؤیله
چون بولبول‌له‌ری مستان ائده‌ر اطوار گول
باغ
ایچينده نوعِ گول‌له‌ر، غونچالار خندان اولور
بویِ
عنبر نشر ائده‌ر هر یئرده اوْل آثار گول
گول
رخ و سیمین بدن، نازک ادا، لاغر میان
جمع
قیلمیش باغ ایچينده جمله شیرین وار گول
شعله‌ور
فانوسی‌له‌ر ترتیب ائده‌ر هنگامِ شب
سانکی
نور افشان اولوپ اوْل اخترِ سیّار گول
بیر
عجب بزمِ شبستان، باده‌نوشان دلبران
عکس
ائدیپ دلبر یوزونده چون شرابِ نار گول
مست
اولوپ سیران ایچین، بیر طورِ دامن‌چین اؤلور
حسرت‌یله
چون باخیپ دلبرده ائتمیش عار گول
گول
یانیندا چون گزه‌ر نیم‌مست اولان معشوق‌لار
باشقا
بیر حال کسب ائده‌ر اوْل شیوه‌یِ رفتار گول
باغچه‌یی
چون رنگِ طاووس ائیله‌میش عرضِ جمال
گؤرمه‌میش
چشمِ جهان، گؤردوم دئمیش اقرار گول
بؤیله
بیر بزمه دخول ائتسه اولور مو «عندلیب»
چون
مزیّن ائیله‌میش‌دیر اوْل در و دیوار گول
غزل: اێلێجا گرمابه‌سی
اێلێجا گرمابه‌سی هر درده بیر درمان اولور
شهرت.ی، آوازه‌سی صحّت‌له بیر برهان اولور
وار ایسه ظلمت ایچينده بیر نهان آبِ حیات
بو عیان ائتمیش، ولی هر کیم گؤرور عرفان اولور
خسته‌گانْ امراضی‌نا دائم شفا ائیله‌ر عیان
خسته‌نین هر دردینه بیر قطره‌سی چون جان اولور
چوخ حکیم‌له‌ر وار، ولی هر دردی تشخیص ائیله‌مه‌ز
حکمتِ الله‌ه باخ، سو ایچره دردْ آسان اولور
بؤیله بیر صحّت وئریر انسانا بو آبِ حیات
باغ ایچینده «عندلیب»ی بؤیله خوش الحان اولور
ایران‌لی احمد حمدی
صفَّة: سکو. غرفه‌مانندی در
داخل اوتاق یا مسجد که جای نشستن چند تن باشد، شاه‌نشین، ایوان، خانه ی تابستانی سقف‌دار،
جای سایه‌دار
رکز: نیزه در زمین فروبردن، ثابت کردن، بپای کردن
اکل و شرب: خوردن و آشامیدن
طوری: وحشی از مردم و مرغ و کبوتر. طیور وحشی
چند توضیح
١-نشریه‌ی
وطن در باره‌ی «ایران‌لی احمد حمدی افه‌ندی» اطلاعاتی نداده است. این امر شاید به
سبب معروف بودن او در مطبوعات بوسنای آن ایام باشد. احمد حمدی افندی درهر دو شعر
خود تخلص «عندلیب» را بکار برده است. سراینده‌ی اشعاری با همچو کیفیت بالا و دارای
تخلصی مشخص و جا افتاده، محتملا شاعری حرفه‌ای است که باید آثار دیگری از وی در
مطبوعات و آرشیوها و کتابخانه‌ها و .... وقت سارای بوسنا و عثمانلی موجود باشد.
٢-از
این دو قطعه شعر معلوم می‌شود احمد حمدی افندی ساکن ایلیجا بود. نام احمد حمدی -
نامی رایج در عثمانلی اما نه چندان رایج در ایران -، نشان می‌دهد که احتمالا وی
متولد عثمانلی اما دارای والدینی تورک از ایران قاجاری بوده است. نسل اول مهاجرین
از ایران به عثمانلی عموما دارای نام‌های مرسوم در ایران، و نسل دوم آن‌ها اکثرا نام‌های
مرسوم در عثمانلی داشتند.
