صورت جلسه‌ی تورکی دادگاه تورک در «سردشت» آزربایجان به تاریخ ١٩١٢ هنگامی که جزئی از «نواحی شرقی» عوثمان‌لی بود، و ریشهشناسی تورکی نام سردشت
مئهران باهارلی
در این مقاله متن یک صورت جلسه‌ی تورکی دادگاه تورک در شهر سردشت (ساری داش-سارداشیت) آزربایجان هنگامی که جزئی از «نواحی شرقی» عوثمان‌لی در تاریخ ١٤ جولای ١٩١٢ بود، و ریشهشناسی چند توپونیم تورکی ذکر شده در آن (سردشت، ساووج‌بولاغ، موکری – بوکری، قولغه‌تپه، یل تمر، بیرم – بایرام، ...) را تقدیم کرده‌ام.
ایرانِ عوثمان‌لی: مفهوم و اصطلاح تاریخی - جوغرافیایی «ایرانِ عوثمان‌لی» (عوثمان‌لی ایرانی، Osmanlı İranı)، به معنی مناطقی از ایران امروزی است که در برهه‌هایی از زمان حقوقا و یا عملا جزئی از قلمروی امپراتوری عوثمان‌لی و تحت کونترول نظام اداری و یا اوردوی عوثمان‌لی بودند. مشابه «اوروپای عوثمان‌لی»، «آفریقای عوثمان‌لی»، «قفقاز عوثمان‌لی» و ... به معنی بخش‌هایی به ترتیب از اوروپای شرقی -جنوب شرقی، شمال آفریقا و یا قفقاز که در قلمروی امپراتوری عوثمان‌لی قرار داشت. مهم‌ترین این زمان‌ها عبارتند از ایرانِ عوثمان‌لی دوره‌ی دولت قیزیل‌باش (صفوی) در زمان سلطان سلیمان قانونی و سپس تا ١٦٨٣؛ ایرانِ عوثمان‌لی دوره‌ی فترت بعد از حمله‌ی اشرف افغان و سقوط دولت قیزیل‌باش، و ایرانِ عوثمان‌لی دو دهه‌ی اول قرن بیستم (١٩٠٠-١٩٢٠) [1].
نواحی شرقیه‌ی عوثمان‌لی: مفهوم و اصطلاح «نواحی شرقیه» (دوغو بوجاق‌لاریNevâhi-i Şarkiye) یکی از مصادیق ایران عوثمان‌لی و به معنی قسمت‌هایی از استان امروزی آزربایجان غربی و هم‌چنین استان‌های کوردستان و کرمانشاه است که از سال ١٩٠٦ تحت حاکمیت حقوقی و یا عملی امپراتوری عوثمان‌لی قرار داشتند. نواحی شرقیه مرکب از دو قسمت تورک‌نشین شامل ماکو، قه‌رئین (سیه چشمه)، آواجیق، چالدیران، مناطقی در اطراف سالماس، مناطقی در اطراف اورمو، سولدوز، .... و قسمت قبلا تورک‌نشین این استان‌ها که در قرون اخیر مبدل به مناطق تورک – کورد شده بودند مرکب از ساووج‌بولاق (مهاباد)، بانا (بانه)، خانا (پیرانشهر)، سارداش (سردشت)، اوشنو (اشنویه)، سننه (سنندج)، ..... بود.
تورک‌ها-تورکمان‌ها و موغول‌های علوی و سنی تغییر زبان داده به کوردی: بسیاری از کوردزبان‌های امروزی استان‌های آزربایجان غربی، و شمال و شرق استان‌های کوردستان و کرمانشاه، تورک‌ها-تورکمان‌ها و موغول‌های علوی و سنی تغییر زبان داده به کوردی در دوره‌ی صفویان (به سبب تورکمان‌کُشی، سنّی‌کُشی و علوی‌کُشی توسط آن‌ها) و به بعد هستند. (منطقه‌ی اولیه و اصلی کوردنشین، جائی در شمال شرقی عراق بود که در قرون اخیر به سبب تغییر زبان بومیان مناطق مجاور به کوردی، به طور پیوسته و به تدریج شمالاً و غرباً و جنوباً و شرقاً گسترش یافته است. اگرچه اغلب کوردزبان‌های امروزی در شمال عراق هم اصلا اعرابی هستند که با ایرانیک‌زبان‌ها و با تورکمان‌های سنّی و علوی آمیخته و به کوردی تغییر زبان داده‌اند). مخصوصا منطقه‌ی موکریان آزربایجان در قرون گذشته تماما تورک‌نشین و موغول‌نشین بود که بعدها قسمت‌هایی از آن بوکان، سارداش (سردشت)، اوشنو (اشنویه)، ساووج‌بولاق (مهاباد) و خانا (پیرانشهر) عمدتا به دلیل تغییر زبان تورک‌ها و موغول‌ها، کوردزبان شده است. به همین سبب اکثریت مطلق توپونیم‌ها در مناطق کوردنشین فعلی امروز در غرب ایران، مخصوصا در ناحیه‌ی موکریان آزربایجان دارای ریشهی آلتاییک – تورکیک – مونقولیک است. اکثر توپونیم‌ها (سردشت، ساووج‌بولاق، موکری – بوکری، یل تمر، قولغه‌تپه، جزء دوم مه‌رگه‌وه‌ر، بایرام)، هم‌چنین نام‌های اشخاص و عناوین (آغا، خان، پاشا، قوچ، به‌ی، اه‌فه‌ندی، میرزه، قولو، باشی، اوغلو) ذکر شده در این صورت جلسه هم، تورکی – موغولی هستند (در ادامه‌ی مقاله).
