کودکی شاه اسماعیل و تربیت او در جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان توسط
کشیشان ارمنی بنا به منابع اوروپایی، ارمنی و شرف‌نامه؛ و مینیاتور داروغه‌ی آختامار
توسط شاه تهماسب
مئهران باهارلی
Avrupalı ve Ermeni kaynakları ile Şerefname’ye göre Şah İsmail'in Van Gölü'ndeki Aktamar Adası'nda geçirdiği çocukluğu, Ermeni rahipler tarafından yetiştirilmesi, ve Şah Tahamsb'ın Aktamar Darugası minyatürü
Shah Ismail's childhood and his upbringing on Akhtamar
Island in Lake Van by Armenian priests according to European and Armenian sources
and Sharafnameh, and the miniature of Akhtamar’s Daruga by Shah Tahmasb
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه
اقلا چهار شاه اسماعیل متفاوت وجود دارد: شاه اسماعیل به عنوان یک شخصیت تاریخی، شاه اسماعیل به عنوان یک فیگور مذهبی علویان تورک آناتولی، شاه اسماعیل به عنوان یک فیگور ادبی در فولکلور و ادبیات آشیقی تورک، شاه اسماعیل به عنوان یک شخصیت و قهرمان ملی در تاریخ‌نگاری آزربایجانی. به جز شاه اسماعیل تاریخی، سه شاه اسماعیل دیگر شخصیت‌هایی تخیلی و غیر واقعی هستند. یکی از برهه‌های مهم حیات شاه اسماعیل تاریخی، دوران کودکی او در جزیره‌ی آختامار دریاچه‌ی وان و تربیت او توسط کشیشان کلیسای ارمنی سورپ خاچ (صلیب مقدس) است. منابع تاریخی اوروپایی وقت در موضوع گذراندن دوران کودکی و نوجوانی شاه اسماعیل در آن سال‌ها در آختامار اجماع نظر دارند. این موضع در وقایع‌نامه‌های ارمنی هم ذکر شده و مورد تائید تاریخ‌نگاری ارمنی است. هر چند در جزئیات، بین آن‌ها تفاوت‌هایی وجود دارد (تبعید شدن و یا فرار کردن به آنجا، مدت سکونت در آنجا، بودن و یا نبودن برادرانش با او در جزیره، ...).
رستم بیگ آغ‌قویون‌لو بعد از قتل شیخ حیدر تصمیم گرفت زن و سه پسر او را هم به قتل به‌رساند. اما به توصیه‌ی چند تن از امیرانش، زن شیخ حیدر و یا مادر تنی شاه اسماعیل را به تبریز فرستاد. و برای دور نگاه داشتن شاه اسماعیل و دو برادرش از جمعیت‌های صوْفوُ – علوی قیزیل‌باش طرف‌دارشان در منطقه، احتمالاً با توافق مادر تنی‌شان، آن‌ها را به قصبه‌ی ارمنی‌نشین آرمینیگ در جزیره‌ی آختامار واقع در دریاچه‌ی وان در آناتولی شرقی تبعید کرد. این قصبه و جزیره مقرّ اوسقوف اعظم ارمنی بود و صرفاً در کلیسای سورپ خاچ آن (صلیب مقدس)، صدها راهب و کشیش مشغول خدمت بودند. طبق این منابع، کشیشان ارمنی جزیره، شاه اسماعیل کودک را تا سال‌های بلوغ او (٦-١٤ ساله‌گی؟) تربیت و بزرگ کردند. در این دوره یک راهب ارمنی از شاه اسماعیل صغیر محافظت می‌کرد. سه راهب ارمنی هم به عنوان مربی و مرشد، متون مقدس مسیحی (عهد قدیم و عهد جدید، اناجیل و تورات، ...) را به اسماعیل نوجوان آموزش می‌دادند و پوچی و بی‌هوده‌گی دین اسلام (مذهب سنّی) را به او آشکار می‌ساختند. رستم بیگ پس از چند سال، دوباره تصمیم به قتل آن‌ها گرفت و برای تسلیم گرفتنشان قاصدی را به جزیره فرستاد. اما ارمنیان جزیره از تسلیم اسماعیل نوجوان که محبوب و نورچشمی ایشان بود، خودداری کردند و خواستار شدند تا قاصد به تبریز بازگشته و یک نامه‌ی رسمی از رستم بیگ دائر بر تسلیم اسماعیل و برادرانش بیاورد. اما تا قاصد به تبریز رفته و باز گردد، ارمنیان اسماعیل و دو برادر و دایه‌‌اش را از جزیره به قاراباغ که اکثر اهالی آن صوُفَوی‌یان تورک بودند فراری دادند. بدین ترتیب او از مرگ حتمی نجات یافت. این فراری دادن متهورانه، علاوه بر مخفی و تربیت کردن شاه اسماعیل به مدت چندین سال در آختامار، یک دلیل دیگر برای مدیون ساختن شاه اسماعیل به ارمنیان شد. بنا به این منابع، جنگ‌جویان ارمنی (و گورجی)، بعداً به شاه اسماعیل در رسیدن به قدرت هم کومک کردند و یک بار دیگر او را مدیون و وام‌دار خود ساختند.