٣-نام
بردن از احمد حمدی افندی به صورت «ایران‌لی»، ظاهرا برای
اشتباه نگرفتن سراینده‌ی وی با چند شخصیت معروف دیگر عثمانلی در آناتولی و در بالکان
از جمله در بوسنا با نام احمد حمدی است:
الف-
در شماره‌ای از درگاه درگی‌سی[4]، یک شعر تورکی با نام
اصفهان وجود دارد. سراینده‌ی این شعر، احمد حمدی تان‌پینار شاعر، رومان‌نویس،
مقاله‌نویس و ادبیات‌شناس مشهور تورک است (Ahmet Hamdi Tanpınar: (1901 –1962
ب-در بوسنا هئرسئک هم‌زمان با ایران‌لی احمد حمدی، شخصیت
دیگری با نام احمد حمدی، از مقامات عثمانلی
که نوشته‌هایی از او در مطبوعات تورکی بوسنی از جمله روزنامه‌ی گولشن سارای (Gülşen-i Saray) منتشر می‌شد در حیات بود. روزنامه‌ی گولشن سارای نخستین روزنامه‌ی تورک‌زبان
در بوسنا هئرسئک در دوره‌ی عثمانلی بود که از ٢٦ آرالیق ١٨٦٨ شروع به نشر کرده بود[5].
ج-از دیگر شخصیت‌های هم‌نام و هم‌زمان با ایران‌لی احمد
حمدی، شخصی به اسم احمد حمدی بیگ لاکشه (Ahmet Hamdi Bey Lakşe) است. وی در
میان ١٤٣ خانوار مرکب از ٥٠٨ بوشناکی بود که در سال ١٨٩٥ به دنبال اشغال بوسنا هئرسئک
توسط امپراتوری اوتریش-مجارستان از ناحیه‌ی موستار آن کشور به آناتولی مهاجرت و در
اینه‌گؤل اسکان داده شدند. احمد حمدی بیگ لاکشه که داوطلبانه در صف اوردوی عثمانلی
در جنگ‌های بالکان شرکت کرده بود، پس از مهاجرت به تورکیه در سال ١٩٢٠ نماینده‌ی مجلس
تورکیه شد. وی نخستین شخصی است که گوسفندهای نژاد مرینوس را در تورکیه تربیت کرده
است.
٤-امروزه
ایلیجا (Türkçe: Ilıca,
Boşnakça: Ilidža, Kiril: Илиџа) نام یک منطقه‌ی شهرداری ٥٠ هزار نفره در مجاورت سارای بوسنا از
فدراسیون بوسنا هئرسئک است که عملا در شهر مذکور ادغام شده است. نام شهر ایلیجا تورکی
و به معنی آبگرم است (نگاه کنید به ادامه‌ی مقاله). در شمال ایلیجا هم شهری به اسم
ایلیچی (Ilići) با چهار هزار نفر جمعیت وجود دارد که عملا
در شهر موستار ادغام شده است.
٥-احتمال دارد احمد حمدی افندی دو شعر تورکی خود را به مناسب
جشن‌هایی که در روز دوم ماه ائیلول همان سان در ایلیجا برگزار می‌شد سروده باشد.
در همین شماره از نشریه‌ی وطن در باره‌ی جشن‌های مذکور، مرکب از بازار گل، مسابقه‌ی
دو، کونسرت، ژیمناستیک، تیاتر، آتش‌فشانی هوایی و موزیک‌های نظامی و ملی و ....
خبر زیر آمده است:
حوادث داخلیه- ایلیجادا تفرج
سارای‌داکی فقرا و خسته‌گان جمعیت خیریه‌سی‌نین
منفعتی‌نه اولاراق مادام مینیستیر ویلما حضرت‌له‌ری‌نین تحت حمایت‌له‌رینده و
بلدیه رئیسی قاپیتان‌زاده محمد محیی بیگ‌ین زیر ریاستی‌نده، ایلیجادا ماه ائیلول‌ون
ایکینجی گونو اجراسی مقرر اولدوغو مقدما درج صحیفه‌ی تذکار ائدیله‌ن تفرج و شن‌لیک
شوندان عبارت‌دیر:
یوم مذکوردا اؤیله‌ده‌ن سونرا آلافیرانقا ساعت
اوچ‌ده‌ن بدا ایله دؤرده قده‌ر چیچه‌ک پازاری، بعده ایکی کیلومئتره مسافه‌لیک
قوشو، دؤرت بوچوق‌دان بئش بوچوغا قده‌ر خواننده جمعیتی طرفیندهن اجرای تغنیات،
بئش بوچوق‌دان آلتی بوچوغا قده‌ر جیمناستیق و گئجه ساعت یئدی‌یه چاریئک قالاراق‌دان
سکیزه قده‌ر تییاترو، و سونرا تنویرات و هوائی فیشه‌نگ‌له‌ری آتیلیپ، بونو متعاقب
عسکری و ملی موزیکالاری طرفیندهن ترنم‌ساز نغمات
اجرا ائدیله‌جه‌ک‌دیر.....