نائب قضاء سردشت: صورت جلسه را «نائب قضاء» سردشت که نامش قید نه‌شده مُهر کرده است. «قضاء» در تقسیمات اداری – کشوری عوثمان‌لی واحدی بود که امور قضائی آن توسط یک قاضی مستقر در مرکز قضاء اداره می‌شد. در سیستم قضائی عوثمان‌لی هنگامی که قلمروی یک قضاء بزرگ بود و قاضی مستقر در مرکز قضاء به تنهایی نه‌می‌توانست به امور قضایی تمام نواحی قضاء رسیده‌گی کند، مسئولیت و اختیارات قضائی این‌گونه نواحی را به «نائب قضاء» محول می‌کرد[2].
این سند از جهت تاریخ منطقه‌ی سردشت آزربایجان هنگامی که جزئی از قلمروی عوثمان‌لی («ایران عوثمان‌لی» و «نواحی شرقی» عوثمان‌لی) در سال ١٩١٢ بود، تاریخ عدلیه و دستگاه قضایی تورک، و نیز تاریخ کاربرد تورکی به عنوان یک زبان رسمی و حقوقی مکتوب در آزربایجان و تورک‌ایلی و ایران حائز اهمیت است.
صورت جلسه‌ی تورکی یک محکمه‌ی تورک در «سردشت» آزربایجان هنگامی که جزئی از «نواحی شرقی» عوثمان‌لی بود
OSMANLI'NIN "DOĞU BUCAKLARI"NDAN OLDUĞU DÖNEMDE AZERBAYCAN'IN "SARDEŞT/ SARDAŞIT/SARIDAŞ” KENTİNDEKİ BİR TÜRK MAHKEMESİNİN TÜRKÇE TUTANAĞI
مدّعی «نواحی‌یِ شرقیه»ده‌ن سردشت قضاسی‌ندا ساکن ایکه‌ن، ته‌بریز و توابعی‌نده اجرایِ تجارت‌له مشغول خال‌اوغلو نام ایله مشهور آغا ابراهیم اوغلو علی امضاء و مُهرویله سردشت محکمه‌یِ شرعیه‌سی‌نه مُعْطی فی ١٦ حزیران ٣٢٨ تاریخ‌لی استدعاسی محکمه‌یِ مذکوره‌ده معقود مجلسِ شرعیمیزده قرائت اولوندو.
خلاصه‌سی
پدری آغا ابراهیم نام قبل‌الوفات سه‌کیز دوقوز سنه‌ده‌ن اقدم موکری به‌ی‌زاده‌له‌ری‌نده‌ن فتح‌الله خان اوغلو پاشا خاندان ییرمی دؤرت بین تومه‌ن ثَمَن‌له با اَعلامِ شرعی اشتراء و بعدالوفات که‌ندی‌سی‌نه ارثاً انتقال ائده‌ن سردشت منطقه‌سی داخلی‌نده واقع بره‌جو و گرده‌بردان و علم‌آباد و بایرام نام قراءلاردان عبارت و نام مشهور بایرام قریه‌سی‌نین حاصلاتی‌نی جِبایت ائتمه‌ک اوزه‌ره مه‌نگه‌وه‌ر عشیرتی‌نده‌ن سواره آغا نامی توکیل، و که‌ندی‌سی ایران‌دا تجارت‌له مشغول بولونموش ایکه‌ن گئچه‌ن سنه حدودِ ایرانی قومیسئرِ سابقی رفیق به‌ی جبراً وکیل‌له‌ری‌نی مذکور قریه‌ده‌ن طرد و مرقوم پاشا خانا تسلیم ائتدییی‌نی گؤرموش و بو ایسه حاققی‌ندا معذوریت اولدوغوندان لوازمِ معدلت اجراسی استدعاسی‌ندان عبارت گؤرولموش‌دور.
طرفین‌ین محکمه‌یِ شرعیه‌ده احضار و محاکمه‌له‌ری‌نین اجراسی ایچون تعیین قیلینان فی ٣ تمّوز سنه ٣٢٨ یومِ مخصوصوندا مدّعی‌یِ مرقوم علیٰ اثباتِ وجود ائتمیش، مدّعی علیه پاشا خان تبلیغ اولونان دعوتیه‌له‌ره اجابت ائتمه‌یه‌ره‌ک محکمه‌یِ شرعی‌یه گه‌لمه‌دییی گؤرولموش.
علی‌الاصول مدّعی علیه‌ین حقوقونو محافظه و مدافعه ایچون قِبَلِ شرع‌ده‌ن وکیلِ مسخّر اولاراق هر بیر محاکمه ایچون ییرمی قوروش اجرت‌له تعیین اولونان نفْسْ سردشت قصبه‌سی علماسی‌ندان امین‌الشرع محمدامین اه‌فه‌ندی حاضر اولدوغو حال‌دا، محاکمه‌له‌ری‌نه مبادرت اولونماق‌لا کیفیتِ ادّعاسی مرقوم علیٰ‌ده‌ن سورولدوقدا اوْل باب‌داکی استدعاسی‌نین مندرجاتی‌نی تکراریله، متوفّی پدری آغا ابراهیم‌ین موکری به‌ی‌زاده‌له‌ری‌نده‌ن پاشا خان بن فتح‌الله خاندان سه‌کیز دوقوز سنه اوّل اشتراء و پدری‌نین وقوعِ وفاتی‌ندان سونرا که‌ندی‌سی‌نه ارثاً قالمیش اولان معلوم‌الحدود بایرام نامیله مشهور قریه‌یی به غیرِ حقّ مرقوم پاشا خان ضبط ائتدییی‌نده‌ن منعِ مداخله‌سی‌یله مذکور قریه‌سی‌نین که‌ندی‌سی‌نه تسلیمی ایچون بالذّات که‌ندی‌سی‌نه و یا خود وکیلی‌نه امر و تنبیه اولونماسی و اجرایِ موقّت قراری‌نی حاوی بیر قطعهیِ اَعلامین یدی‌نه وئریلمه‌سی‌نی ادّعا ائتمیش.