تربیت ارمنی – مسیحی شاه اسماعیل در آختامار در تشکل آرا و عقاید سیاسی او (سنی‌ستیزی، عوثمان‌لی‌ستیزی، تورکمان ستیزی، ... شدید)، تاثیر داشت. بدون بررسی این برهه و تاثیرات آن، نه‌می‌توان درک درست و جامعی از دلایل اتحاد بین فرقه‌ی سیاسی قیزیل‌باش و در امتدادش مذهب شیعه با ناسیونالیسم ارمنی و دولت‌های صلیبی، هم‌چنین ارمنی‌پرستی افراطی صفویان و امتیازات متعدد و بی‌همتای داده شده به ارمنیان در دوران صفویه به دست آورد. در اواخر عمر شاه اسماعیل، در راستای سیاست رسمی جدید دولت قیزیل‌باش در شیعه‌ی امامی نشان دادن خود، دوران کودکی شاه اسماعیل در جزیره‌ی آختامار و ... در منابع و تاریخ‌نگاری رسمی دولت قیزیل‌باش به صورت بنیادین بازنویسی، و در این میان نام «آقتمر قارس» توسط تاریخ‌نگاران دولتی و رسمی صفوی تحریف و به «استخر فارس» تغییر داده شد. در تاریخ‌نگاری آزربایجانی، روابط ارمنی و مسیحی با شیخ حیدر، شاه اسماعیل (در دوران کودکی، به قدرت رسیدن و حاکمیت)، و حرکت سیاسی قیزیل‌باش، به طور سیستماتیک سانسور و حذف شده است. زنده‌گی شاه اسماعیل در سال‌های کودکی‌اش در جزیره‌ی آختامار، مقرّ اوسقوف اعظم ارمنی و مغزشویی و تربیت او به صورت یک شخص ضد تورکمان و ضد عوثمان‌لی و ضد مسلمان توسط راهبان ارمنی کلیسای سورپ خاچ آن جزیره هم، مسکوت و مخفی نگاه داشته شده است.
در این کتاب‌چه نخست خلاصه‌ای از مقاله‌ی رودولف ماتئیی در باره‌ی ارتباطات ارمنی شاه اسماعیل، و قسمت‌های مربوط به سال‌های اقامت و حیات شاه اسماعیل کودک – نوجوان در جزیره‌ی آختامار را از سفرنامه‌ی جییوواننی آنجییولئللو، کتاب یک تاجر گم‌نام، و سفرنامه‌ی کاترینو زنو نقل کرده‌ام. سپس اشارات به این موضوع در وقایع‌نامه‌ها و تاریخ‌نگاری ارمنی و کتاب شرف‌نامه‌ی بیتلیسی را آورده‌ام. در قسمت بعدی مقاله، سیر جای‌گزینی اصطلاح «استخر فارس» به جای «اقتمر قارس» در منابع فارسی و اوروپایی را بر اساس ملاحظات زبان‌شناسی تشریح، و برای نخستین بار یک مینیاتور ترسیم شده توسط شاه تهماسب اول در ارتباط با آختامار را معرفی کرده‌ام. در این میناتور، یک مجلس موسیقی و رقص و شراب‌خواری به افتخار داروغه‌ی اختمر – آختامار با حضور ائشیک‌آغاسی - رئیس دربار قیزیل‌باش به تصویر کشیده شده است. این سند مهم نشان می‌دهد در دوره‌ی شاه تهماسب، خاطره‌ی حیات شاه اسماعیل در جزیره‌ی آختامار و تربیت او توسط کشیشان ارمنی هنوز معلوم بود و گرامی داشته و تقدیر می‌شد.