کلمات تورکی مربوط به حمام، آبگرم و ...
ایلیجا کلمه‌ی تورکی است که در گذشته هم به معنی چشمه‌ی
آبگرم و هم حمام-گرمابه بکار می‌رفت. در زبان تورکی کلمات متعددی مانند ایلیجا
وجود دارند که به هر دو معنی گرمابه (حمام) و آبگرم (سپا) بکار رفته‌اند [6]. اولیا چلبی در سیاحت‌نامه‌ی خود مفصلا و به دفعات متعدد به موضوع ایلیجا
اشاره کرده و در این میان نام‌های گوناگون آبگرم و گرمابه در لهجه‌های مختلف تورکی
را ذکر نموده است. از جمله اێلێجا (آناتولی، تورکیستان)، قاینارجا
(لسان اتراک روم)، قاپلێجا (بورسا اتراکی و یؤروکیستان)، اێلێقێن
(تورکمان)، اێلێسی (تاتارستان)، کره‌نسه-کره‌نده (موغولی) (و به صربی
«کؤسونجه»؛ در روم‌ائلی و بوسنا و صوفیا «بانا» و «بونلیجا»؛ در لادیک و آماسیا
«قاوزا»-حوضه؛ به عربی «حومما»، «عین الحار»؛ به فارسی «گرماب»، در کوردستان «چرمیک»؛
...)[7]
در تورکی معیار:
می‌باید
به جای کلمات فارسی و عربی، برای نامیدن حمام و آبگرم، مخصوصا در نام بردن از
آبگرم‌های تاریخی و توریستی و تجارتی و درمانی و .... در مناطق تورک‌نشین از معادل‌های
متعدد آن‌ها در زبان تورکی استفاده کرد. در زیر بخشی از این معادل‌های تورکی را
آورده‌ام:
گرمابه-حمام-بانیو:
مۇنچاق Munçaq – مۇنچا Munça (اصلینده سیخینتی وئره‌ن، بونالتیجی یئر؛
بونالتان نسنه آنلامیندادیر؛ مۇن- بۇن: سیخینتی، اوزونتو)، یۇنقۇق Yunquq – یۇنۇق Yunuq، یۇناق
Yunaq – یۇوۇناق Yuvunaq، یۇناق‌لێق
Yunaqlıq، اێسێ‌دام Isıdam، اێلێ‌سۇ
Ilısu، اێسێق‌سۇ Isıqsu، ...
دوش:
چیمه‌کÇimek
اێلێقIlıq : ولرم
اێلێق
سۇIlıq su : آب
ولرم
اێسێIsı (ایسسی، ایستی): گرم
اێسێ
سۇIsı su : آب
گرم
ایسیتی‌جیIsıtıcı : آب‌گرم‌کن
یۇنماقYunmaq : مصدر انعکاسی یوماق، مانند قوماق-قونماق
یۇوۇنماقYuvunmaq : مصدر انعکاسی یوماق، به علت حرف آخر و در بن یو، یک حرف اضافه‌ی
و قبل از پسوند –ون افزوده شده است. مانند سو-سووارماق: سو+و+ارماق
یێخانماقYıxanmaq : یونماق، یووونماق
اێلێقێن Ilıqın - ایلیخین: آبگرم
اێلێجاIlıca : (یلیق+جاق)،
اوستو آچیق دوغال سیجاق-ایسی سولو قایناق‌لار، ییخانما-یووونما یئرله‌ری، آبگرم
روباز، Spa
قاپلێجاQaplıca : (قاپالی+
ایلیق‌جاق)، اوستو قاپالی ایلیجا، اوستو اؤرتولو مینئرال‌لی سیجاق-ایسی سولو ییخانما-یووونما
یئرله‌ری، آبگرم معدنی سرپوشیده، Spa
قاینارجاQaynarca : ایسی
سو قایناغی، چشمه‌ی آب گرم
آرێجاArıca - آریق‌جاArıqca : از آری-آریق (پاک، تمیز)،
و یا محرف ایلیجا، در تورکی خلجی: آریغچا
چرمیک Çermik: آب گرم مقدس و شفابخش (منبع: تورک سؤیله‌نجه
سؤزلویو. دنیز قاراقورت). ممکن است کلمه‌ی چرمیک دارای ریشه‌ی تورکی باشد. بن «چر»
بنا به دیوان لغات الترک محمود کاشغری، فورم اوغوزی کلمه‌ی یئر به معنی مکان و جا،
مکان تجمع آب است. پسوند اسم‌ساز –می نیز در برخی از اسامی مانند نمونه‌ی ده‌ییرمی
به معنی هر چیز دائره شکل (سکه‌ی دائره‌وی، سنگ دائره‌وی آسیاب) مشاهده می‌شود.