و صورتِ مدّعا وکیلِ مسخّر محمدامین اه‌فه‌ندی‌ده‌ن سورولدوقدا مذکور قریه اساساً مرقوم پاشا خانا عائد و راجع اولدوغو حال‌دا مرقوم سواره آغا تقلّباً مذکور قریه‌یی غصب ائتمیش ایدی. بونون ایچون قومیسئر وکیلی رفیق به‌ی که‌ندی‌سی‌نی طرد و پاشا خانا تسلیم ائیله‌میش‌دیر. خال‌اوغلو آغا ابراهیم مخدومو مدّعی علیٰ‌نین بو باب‌داکی ادّعاسی واقعی‌دیر دییه مدافعه‌ده بولوندو.
مدّعی بِه قریه‌نین پدری طرفی‌نده‌ن ثَمَنِ معلوم ایله اشتراء ائتدییی‌نه دائر یدی‌نده شایانِ قبول بیر وثیقه اولوپ اولمادیغی مدّعی‌یِ مرقوم علیٰ‌دان سورولدوقدا، ساووج‌بولاق محکمه‌یِ شرعیه قاضی‌سی قاضی منعم و قاضی علی اه‌فه‌ندی‌له‌رین حاکمیت و امام جعفر شیخ لطیف و قاضی لطیف و میرزه حسن قاضی و عبدالخالق قاضی و مدرس موللا عبدالله و ساووج‌بولاق حاکمی شه‌زاده امام‌قولو میرزا و شجاع‌الملک قادر آغا و شهاب‌الملک رشید آغا و صدرالعلما موللا محمد سعید و قاضی‌عسکر میرزه عبدالله و سلیمان آغایِ ده‌بوکری و یحیی الجاور و قاسم و زنون موصلی و حاجی مولود تبریزی و محمد تبریزی و محمد حسین تاجرباشی و حاجی میرزه غفور ساووج‌بولاق و قوچ خان بن حاجی سلیم خان و عبدالقادر بن حاجی غفور و حاجی حسن اوشنوی و محمدامین بابان‌زاده و اسماعیل تبریزی و حاجی صالح ولد مرحوم آغا حامد موصلی و محمد تقی نراقی و قاسم عبدالرحمن آغا و حاجی وهاب تاجر ساووج‌بولاق و احمد حاجی کریم و جلیل خلفِ عبدالله ده‌بوکری و میرزه محمود خلفِ حاجی غفور و داها بیر قاچ ذواتین شهادت و مرقوم پاشا خان‌ین اقرار و اعترافی صورت و صفتی‌له مُهرله‌ری‌له ممهور و فی ١٤ جماذی الاوّل سنه ١٣٢١ تاریخی‌له مورّخ فارسی‌العباره ابراز و قباله تعبیر اولونان بیر قطعهیِ اَعلام حضورِ شرعیمیزده قرائت و خلاصه‌یِ مندرجاتی ترجمه اولوندوقدا:
معتمدالسلطان لقبی‌یله ملقّب پاشا خان بن فتح‌الله خان بن مظفّرالدوله بابا میری نام ساووج‌بولاق محکمه‌یِ شرعیه‌سی‌نده قاضی علی و قاضی منعم حضورلاری‌ندا اقرار و اعتراف ائیله‌میش‌دیر که مُلکِ صحیحی اولان ساووج‌بولاق داخلی‌نده و موکریان محالی‌ندا و یل تمر موقعی‌نده واقع بایرام و بره‌جو و گرده‌بردان و علم‌آباد نام قراءدان مرکّب بایرام نام قریه‌نین بیر گونه وقفیتی اولماییپ، بالفرض وقفیتی اولسا بیله، امامِ اعظم اه‌فه‌ندیمیزین مذهبی اوزه‌ری‌نه وقفیتی فسخ ائده‌ره‌ک مذکور قریه‌نین سولو و دیم اراضی‌له‌ری‌نی بجملة التوابع واللواحق ته‌بریز تجّارلاری‌ندان خال‌اوغلو نامیله مشهور آغا محمد ابراهیم ناما ییرمی دؤرت بین تومه‌ن‌ده‌ن عبارت ایکی یوز قیرخ بین قیران سکّه‌یِ مظفّرالسلطان مبلغ مقابلی‌نده فروخت و مبلغِ مذکورو کاملاً اخذ و قبض ائتدییی‌نی؛ شاید ایله‌ری‌ده گه‌ره‌ک طرفی‌نده‌ن و گه‌ره‌ک طرفِ آخرده‌ن مذکور قریه حقّی‌نده بیر گونه ادّعا وقوع بولورسا نذراً اه‌للی بین تومه‌نین مشتری‌یِ مومی الیه‌ه وئرمه‌یه بورج‌لو اولدوغو علاوتاً تعهّد ائتدییی گؤرولموش.