کلمات کلیدی: شاه اسماعیل، آختامار، ارمنی، قیزیل‌باش
Özet
En az dört farklı Şah İsmail vardır: Tarihi bir şahsiyet olarak Şah İsmail, Anadolu Türk Alevilerinin dini bir figürü olarak Şah İsmail, Türk Aşık folkloru ve edebiyatında edebi bir şahsiyet olarak Şah İsmail, ve Azerbaycan tarihçiliğinde milli karakter ve kahraman olarak Şah İsmail. Tarihi Şah İsmail dışında diğer üç Şah İsmail, kurgusal ve tarihen var olmayan karakterlerdir. Tarihi Şah İsmail'in hayatındaki en önemli dönemlerden biri, Van Gölü'ndeki Aktamar Adası'nda geçen çocukluğu ve oradaki Surp (Kutsal) Haç Ermeni Kilisesi'nin rahipleri tarafından yetiştirilmesidir. Dönemin Avrupa tarih kaynakları Şah İsmail'in çocukluğunu ve ergenliğini Aktamar'da geçirdiği konusunda hemfikirdir. Bu bilgi Ermeni kroniklerinde de bulunmakta ve Ermeni tarihçiliği tarafından doğrulanmaktadır. Her ne kadar sürgüne gönderildiği ya da oraya kaçtığı, adada ne kadar yaşadığı, kardeşlerinin adada yanında olup olmadığı gibi ayrıntılarda bazı farklılıklar olsa da.
Rüstem Bey Akkoyunlu, Şeyh Haydar'ı öldürdükten sonra eşi ve üç oğlunu da ortadan kaldırma kararı aldı. Ancak bazı emirlerinin tavsiyesi üzerine aynı zamanda Şah İsmail'in annesi olan Şeyh Haydar'ın eşini Tebriz'e göndermeyi tercih etti. Şah İsmail ve iki kardeşini ise bölgedeki Sofu-Alevi Kızılbaş nüfusundan uzak tutmak için ve muhtemelen annelerinin onayıyla, Doğu Anadolu'da yer alan Van Gölü'ndeki Aktamar Adası'nda Ermeni kasabası Arminig'e sürgüne gönderdi. Sadece Kutsal Haç Kilisesi'nde yüzlerce keşiş ve rahibin bulunduğu bu kasaba ve ada, Ermeni başpiskoposunun ikametgahı olarak hizmet ediyordu. Bu kaynaklara göre adadaki Ermeni rahipler, Şah İsmail'i ergenlik çağına gelene kadar (yaklaşık 6-14 yaş arası) yetiştirmiş ve büyütmüşlerdir. Bu süre zarfında bir Ermeni keşiş Şah İsmail'in vasisi olarak görev yapmıştır. Üç Ermeni keşiş de öğretmeni ve akıl hocası olarak ona Eski Ahit, Yeni Ahit, İncil ve Tevrat gibi Hıristiyan kutsal metinleri öğretiyor ve kendisine (Sünni) İslam'ın boşunalığını ve anlamsızlığını açıklıyorlardı. Bir kaç yıl sonra Rüstem Bey bir kez daha onları öldürmeye karar verdi ve teslim alınmaları için adaya bir görevli gönderdi. Ancak adanın Ermenileri, gözdeleri olan genç İsmail'i teslim etmeği reddettiler. Görevlinin Tebriz'e dönmesi ve bizzat Rüstem Bey'den İsmail ve kardeşlerinin teslim edilmesini talep eden resmi bir mektup getirmesine ısrar ettiler. Ancak Tebriz'e giden görevli geri dönmeden önce, Ermeniler İsmail'i, iki kardeşini ve dadılarını adadan, sakinlerinin çoğunun Türk Sofular olan Karabağ'a kaçırmayı başardılar. Şah İsmail'i kesin ölümden kurtaran bu cesur kurtarma hareketi, o'nun birkaç yıl boyunca Aktamar'da saklanması ve büyütülmesine ek olarak, Ermenilere olan minnettarlığını ve borcunu daha da derinleştirdi. Aynı tarihi kaynaklar, Ermeni (ve Gürcü) savaşçıların daha sonra Şah İsmail'in iktidara gelmesine yardım ederek onu bir kez daha kendi borçları altına soktuklarını öne sürüyor.