(ده‌ییرمی هم‌ریشه با ده‌ییرمه‌ن به معنی آسیاب است). در زبان تورکی باستان همچین
کلمه‌ای به شکل «گؤرموک» (گرموک-گرمیک-چرمیک-چرمی) وجود دارد که به معنی مکان
دائره‌وی اجرای آئین‌ها و نمایش‌های شامان‌هاست. اجرای نمایشات در مکان‌های دائره‌وی
سنتی ریشه‌دار در میان تورکان آسیای میانه و باز مانده از سنت چرخیدن شامان‌ها حین
اجرای آئین‌هایشان است. این سنت در قرن نوزده نام «اورتا اویونو» را بخود گرفته و
برای اوغوزخوانی و داستان‌سرائی و نقالی بکار رفته است. از همین ریشه است «گؤروم»
به معنی کهانت[8]
اێلێجا-قاپلێجا-قاینارجاهای تورک‌ایلی و ایران
در
تورک‌ایلی و دیگر نقاط فعلا و یا در گذشته تورک‌نشین ایران، نام‌های جوغرافی متعددی
به صورت قینرجه- غینرجه –غنرجه (قاینارجا)، و مواردی ایلیجه-ایلجاق (ایلیجا)،
قبلوجه (قاپلیجا)، ایلخی-ایلقه‌نه (ایلیقین)، کرندق (کره‌نده)، .... همه به معنای
آبگرم وجود دارند:
قینرجه –تیکان تپه: آبگرم و آبشار فصلی قینرجه در ٥ كيلومتری شمال روستای
قينرجه دهستان بخش در شهرستان تیکان تپه (تکاب) استان آزربایجان غربی، بالاتر از
آبگرم قوتور (قطور)
قینرجه-پیشگین: چشمه‌ی آبگرم در جنوب پیشگین (مشگین شهر) و در ارتفاع ۱۲۴۰ متری دامنه‌ی شمالی
ساوالان (سبلان)
قینرجه – خیاو: دهی است از دهستان
مشگین باختری بخش مرکزی شهرستان خیاو
قینرجه –قوری‌چای مراغه: دهی از دهستان قوری‌چای بخش قره‌آغاج
دهستان چاراویماق شهرستان مراغه. این ده در دو محل به فاصله‌ی ٥٠٠ گز به نام یوخاری
قاینارجا و آشاغی قاینارجا مشهور است
قینرجه – آجرلو مراغه: دهی است از دهستان آجرلو بخش مرکزی شهرستان مراغه
قینرجه-زنجان: روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان زنجان در استان زنجان
قینرجه-قزوین: دهی از دهستان دودانگه بخش ضیأآباد شهرستان قزوین
قینرجه، غینرجه- رزن همدان: چشمه و روستایی از توابع بخش
سردرود شهرستان رزن در استان همدان
قینرجه -بیجار:دهی از دهستان سپاه منصور شهرستان بیجار
غینرجه-خنداب: چشمه‌ی آبگرم و روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان خنداب
در استان مرکزی
غینرجه-کومیجان: دهی جزء دهستان چرّا (شراء) پایین بخش وفس شهرستان اراک
در جنوب کومیجان، سر راه عمومی کومیجان به
خنداب
غینرجه-غنرجه قرچک: روستایی در شهرستان قرچک در جنوب استان تهران
قینردالی: احتمالا محرف قاینارجالی، موضعی در قزوین
قراجه –بوجنورد: احتمالا محرف قاینارجا، چشمه‌ی آبگرم قراجه بجنورد در
روستای قراجه، مفید برای امراض پوستی و دارای خاصیت درمانی
قینر-بناب: روستایی در دهستان بناب بخش مرکزی شهرستان مرند استان
آزربایجان شرقی
قینر- مرند: دهی از دهستان رودقات بخش مرکزی شهرستان مرند
قینر سفلی-خوی: آشاغی قاینار، روستایی از توابع بخش صفاییه دهستان سکمن
