بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌دان ایکی تورک‌جه قوشوق (استان چهارمحال و بختیاری)

 

بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌دان ایکی تورک‌جه قوشوق (استان چهارمحال و بختیاری)

مئهران باهارلی

بین‌لی حسین‌قولو خان آمان اون‌دوققوزونجو یوز ایل - قاجار دؤنه‌می اورتا ایران‌دا چهارمحال و بختیاری اوستانی‌ندا یئرله‌شمیش اولان تورک شه‌هه‌ری «بین» (بن) قوشارلاری‌ندان‌دیر. حسین‌قولو خان آمان یاشامی‌نین سون دؤنه‌می‌نی عراق‌دا نجف‌ شه‌هه‌ری‌نده گئچیرمیش و اورادا دا دفن ائدیلمیش‌دیر.بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌دان گونوموزه چئشیت‌لی تورک‌جه و فارس‌جا قوشوق‌لار قالمیش‌دیر. بین (بن) خالقی‌نین اؤزه‌ل‌لیک‌له یاش‌لی‌لاری‌نین دیلی اه‌زبه‌ری اولان و چوخونون بین‌ین بودون‌بیلی (فولکلورو) آچی‌سی‌ندان اؤنه‌م داشییان بو قوشوق‌لار، ایندی‌یه ده‌ک توپ‌لانیپ یاییم‌لانمامیش‌دیر. تورک‌لوک‌بیلگه‌نی (تورکولوق) جعفر بنی‌نین وئردییی بیلگی‌له‌ره گؤره، او و بین شه‌هه‌ری‌نین اؤن‌ده گه‌له‌ن‌له‌ری ٢٠١٤ ایلی‌نده بین‌لی حسین قولو خان آمان‌ین ییرمی قوشوغونو توپلامیش‌لار (هه‌له یاییم‌لانمامیش‌). آشاغی‌دا تورک‌لوک‌بیلگه‌نی جعفر بنی‌نین اؤز صفحه‌سی‌نده پای‌لاشدیغی[1] بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌ین ایکی تورک‌جه قوشوغونو گؤرکول (ادبی) دیل‌ده یاییم‌لاییرام. لهجه اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری‌نه ایلگی دویان‌لار، جعفر بنی‌نین صفحه‌سی‌نه باش وورابیلیرله‌ر.

تاپماجا – بولماجا

بین‌لی حسین قولو خان امان

بین شه‌هه‌ری، چهارمحال اوستانی، اورتا ایران، ١٩نجو یوزایل

گئدیردیم، بیر عبرت شه‌هه‌ره اوغرادیم

بیر ته‌ک بنا قویوپ اونون بنّاسی

چوخ دولاندیم، اونون یولون بولمادیم

قدرتی، صنعتی، چوخ‌دور صفاسی

بو معنی‌ده‌ن مخبر ائیله‌ییم سیزی

چوخ یاخچی لطیف‌دیر ده‌ره‌سی دوزو

داش تورپاق آغ‌دیر، سویو قیرمیزی

تا آچماسای، هیچ آچیلماز واراسی

او شه‌هه‌رین دورودور سراسر باری

گاه ایسسی‌دیر، گاه خونه‌ک‌دیر بازاری

آجور، چامور، که‌رپیچ دئییل حصاری

نئچچه دوکانی وار چوخ‌دور اثاثی

بیر گون اولور دونیا اونون کامی‌ندا

بیر گون اولور هئچ کیم دورماز یانی‌ندا

دؤرت بولاق چیخیپ‌دیر قصری دامی‌ندا

بیر بولاغین چوخ شیرین‌دیر مزّه‌سی

ایککی بولاغی‌نین واری‌دیر سرپوش

سرچشمه‌سی بیردیر، آیری ائده‌ر جوش

بیری‌سی آججی‌دیر، بیری‌سی توروش

گاه آغ‌دیر، گاه قارادیر گیاهی‌سی

بیر بولاغی چشمه‌له‌رین کانی‌دیر

سویو شیرین، بیر نفر پاسبانی‌دیر

....