و بو اثنادا اگرچه بو اَعلام مندرجاتی‌نا قناعت حاصل اولماز ایسه، مسافرةً سردشت‌ده بولونان ساووج‌بولاق شیخ‌الاسلامی سیّد هدایت‌الله و نقیب‌الاشراف قایمقامی سیّد علی اه‌فه‌ندی‌له‌رین معلومات‌لاری لاحق بولوندوغوندان، اظهارِ حقّ ایچون محکمه‌یِ شرعیه‌یه جلب‌له‌ری‌له استشهادلاری‌نا مراجعت اولونماسی‌نی مدّعی‌یِ مرقوم ادّعا ائیله‌میش.
مومی الیه‌له‌رین جلبی‌یله شهادت‌له‌ری‌نین جلبی‌نه وقت مساعد اولمادیغی‌ندان، محاکمه‌نین یومِ آخره «تعلیق اولوندو» اولونماق‌لا فی ٤ تمّوز سنه ١٣٢٨ تاریخی‌نده مدّعی علیٰ بالذّات و مدّعی علیه پاشا خان گه‌لمه‌دییی‌نده‌ن، وکیلِ مسخّر محمدامین اه‌فه‌ندی بالاحضار مدّعی‌یِ مرقومون گؤسته‌ردییی شاهدله‌ر محکمه‌یِ شرعیه‌یه گه‌لدیک‌له‌ری گؤرولموش.
مذکور بایرام قریه‌سی حاققی‌ندا اولان معلومات و شهادتین‌ین بیانی‌نی ساووج‌بولاق شیخ‌الاسلامی سید هدایت‌الله اه‌فه‌ندی‌ده‌ن سورولدوقدا وئردییی جواب‌دا « اِشْهَدْ بِاللَّه وَ بِرَسُولِه پاشا خان بن فتح‌الله خان سردشت منطقه‌سی داخلی‌نده واقع شمالاً زینوکله بوته(؟) جنوباً قولغا ته‌په و مغرباً پیر میکائیل و شرقاً حسین‌آباد ایله محدود مُلکِ صحیحی اولان مشهور بایرام قریه‌سی‌نی بجملة التوابع و اللواحق حاضرِ مجلس مدّعی علیٰ‌نین سه‌کیز دوقوز سنه اوّل پدری متوفّی خال‌اوغلو آغا محمد ابراهیم ناما فروخت ائیله‌دییی‌نه شهادت ائده‌ریم» دییه سؤیله‌دی.
و کیفیت نقیب الاشراف قایمقامی سیّد علی اه‌فه‌ندی‌ده‌ن سورولدوقدا «اشهد بالله وبرسوله سردشت منطقه‌سی داخلی‌نده واقع شمالاً زینوکله بوته(؟) جنوباً قولغا ته‌په و غرباً پیر میکائیل و شرقاً حسین‌آباد ایله محدود بایرام نامیله مشهور مُلکِ صحیحی پاشا خان بن فتح‌الله خان خال‌اوغلو آغا محمد ابراهیم ناما ساتدیغی‌نی و پاراسی‌نی تماماً قبض ائتدییی‌نی حضوروم‌دا اقرار ائیله‌میش‌دیر» دییو شهادت ائتدی.
مذکور اَعلام مندرجاتی‌یلا شهودِ مستمعه‌نین ذات و شهادت‌له‌ری‌نه نه دییه‌جه‌یی اولدوغو وکیلِ مسخّر محمدامین اه‌فه‌ندی‌ده‌ن سورولدوقدا، بیر گونه دییه‌جه‌یی اولمادیغی‌نی افاده ائتمه‌ک‌له ضبط اولوندو. شاهدانِ مزبوران علی‌الاصول سرّاً و علناً لدی‌التزکیه عدل و مقبول‌الشهاده اولدوق‌لاری ثابت اولماق‌لا ضبط اولوندو.
مدّعی بِه بایرام قریه‌سی ییرمی دؤرت بین تومه‌ن‌ده‌ن عبارت ایکی یوز قیرخ بین قیران ثمن‌له مدّعی علیه پاشا خان بن فتح‌الله خان طرفی‌نده‌ن خال‌اوغلو متوفّی آغا محمد ابراهیم ناما فروخت ائدیلدییی ساووج‌بولاق محکمه‌یِ شرعیه‌سی‌نین اَعلامی و شهودِ مستمعه‌نین شهادتی‌یله ثابت اولماق‌لا، قریه‌یِ مذکورون بجملة التوابع و اللواحق متوفّی‌یِ مرقومون مخدومو مدّعی علیٰ ناما تسلیمی‌نه وکیلِ مسخّر محمدامین اه‌فه‌ندی‌یه قِبَلِ شرع‌ده‌ن امر و تنبیه اولونماق‌لا ایش‌بو اَعلام اجرایِ موقّت قراری‌یلا غیاباً تنظیم و بالالتماس بعدالتّسجیل کتب اولوندو.