Şah İsmail'in Aktamar'da Ermeni-Hıristiyan rahiplerce yetiştirilmesi, onun aşırı Sünni karşıtlığı, Osmanlı karşıtlığı, Türkman karşıtlığı ve Türkofobisi gibi siyasi görüşlerinin oluşmasında önemli etkiye sahip olmuştur. Bu dönemi ve etkilerini incelemeden Kızılbaş siyasî akımı ve onun uzantısında İmami Şiilik ile Ermeni milliyetçiliği ve Haçlı devletleri arasındaki ittifakın nedenlerini doğru ve kapsamlı bir şekilde anlamak mümkün değildir. Bu, aynı zamanda Safevilerdeki aşırı Ermenicilik ve Ermeniseverliğin yanı sıra Safevi döneminde Ermenilere verilen çok sayıda benzersiz ayrıcalık konularına da ışık tutuyor. Kızılbaş devletinin kendini İmami Şii olarak tanımlama yeni resmi politikasını benimsenmesi ardından, Şah İsmail’in Aktamar Adası'ndaki çocukluğu, Kızılbaş Devleti'nin resmi kaynakları ve tarih yazımında radikal biçimde yeniden yazıldı. Bu arada Safevi resmi tarihçiliği ve Fars tarihçiler "Aktamar Karsاختمر قارس " adını da "Estahr Farsاستخر فارس " olarak değiştirdiler. Sovyet Azerbaycanı tarih yazımında Şeyh Haydar'ın, Şah İsmail'in (çocukluk döneminde, iktidara gelmesi ve hükümdarlık döneminde) ve Kızılbaş siyasi hareketinin Ermeni-Hıristiyan bağlantıları sistematik olarak sansürlenmiş ve göz ardı edilmiştir. Şah İsmail'in, Van Gölü Ermeni başpiskoposunun ikametgahı olan Aktamar Adası'ndaki Surp Haç Kilisesi'nde Ermeni rahipler tarafından Türkman karşıtı, Müslüman karşıtı ve Osmanlı karşıtı bir figür olarak yetiştirilmesi meselesi de saklanmıştır.
Bu kitapçıkta ilk önce Rudolph Mattei'nin Şah İsmail'in Ermeni bağlantılarını anlatan makalesinin bir özetini, ardından Giovanni Angiolello'nun Seyahatnamesi, Anonim Tüccarın Kitabı ve Caterino Zeno'nun Seyahatnamesi'nden Şah İsmail'in Aktamar Adası'nda geçirdiği çocukluk yıllarını detaylandıran alıntılar sundum. Ardında Ermeni kroniklerinde, Ermeni tarihçiliğinde ve Bitlisi'nin Şerefname kitabında bu konuyla ilişkin var olan bilgilere değindim. Daha sonra Fars ve Avrupa kaynaklarında "Estakhr Farsاستخر فارس " teriminin "Aktamar Karsاقتمر قارس " ile değiştirilmesi sürecine ilişkin dilbilimsel açıklamalara yer verdim. Makalemde ayrıca ilk kez olmak üzere, Şah Tahmasb'ın çizdiği, Aktamar Darugası onuruna ve Kızılbaş sarayı Eşikağası'nın huzurunda yapılan müzikli, danslı ve içkili eğlence meclisini tasvir eden minyatürü tanıttım. Bu önemli belge, Şah Tahmasab'ın hükümdarlığı döneminde Şah İsmail'in Aktamar Adası'nda Ermeni rahipler tarafından yetiştirilmesinin Kızılbaş yetkilileri tarafından hâlâ bilindiğini, buna değer verildiğini ve takdir ediliğini gösteriyor.
Açar Sözcükler: Şah İsmail, Aktamar, Ermeni, Kızılbaş
Abstract
There are at least four different Shah Ismails: Shah Ismail as a historical figure, Shah Ismail as a religious figure of Anatolian Turkish Alevis, Shah Ismail as a literary figure in Turkish Aşık folklore and literature, and Shah Ismail as a national character and hero in Azerbaijani historiography. Apart from the historical Shah Ismail, the other three Shah Ismails are fictional and non-historic characters. One of the most crucial periods in the life of the historical Shah Ismail is his childhood on Akhtamar Island in Lake Van and his upbringing by the priests of the Armenian Church of Surp Khach (Holy Cross) there. Contemporary European historical sources agree on the fact that Shah Ismail spent his childhood and adolescence on Akhtamar. This information is also found in Armenian chronicles and confirmed by Armenian historiography. Although there are some discrepancies in the details, such as whether he was exiled or fled there, how long he lived on the island, and whether his brothers were with him on the island.