کربلا یول‌چولوغو

بین‌لی حسین قولو خان امان

بین شه‌هه‌ری، چهارمحال اوستانی، اورتا ایران، ١٩نجو یوزایل

کاغیذیم ایسلاندی یازدیم یاش‌یلان،

بیلین آقام حیدر ایسته‌ییپ مه‌نی

قارداش‌لار! گئدیره‌م جان و باش‌یلان،

او آقایِ قنبر ایسته‌یییپ مه‌نی

ذوق‌یله‌ن وطن‌ده‌ن اولموشام عازم،

شاهِ نجف‌ده‌ن سیزه بیر نامه یازیم

مه‌نی طلب ائیله‌یییپ موسایِ کاظم،

نورِ چشمِ جعفر ایسته‌یییپ مه‌نی

ذوق‌یله‌ن وطن‌ده‌ن اولدوم آوارا،

گئدیره‌م دردیمه ائیله‌ییم چارا

مه‌ن سیزی دوووشدوم پروردگارا،

کَننده‌یِ خیبر ایسته‌یییپ مه‌نی

اوره‌یییم‌ده چوخ واریم‌دیر آرزو،

او قیزیل گومبه‌زه اولام روبه‌رو

حسین‌ه چاکیره‌م، سیزه دعاگو،

او شاهِ بی یاور ایسته‌یییپ مه‌نی

قوم و قارداش، خویش و تبار وار اولسون،

مبادا بیر نفر انتظار اولسون

امیرالمؤمنین سیزه یار اولسون،

او شاهِ هفت کشور ایسته‌یییپ مه‌نی

دوووشدوم آللاه‌ا اوغلان و قیزی،

دعادان فراموش ائیله‌مین بیزی

حضرتِ عابباس‌ا دوووشدوم سیزی،

عَلَم‌دارِ لشکر ایسته‌یییپ مه‌نی

هچ کیم مأذون دئییل مه‌نه آغلاسین،

گوز یاشی‌یلان جیگریمی داغ‌لاسین

قارداش‌لار، گئدیره‌م آللاه ساخلاسین!

کَننده‌یِ خیبر ایسته‌یییپ مه‌نی

حسین‌قولو گئدیر مجاور اولسون،

گؤزله‌رین یاشی یئری‌نه قان دولسون

علی اصغر قونداغی‌نا آند اولسون،

او شهیدِ خه‌نجه‌ر ایسته‌یییپ مه‌نی

Binli Hüseyinkulu Han Aman’dan iki Türkçe koşuk (Çaharmahal ve Bahtiyarı Ostanı, Orta İran)

Méhran Baharlı

Binli Hüseyinkulu Han Aman ondokuzuncu yüzyıl Kacar dönemi Orta İran’da Çaharmahal ve Bahtiyarı ostanında yerleşmiş olan Türk kenti “Bin” koşarlarındandır. Hüseyinkulu Han Aman yaşamının son dönemini Irak’ta Necef kentinde geçirmiş ve orada toprağa verilmiştir. Binli Hüseyinkulu Han Aman’dan günümüze çeşitli Türkçe ve Farsça koşuklar kalmıştır. Bin halkının özellikle yaşlılarının dili ezberi olan ve çoğunu Bin’in budunbili (folklorü) açısından önem taşıyan bu koşuklar şimdiye dek toplanıp yayımlanmamıştır. Türklükbilgeni (Türkolog) Cafer Bini’nin verdiyi bilgilere göre, o ve Bin kentinin önde gelenleri 2014 yılında Binli Hüseyinkulu Han Aman’ın yirmi koşuğunu toplamışlardır (hala yayımlamamış).

Aşağıda Türklükbilgeni Cafer Bini’nin kendi sayfasında paylaştığı Binli Hüseyinkulu Han Aman’ın iki Türkçe koşuğunu görkül (edebi) dilde yayımlıyorum. Lehçe özelliklerine ilgi duyanlar Cafer Bini’nin sayfasına baş vurabilirler.

Tapmaca - Bulmaca

Binli Hüséyinqulu Xan Aman

Bin şeheri, Çaharmahal ostanı, Orta İran, 19. Yüzil

Gédirdim, bir ibret şehere uğradım

Bir tek bina qoyup onun bennası

Çox dolandım, onun yolun bulmadım

Qüdreti, sen’eti, çoxdur sefası

Bu me’niden müxbir éyleyim sizi

Çox yaxçı letifdir deresi, düzü

Daş torpaq ağdır, suyu qırmızı

Ta açmasay, héç açılmaz varası

O şeherin dévridir seraser barı

Gah issidir, gah xünekdir bazarı

Acur, çamur, kerpiç déyil hisarı

Néççe dükanı var, çoxdur esası

Bir gün olur dünya onun kamında

Bir gün olur héç kim durmaz yanında

Dört bulaq çıxıpdır qesri damında

Bir bulağın çox şirindir mezzesi

İkki bulağının varıdır serpuş

Serçeşmesi birdir, ayrı éder cuş

Birisi accıdır, birisi turuş

Gah ağdır, gah qaradır giyahısı

Bir bulağı çeşmelerin kanıdır

Suyu şirin, bir nefer pasbanıdır

....