حَرَّرَ فِی
تِسْعِه وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَجَبِ الْخَیرِ لِسَنَةٍ ثَلَاثِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةِ
وَ أَلْفٍ
٢٩ رجب ١٣٣٠
[١٤ جولای، ١٩١٢]
نائبِ قضاءِ سردشت
توپونیم‌های تورکی در این صورت جلسه‌ی تورکی محکمه‌ی تورک
سردشت: ساری داش (سنگ زرد) و یا سارداشیت (پوشیده از سنگ‌ها). روایات دائر بر ریشه گرفتن نام سردشت از اسم زرتشت به سبب تولد او در این محل، روایاتی غیر علمی و نادرست هستند. اساسا به این سبب که زرتشت، اگر یک شخص حقیقی و تاریخی باشد، از منطقه‌ی سردشت و یا هیچ منطقه‌ی دیگر آزربایجان نه‌بود، بلکه از جایی در خارج ایران امروزی و در شرق آن (آسیای میانه، افغانستان، پاکستان؟) است. روایات در باره‌ی تولد و ارتباط زرتشت با آزربایجان و غرب ایران، داستان‌ها و افسانه‌های جعل شده با مقاصد سیاسی آن هم چند هزار سال بعد از پیدایش دین زرتشتی توسط موغان و ساسانیان و .... است. سردشت احتمالاً مانند اکثریت مطلق نام‌های جوغرافیایی در مناطق سابقا تورک‌نشین و موغول‌نشین اما فعلا کوردنشین، کلمه‌ای تورکی است. دو مطرح‌ترین ریشهشناسی تورکی نام سردشت چنین است:
الف-ساری داش- سنگ زرد: ریشهشناسی سردشت اغلب به صورت «ساری داش» انجام می‌گیرد که در آن ساری به معنای زرد است. این ریشهشناسی را وجود چشمه‌ی کانی گراوان در همان منطقه که دارای سنگ‌های زرد تند است، هم‌چنین وجود توپونیم‌های تپه‌ی «ساری داش» در بوئین زهرا، «ساری قایا» (صخره‌ی زرد) در دهستان سراجوی جنوبی بخش سراجو شهرستان مراغه، «ساری داغ» در بناب، ... که مترادف ساری داش هستند، و توپونیم‌های بی شمار ساخته شده با کلمهی تورکی ساری به معنی زرد (ساری آغاج، ساری باغ، ساری بولاق، ساری قیشلاق، ساری قامیش، ساری که‌ند - کند، ساری سو، ساری آغاییل- آغول، ساری چیمه‌ن - چمن، ساری اوجاق، ساری ساری کلا - قالا ، ...) تقویت می‌کند. نام ساری داش در تورکیه هم رایج است: روستاهای ساری تاش در سامسون، الازیغ، ارزروم، حکاری، تونجئلی، ... فورم قدیمی ساری - سارو در نام‌های جوغرافیایی ساروق است (ساروق علاوه بر زرد، به معنی احاطه شده هم است). بنابراین سردشت اگر نامی تورکی باشد، نامیدن آن مربوط به دوره‌ی بعد از موغول و یا تورکمانی است.
سارداشیت – پوشیده از سنگ‌ها: ممکن است این نام در اصل سارداشیت بوده باشد. در این ترکیب سار کلمه‌ای تورکی به معنی ١-پوشش (قاپاق، اؤرتو، قاپاتان و اؤرته‌ن قات، قابیق، قین، ....)، ٢-پوشیده، مسقّف، مستور، و مکنون است. سار به این معنی در توپونیم‌های متعدد در غرب آزربایجان مشاهده می‌شود. به عنوان نمونه نام قلعه‌ی سارقورغان در منطقه‌ی تیکان ته‌په (تکاب) – سایین قالا (شاهین دژ) شهرستان ماراغا- مراغه احتمالا با بن سار ساخته شده و به معنی قورقان (١-تپه‌ی مقدس، گورپشته بر روی قبر ٢- استحکامات، دز-دژ و قالا-قلعه) پوشیده (با گیاه و جنگل؟) و یا در خاک شده است. (نام سارقورغان به صورت سارو قورغان، سارو قورقان و ساروقرغان هم نوشته شده است. در این املاء، سارو مخفف ساروق به معنی رنگ زرد و یا به معنی احاطه شده؛ و سارو قورغان به معنی قورقان زرد و یا قورقان احاطه شده با کوهستان و جنگل و .... است). «چار» تلفظ قیپچاقی کلمهی اوغوزی «سار» است که آن هم به وفور در نام‌های جوغرافیایی آزربایجان غربی و مخصوصا ناحیه‌ی اورمو که مسکن تورک‌های شمال و شرق از قبیل تاتارها بود دیده می‌شود (چارباش، چار اویماق، چاربورج - چاربؤرک، چارلی، ....).
-حرف «ت» در آخر سارداشیت، پسوند جمع تورکی «ت» است، مانند نام «تبت» که از ترکیب کلمهی تورکی «تپه» با پسوند جمع تورکی «ت» حاصل شده و جمعا به معنی تپه‌ها است[3]. در نتیجه سارداشیت – سردشت کلمه‌ای تورکی به معنی سنگ و صخره‌ی سرپوش‌دار، لایه و طبقه‌ی سنگ‌ها، و یا پوشیده از سنگ‌ها و صخره‌ها، و مانند اسامی جوغرافیایی چارباش، چاربورک، چاراویماق، .... ساخته شده با بن تورکی «سار – چار» است. ت در سردشت به احتمال کمتری حرف پروتز اضافه شده به آخر کلمه است. مانند تبدیل یاسوکن ← یاسوکند، شاهسون ← شاهسوند، و نام روستای قطوند از توابعِ گلچیدر مریوان که در اصل نام طایفه‌ی موغولی قاتاغان ← قاطاوان ← قَطَوَن← قطوند است. نهایتا آن که در زبان‌های تورکیک و ایرانیک حذف و یا اضافه شدن حرف ت پس از حرف ش در آخر بعضی کلمات هم دیده شده است. مانند تبدیل یادداشت ← یادداش در تورکی جمهوری آزربایجان، و تبدیل خورش ← خورشت در فارسی.