آباد شهرستان خوی استان آزربایجان غربی
ایلیجه: غار ی در روستای اسکندر در دهستان میدان‌چای بخش مرکزی
شهرستان تبریز
ایلجاق-زنجان: ایلیجاق، روستایی از توابع بخش زنجانرود شهرستان زنجان بین
ابهر و آوج غرب قیدار
ایلقنه چای، ایلگنه چای-کلیبر: محرف ایلیقین چای، رودخانه یکی از
رودخانه های پر آب منطقه آذربایجان شرقی شرق کلیبر
ایلخی: احتمالا مخفف ایلیقین-ایلیخین. چشمه و دهی از دهستان فریمان
بخش فریمان شهرستان مشهد
ایلیخ بلاغی-قوم: روستایی در استان قوم؛ بین اسلامشهر، ساوه و قوم
ایلی بلاغ: روستا در دهستان ماه‌نشان در غرب زنجان و شمال حسن آباد یاسوکند
قبلوجه: در منطقه‌ی محسن ابن علی در جنوب شرق شهرستان بروجرد
قالیچه بلاغ-زنجان: روستایی از توابع بخش زنجانرود شهرستان زنجان در استان
زنجان در دهستان غنی‌بیگلو. محتملا نام اصلی «قاپلیچابولاق» (ویا قانلیجا بولاق)
بوده که به مرور زمان به قالیچه بلاغ تحریف شده است. (مانند نام روستای قالیچه از
توابع بخش مرکزی شهرستان ثلاث باباجانی در استان کرمانشاه که احتمالا نام اصلی آن
قاپلیجا و یا قانلیجا بوده است).
کرندق- اردبیل: محرف کره‌نده به زبان موغولی به معنی حمام و آبگرم، روستایی
در استان اردبیل، شهرستان کوثر، بخش مرکزی، دهستان سنجبد
اروجعلی-قزوین: محرف آریجالی-آریق‌جاق‌لی (دارای آبگرم، حمام). در غرب
قزوین، شمال تاکستان
ارجلیک- میانه: محرف آریجالیق-آریق‌جاق‌لیق (دارای آبگرم، حمام)، در شرق میانه
ارجق- اردبیل: محرف آریق‌جاق (آبگرم، حمام)
[1] وطن، سرای بوسنه، نومرو ٥١٣، ٣١
آغوستوس فرنگی سنه ١٨٩٤، اون بیرینجی سنه، ص ٣
[2] نام «سارایوو» تورکی و اصل آن سارای اوواسی (Saray Ovası) است. «سارای» به تورکی به معنی
قصر و کاخ؛ «اووا» به معنی دشت و جلگه است.
Türkçe: Saraybosna; Boşnakça ve Hırvatça:
Sarajevo; Sırpça: Сарајево
[3] به فارسی: بوسنی و هرزگوین
Türkçe: Bosna-Hersek; Boşnakça, Sırpça, Hırvatça: Bosna i Hercegovina;
Sırp Kiril: Босна и Херцеговина
[4] اصفهان شعری، درگاه درگی‌سی، ٢٠ کانون ثانی ٣٣٨، نومئرو ١٩،
بیرینجی سنه، ایکینجی جیلد، ص ١٠٨
[6]
OSMANLI ARAŞTIRMALARI – 2 Doğu ve Batı
Türklüğünün Ortak Tarihî Devirleri ve Münasebetleri EDEBİYAT ‐ KÜLTÜR VE SANAT
Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş: Türklerde Ev Kültürü
(Göktürklerden Osmanlılara), III, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1991, s.107,
108. 2
[7]
Zekiye ÇAĞIMLAR. Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Yer Alan Tedavi
Yöntemlerinin Halk Kültürü Açisindan İncelenmesi
[8] مئهران باهارلی. کتیبه‌ی قام چاقای (قمچقای)
بیجار تورک‌ایلی-آزربایجان اتنیک و ریشه‌شناسی نام تورکی آن ٢٠١٢
No comments:
Post a Comment