After killing Şeyh Haydar, Rüstem Bey Akkoyunlu made decision to also eliminate his wife and three sons. However, on the advice of some of his emirs, he chose instead to send Şeyh Haydar's wife, who was also Shah Ismail's mother, to Tebriz. In order to keep Shah Ismail and his two brothers away from the Sofu-Alevi Kızılbaş population in the region, possibly with their mother’s approval, he exiled them to the Armenian town of Arminig on Akhtamar Island in Lake Van, located in Eastern Anatolia. This town and island served as the residence of the Armenian archbishop, with hundreds of monks and priests ministering in the Church of the Holy Cross. According to these sources, Armenian priests on the island educated and raised Shah Ismail until he reached puberty (approximately between 6 and 14 years old). During this time, an Armenian monk served as Shah Ismail’s guardian. Three Armenian monks acted as his teachers and mentors, instructing him in Christian scriptures such as the Old Testament, New Testament, Gospels and Torah. They revealed the absurdity and futility of Islam (Sunni religion) to him. After several years, Rüstem Bey once again decided to kill them and sent a messenger to the island to demand their surrender. However, the Armenians of the island refused to give up the young Ismail, who was their beloved favorite. They insisted that the messenger return to Tebriz and bring an official letter from Rüstem Bey himself requesting the surrender of Ismail and his brothers. Before the messenger could make the journey to Tebriz and back, the Armenians managed to smuggle Ismail, his two brothers and their nanny from the island to Karabagh, a region where most of its inhabitants were Turkish Sofus. This daring rescue saved Shah Ismail from certain death, and combined with hiding and raising Shah Ismail for several years in Akhtamar, further deepened Shah Ismail’s gratitude towards the Armenians. Same historical sources suggest that Armenian (and Georgian) warriors later assisted Shah Ismail in gaining power, once again putting him in their debt.
The Armenian-Christian upbringing of Shah Ismail in Akhtamar had significant impact on the formation of his political opinions including extreme anti-Sunnism, anti-Ottomanism, anti-Turkmanism, and Turkophobia. Without examining this period and its effects, it is not possible to have a correct and comprehensive understanding of the reasons for the alliance between the Kızılbaş political sect, Shiite religion, Armenian nationalism and the Crusader states. This also sheds light on the extreme Armenianism and Armenophilism of the Safavids, as well as the numerous unparalleled privileges given to Armenians during the Safavid era. After adopting the new official policy to identify as Imami Shia by the Kızılbaş government, towards the end of Shah Ismail's life, his early life and childhood on Akhtamar Island were radically rewritten in the official sources and historiography of the Kızılbaş State. Meanwhile, Safavid official historiography and Persian historians changed the name "Akhtamar Qarsاقتمر قارس " to "Estakhr Farsاستخر فارس ". In Azerbaijani historiography, the Armenian-Christian connections of Şeyh Haydar, Shah Ismail (during his childhood, rise to power and reign), and the Kızılbaş movement have been systematically censored and omitted. The issue of Shah Ismail's upbringing on Akhtamar Island, the residence of the Armenian archbishop of Lake Van, and being raised as an anti-Turkish, anti-Muslim, and anti-Ottoman figure by the Armenian monks at the Surp Khach Church, have also been kept hidden and undisclosed.
In this booklet, I have included a summary of Rudolph Mattei's article discussing Shah Ismail's Armenian connections. I have also provided excerpts from Giovanni Angiolello's Travelogue, Anonymous Merchant’s Book, and Caterino Zeno's Travelogue, which detail Shah Ismail's time on Akhtamar Island during his childhood. Additionally, I have presented references to this topic in Armenian chronicles, historiography and Bitlisi's Sharafnameh book. In the following section, I have provided linguistic explanations on the replacement of the term "Estakhr Farsاستخر فارس " with "Aghtamar Qarsاقتمر قارس " in Persian and European sources.
I have also introduced for the first time a miniature drawn by Shah Tahmasb, which depicts a music, dance, and wine-drinking assembly in honor of Akhtamar Darugha, with the presence of the head of the Kızılbaş court - Eşikağası. This significant document highlights that during the Shah Tahmasab’s reign, the memory of Shah Ismail's upbringing by Armenian priests on Akhtamar Island was still known, cherished and appreciated by Kızılbaş officials.
Keywords:
Shah Ismail, Akhtamar, Armenian, Qizilbash
.png)
%20-%20Copy.png)
%20(1).jpg)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