-سار به معنی پوشش و پوشیده، و ساری به معنی زرد در نام‌های جوغرافیایی بعضا به سر – سه‌ر تبدیل شده است: ساری عین = آب‌گرم زرد ← سرعین، سه‌رئیین. (مانند قارا عین = آب سیاه← قرئین، قرعین، قه‌ره‌عئین). تبدیل نام تورکی ساری‌داش – سارداشیت به سردشت (تبدیل آ به فتحه)، مشابه تبدیل نام موغولی قاتاوان به قَطَوَنْد در همان منطقه است.
مُکری - موکری، بُکری - بوکری: موکری نام ایلی کورد و ناحیه‌ا‌ی در جنوب غربی آزربایجان، مانند بوکری (در نام دهبکری- ده‌بوکری)؛ دارای منشاء تورکیک - آلتاییک است. مینورسکی در ریشهشناسی نام‌های موکری و بوکری احتمالات آتی را مطرح کرده است:[4]١-از نام گروه تورکیک «موکری» که در هم‌سایه‌گی تاپقاچ چین می‌زیستند. ٢-از نام گروه «موکی» و یا «مو هی» از تونقوزهای چینی. ٣-مرتبط با نام طایفه‌ی موغولی «مورکیت – مرکیت - مارکات». این طائفه در اواخر حاکمیت موغول در شمال عراق امروزی (موصل) - محل ظهور طایفه‌ی مُکری در چند قرن بعد - قتل عام شد. تیره‌های منسوب به طایفه‌ی موغولی «مورکیت – مرکیت - مارکات» در غرب آزربایجان به فراوانی ساکن شده بودند. امروز در استان آزربایجان غربی توپونیم‌های متعدد مرکیت از جمله چند روستا و یک جزیره در شاهو تالا – اورمو گؤلو (دریاچه‌ی اورمو) وجود دارد. ٤-از نام طوائفی به نام «بوکرین - موکرین» (بعدها قایاچی) که از اویغورستان – تورکستان چین به اربیل در شمال عراق مهاجرت نموده‌اند.
ساوجبلاغ - ساووج‌بولاق - ساووچ بولاق: به معنی چشمه‌ی دارای آب گوارا است. قدیمی‌ترین فورم این نام «سوجیق - سوجی بولاق» به مرور زمان جای خود را به «ساووج بولاق» داده است. سوجیق – سوجی - ساوج به معنی شیرین و مطبوع و گوارا، صفت بولاق و یا چشمه است.
قولغه‌تپه - قلغه‌تپه - قولغا ته‌په: یکی از روستاهای به لحاظ تاریخی مهم در شهرستان بوکان در استان آزربایجان غربی است. نام این روستا ١-به احتمال قریب به یقین کلمهی موغولی قولغا (دارای تلفظ‌های قاغالغا، قاغالقا، قالغا، خالقا، قولغا، قولوغا، ...) به معنی درب و دروازه و ورودی به کار رفته در نام‌های جوغرافیایی بسیار (مانند تمور قولغا در تورکستان شرقی) است[5]. رایج بودن این توپونیم در تورکستان شرقی این ریشهشناسی را تقویت می‌کند. زیرا بسیاری از نام‌های جوغرافیایی آلتائیک – موغولیک – تورکیک مناطق کوردنشین امروزی شمال غرب ایران و شمال شرق عراق (مانند موکری – بوکری) ریشه در اقوام آلتاییکی دارند که از تورکستان شرقی و موغولستان داخلی به این مناطق مهاجرت کرده بودند. در مقابل قاراعئین (سیه چشمه) در طرف تورکیه در ایل وان ایلچه‌ی مورادیه، محلی به اسم «قاپی ته‌په» وجود دارد که ترجمه‌ی «قولغا ته‌په» است. ٢-به احتمال کمتری ممکن است قولغا گونه‌ای از کلمهی «کؤلگه» (دارای تلفظ‌های کؤلیکه، کؤلیگه، کؤلگه، گؤلگه، ...) در تورکی به معنی سایه[6] باشد.
بیرم – بایرام: کلمهی تورکی بایرام از ریشهی «بای» به معنی شادی است (هم‌ریشه با بایار موغولی) + پسوند فعل‌ساز از اسم «-را» ← بای‌راماق (جشن گرفتن، شادی کردن) + پسوند اسم‌ساز از فعل «-ام» ← بایرام = عید، جشن (مشتقات دیگر: بای‌راق، بای‌راشماق، ...). احتمالا نام این روستا از شخصی به اسم بایرام گرفته شده است. احتمال دیگر، آن است که نام دو روستای بایرام و تمر ذکر شده در این صورت جلسه، ماخوذ از دو اسم تیره‌ی اوت‌لوی تورکمن‌های یموت مهاجرت کرده به منطقه‌ی سردشت باشد (در زیر).
یل تمر: نام این تپه و روستا در منابع جدید به صورت «ایل تیمور» و «یال تمر» هم نوشته می‌شود. کلمات یل و تمر در نام‌های جوغرافیایی مناطق تورک دیده می‌شوند و بی شک تورکی هستند. مانند روستای «تمر قره‌قوزی» و روستای «یلی بدراق» هر دو در دهستان تمران، بخش مركزی شهرستان کلاله؛ روستای «ای تمر» دهستان کرند، بخش داشلی برون، شهرستان گنبدکاووس، استان گلستان؛ و «یل چشمه سفلی» و «یل چشمه علیا»؛ روستای «تمر» از توابع بخش مرکزی شهرستان سلماس استان آزربایجان غربی ایران، ... ظاهرا این نام مرتبط با تیره‌ی «اوت‌لو تمر» از تورکمن‌ها است. در تورکمن صحرا یموت‌ها دارای دو شاخه‌ی «قوت‌لی تمر» و «اوت‌لی تمر» هستند. ٩٠ درصد یموت‌ها از قوت‌لی تمرها و ١٠ درصد آن‌ها از اوت‌لی تمرها هستند. نام دیگر «اوت‌لی تمر»، «بایرام شالی» است[7].