Kerbela yolçuluğu

Binli Hüséyinqulu Xan Aman

Bin şeheri, Çaharmahal ostanı, Orta İran, 19. Yüzil

Kağızım islandı, yazdım yaşılan

Bilin ağam Héyder isteyip meni

Qardaşlar, gédirem can ve başılan

O ağa-yi qenber isteyip meni

Zövqilen vetenden olmuşam âzim

Şâh-ı Necef’den size bir nâme yazım

Meni teleb éyleyip Musâ-yı Kâzım

Nur-i çeşm-i Ce’fer isteyip meni

Zövqilen vatenden olmuşam avara

Gédirem derdime éyleyim çara

Men sizi dovuşdum Perverdigar’a

Kenendé-yi Xéyber isteyip meni

Üreyimde çox varımdır arzu

O qızıl gümbeze olam ruberu

Hüséyn’e çâkirem, size duagu

O şâh-ı bî yâver isteyip meni

Qovm u qardaş, xiş u tebar var olsun

Mebâda bir nefer intizar olsun

Emir el-mü’minin size yar olsun

O şâh-ı heft kişver isteyip meni

Dovuşdum Allah’a oğlan ve qızı

Duadan feramuş éylemin bizi

Hezret-i Abbas’a dovuşdum sizi

Elemdâr-ı leşker isteyip meni

Héç kim me’zun déyil mene ağlasın

Göz yaşılan ciyerimi dağlasın

Qardaşlar, gédirem Allah saxlasın

Kenendé-yi Xéyber isteyip meni

Hüséyinqulu gédir mücâvir olsun

Gözlerin yaşı yérine qan dolsun

Eliesqer qondağına and olsun

O şehid-i xencer isteyip meni

Sözlük

Accı: acı

Acur: (farsça) Kerpiç

Açmasay: açmasan, açmazsan

Ağa: Erbab, sâhib, ulu kimse, bey

Ağa-yi Qember: Kamberin ağası, Birinci halife Ali’nin lakabıdır

Barı: bâru, kalanın duvarı, hisar

Bulmaq: tapmak

Çâkir: nöker ve yâver kelimeleri ile kökendeştir

Dovuşmaq: ısmarlamak, bırakmak, devretmek

Duagu: keleme söyleyen, dua eden

Éder cuş:  kaynar

Elemdar: Tuğçu

Esas: ev eşyası

Éylemin: eylemeyin

Feramuş: (farsça) unutma

Giyahısı: (farsça) bitkisi

Gümbez: gümbet

Heft kişver: (farsça) yedi ülke

İkki:  iki

İssi:  ısı, sıcak

Kanı:  madeni

Kenende: (farsça) kazan kimse

Leşker: (farsça) ordu

Me’zun: izinli

Mebâda: (farsça) sakın

Mezze:  meze

Mücâvir: yakın, yanıbaşında, komşu

Müxbir: haberli, eterli

Néççe: néçe, nice

Nefer:  şahıs, kimse

Pasban: gezik, keşik

Perverdigar: (farsça) tanrı

Ruberu: (farsça) karşı karşıya, yüzyüze

Serçeşme: (farsça) bulakbaşı, pınarbaşı

Serpuş: (farsça) kapak, örtü, çar

Tebar: (farsça) soy

Turuş: Turş

Vara: bere, geçit, yolak, sürülerin dincelip sağılan yeri

Varıdır serpuş: Serpuşu vardır (Farsça etkisiyle)

Varımdır arzu: Arzum vardır (Farsça etkisiyle)

Xencer: Sancar ile kökendeştir

Xiş: akraba

Yâver: Nöker ve çâkir ile kökendeştir

 

مقالات مرتبط:

بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌دان ایکی تورک‌جه قوشوق (استان چهارمحال و بختیاری)

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/08/blog-post_24.html

ضرب المثل‌های تورکی از شهر بین (بن)

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/11/blog-post_3.html

جلوگیری از جار زدن به زبان تورکی در مدارس شهر بین (بن)، استان چهارمحال بختیاری - ایران مرکزی

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_11.html

ادیب و روشن‌فکر تورک «بین‌لی میرزا حبیب افندی» (میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_23.html

اوُتمان‌نامه ‌و یا منظومه‌ی تورکی «تاریخ آل عثمان» اثر میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی - بین‌لی میرزه‌‌ حبیب اه‌فه‌ندی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/12/blog-post_22.html

مقدمه‌ی میرزا حبیب افندی بِنی (بیٖن‌لی) بر کتاب تورکی‌اش خطّ و خطّاطان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_26.html

بین‌لی میرزه حبیب اه‌فه‌ندی (میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی): تماشا اگر خواهی اولکایِ جنّت – تماشا کُن اولکایِ قوسطنطنیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/09/blog-post.html

حبیب افه‌ندی‌نین وفاتی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_3.html

کاربرد زبان تورکی در رسائل و نامجات و فرامین رسمی‌ی دولت زندیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_23.html

کریم‌ خان زند و کاربرد رسمی‌ی تورکی در مناسبات دیپلوماتیک و به عنوان زبان پرستیژ

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_6.html

تورک زبان شدن موغولان در سفرنامه‌ی ابن بطّوطه؛ و ریشه‌ی نام شیر-شیرا-شیرین (عجب شیر، قراشیران، ...)

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post_29.html

---

[1]  شاعر گرانقدر شهر بن حسینقلی خان امان بنی. جعفر نادری بنی

https://ben20.blog.ir/1393/10/23/s