مه‌نگه‌وه‌ر: جزء دوم -ه‌وه‌ر، -اوار از ریشهی سومری -اگار به معنی مزرعه و سبزه‌زار است[8].
اسامی و عناوین تورک در این صورت جلسه‌ی تورکی محکمه‌ی تورک
آغا:
آقا، ارباب، صاحب
اه‌فه‌ندی:
عالی‌جناب، حضرت
اوغلو:
(در خال اوغلو) پسر، فرزند، بن
باشی:
(در تاجرباشی) رئیسِ، سردسته‌یِ
به‌ی:
(در به‌ی زاده) بیگ، امیر
خان:
(در پاشا خان، قوچ خان، ...) حاکم، فرمانروا
قولو: (در امام قلی) خادم، بنده، عبد
باشا-پاشا: کلمه‌ای تورکی، اصلا به معنی سرکرده، سردار، خطاب و عنوانی محترمانه (قبل از ١٤٠٠)، در عوثمان‌لی برای ماموران عالی‌رتبه‌ی دولت. باشا-پاشا به عنوان اسم مذکر در میان تورک‌های کائن و باشنده در ایران هم از دوره‌های قدیم تا نیمه‌ی قرن بیستم به ویژه در غرب آزربایجان رایج بود (تیمور پاشا خان بایات ماکو، ...). باشا – پاشا معادل باشاغوت، باش‌بوغ، باش‌قان در تورکی قدیم و باش‌چی و باشی در تورکی معاصر است. از ریشهی باش به معنی سرکرده اصطلاح باش‌لامیشی هم وجود دارد که مرکب از باش به علاوی -لامیش به معنی شده، کرده، ....؛ جمعا به معنی سرداری، سرکرده‌گی، ریاست، فرماندهی و راهنمایی است. باشا مرکب است از ریشهی «باش» به معنی سر و سرکرده، به علاوه‌ی پسوند اسم‌ساز از فعل –ا، مانند اوج (نوک)– اوجا (بلند)، گؤز (چشم) – گؤزه (چشمه). کلمهی باشا-پاشا به لحاظ ساختاری و معنایی مشابه کلمهی بینه (Bïŋa, Biŋa, Binga, Biña) در تورکی باستان، و مینگا (Miŋa, Minga, Miña) در موغولی به معنی سرکرده و فرماندهی یک واحد نظامی مرکب از هزار نفر است. (کلمهی هزاره ترجمه‌ی تاجیکی-دری عنوان و منصب تورکی بینه-مینه است. در منابع تاریخی تورکستان چین، یکی از فرماندهان واحد «بینه» مرکب از تورکان اویغور، «مینگ ایگه‌میش» نام داشت). به لحاظ سمانتیک کلمهی باشای تورکی مانند «رئیس» عربی از ریشهی «رأس» و «روْش» عبری (רֹאשׁ)؛ و کلمات «کاپیتان»، «هئتمان» و ... (Captain, Καπετάνιος, Hetman, Head-man, Hauptmann, …) در زبان‌های اوروپایی از ریشهی «کاپوت» و ... ، همه به معنی سر است. ریشهشناسی کلمهی تورکی «پاشا» بر اساس پادشاه و پایِ شاه و بچه و دیگر کلمات فارسی – ایرانیک - هندو اوروپایی، عامیانه و نادرست است[9].
قوچ: (در قوچ خان)، اه‌رکه‌ک قویون، مجازا به معنی شخص تندرست و نیرومند، جسور و شجاع. قوچ نامی رایج در میان تورک‌ها از جمله در غرب آزربایجان و اورمو بود. لقب «سید احمد» پدر شیخ عزیز اورمویی، «قوچ آغا (قوجغا) سولطان» بود و مریدانش او را «حضرت قوچ» می‌نامیدند[10]. نام یکی از لوتی‌های مشهور شهر اورمو در دهه‌های گذشته «قمبر قوچو» بود.
میرزه: عنوانی تورکی – موغولی که در اول نام و پیش از اسامی می‌آید، و به معانی آتی است: ١-منشی، کاتب و نویسنده، ٢-نویسنده‌‌ی خاصه‌‌ی دیوان و دربار در دولت‌های تورک - موغول، ٣- دفتردار ٤- حساب‌دار، محاسب، اهل حساب. ریشهی نهایی کلمهی میرزه به معنی منشی، کلمهی موغولی «موچه» است که طبق قواعد زبانی موغولی و تورکی، نخست تبدیل به «میچه»، سپس با اضافه شدن حرف « ر » مبدل به «میرچه» و نهایتا با تعویض حرف « چ » به« ز » مبدل به «میرزه» شده است: مؤچه ← میچه ← میرچه ← میرزه. میرزه‌ی تورکی – موغولی به غیر از کلمهی عربی – فارسی میرزا به معنی امیرزاده است[11].
قاضی عسکر: مفتی عسکر و
کسی که در میان سپاه قضاوت می‌کند، فقیهی با مقامی معادل صدر در تشکیلات نظامی عوثمان‌لی
نائب قاضی: یک قاضی که به نیابت از طرف قاضی مستقر در مرکز یک قضاء در نواحی دوردست آن قضاء اجرای وظیفه می‌کند.
[1] ایرانِ
عوثمان‌لی: پاتریک‌های غرب آزربایجان در قلمروی عوثمان‌لی
[2] Kadılar tarafından nahiyelere
atanan naiblere, kaza naibi denilmiştir.
Arş.
Gör. Betül KAYAR * OSMANLI YARGI TEŞKİLATINDA NAİB
[3] The proposed Turkic etymology adduces töbäd 'the
heights' (plural of töbän). Behr (1994) cites Bazin and Hamilton (1991)[11] to
the effect that the four variant 土/吐-番/蕃 characters used to write Tu-fan/bo (Middle Chinese
*Tʰɔʰ-buan < Old Chinese *Thaˤ-pjan) "Tibet" suggest "a
purely phonetic transcription" of an underlying *Töpün "The Heights,
Peaks" "Tibet" etymology from Old Turkic töpä/töpü "peak;
height".[12] He further hypothesizes that the final -t in Tibet names
derives from "an Altaic collective plural which results in *Töpät, thus
perfectly matching Turkic Töpüt 'Tibet'", which is attested in the Old
Turkic Orkhon inscriptions.
[4] ریشهشناسی
نام‌های تورکی ساوجبلاغ – ساووج بولاق و ساوجی (مریوان)، سوجه (نقده)، سوجه‌بلاغی
(تیکان‌تپه-سایین‌قالا) و ساوج‌بلاغی (اردبیل)
[5] Kimi yerde "Demir Kapılar"ın Moğolcası Arap harfli kaynağa
göre Temür
Qahalqa olarak verilir (Temür Qağalqa, daha doğrusu Qağalğa!), bu da Türkçe
Temir Kapıg sözüne denk gelir. qağalğa için bk. Lessing, 1960, 906 a:
"gate, door"; Orta Moğolca qa'alğa [xa'alxa] "門
Tür [kapı]; 關 Paßtor [geçit, geçit kapısı]" Haenisch, 1939, s.
54; qalqa < qa 'alqa (= Mo. qağalğa) "gate" I. de Rachewiltz,
2006, S. 917; Doerfer, SS. 499-500 (TMEN II § 1514); Mostaert, 1941, xālga 328
a; Moğolca olmayan kaynaklarda yer verilen kolga,
koluga, kaluga sözleri de qālğa ya da qağalğa'dan başka bir şey değildir.
ESKİ UYGUR VE ÇİN KAYNAKLARI IŞIGINDA ORHON Y
AZITLARINDA GEÇEN YER VE KİŞİ ADLARI
MehmetÖLMEZ
https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/mehmet_olmez_orhon_kisi_adlari.pdf
[6] kolga gölge,üstten kapalı bir
bez, ayaklı. (CDSM, s.135) gölge-gölge = ET. Köliga (EUTS, 115) ~ OT. Kölik ~ kölike koyu gölge (DLT) KBS, s.378)
[8] ریشهشناسی نام تورکی‌ی محله‌ی هؤکماوار (حکم آباد) –اؤکمه‌آوار
تبریز
[9] تورکی‌گویی
محمدعلی شاه و دربار قاجاری او
[10] «شیخ عزیز محمود اورمویی»
(تولد: اورمو-؟، فوت: دیاربکر ١٦٣٨) که به عنوان خلیفه‌ی پدرش «سید احمد» معروف
به «قوچ آغا (قوجغا) سولطان» (مریدانش وی را «حضرت قوچ» می‌نامیدند)، در اورمو به
ارشاد مشغول بود، در سال ١٦٠٣ به سبب مظالم صفویان و سرکوب و کشتار سنّی‌ها توسط
آنان، با خویشاوندان و مریدانش مجبور به مهاجرت - فرار به «تورکمانیا»ی آناتولی
- دیاربکر شد. پدر او «قوچ آغا سولطان»، در اورمو ماند و چهار سال بعد به سال
١٦٠٧ در این شهر فوت کرد. بنا به روایات، قبر قوچ آغا سلطان در منطقه‌ی شئخ ته‌په‌سی
اورمو است. شئخ ته‌په‌سی - شیخ تپه نام یکی از مناطق اصلی
و بسیار زیبای شهر اورمو منسوب به و یادگار اورمو شئیخی قوجغا (قوچ آغا) سولطان
پدر شیخ عزیز محمود اورمویی و خاندان اوست. در این تپه مقبره، زاویه و تکیه‌ی
اورمو شئیخی قوجغا (قوچ آغا) و مزار بسیاری از مریدانش، هم‌چنین قبر چندین پاشای عوثمان‌لی با سنگ‌نوشته‌های
تورکی نویسانده شده توسط خان‌های اورمو قرار داشت. مقبره‌ی قوجغا (قوچ آغا)
سولطان در دوره‌ی رضا شاه تخریب شد. در سال‌های اخیر «شئخ ته‌په اورمانی» (پارک
جنگلی) در این منطقه ایجاد شده است.
رومیه شیخی عزیز محمود اورمویی - حکایه‌یِ
غربت – ائل‌گین‌لیک اؤیکوسو: ائی اه‌ره‌ن‌له‌ر، ائی قارداش‌لار!
[11] ریشهشناسی
کلمات تورکی - موغولی «میرزه» و «میری»، و کلمهی عربی – پشتون «میرزا»
No comments:
Post a Comment