ای تورکِ ماه‌چهره، ملمّع فارسی – تورکی سوزنی سمرقندی و نظیره‌ی فارسی - تورکی مولانا بر آن
مئهران باهارلی
SEMERKANTLI SÛZENÎ’NİN (12. yy) DERİCE-TÜRKÇE MÜLEMMASI VE MEVLANA’NIN (13. yy) ONA YAZDIĞI DERİCE-TÜRKÇE MÜLEMMA NAZÎRE
Méhran Baharlı
Özet:
11. ve 12. yüzyıl Türkistan'ında yaşamış Semerkantlı Sûzenî, şiirlerinde pek çok Türkçe kelime ve ifâdeye yer vermiş ilk Derice söyleyen şâirlerden biri, hatta ilkidir (makâlenin ikinci bölümünde bu Türkçe kelime ve ifâdelerden örnekler verdim). Semerkantlı Sûzenî’nin, bâzı dizeleri Derice-Türkçe Mülemma (Karmak) olan ayrıca bir gazeli de vardır. Bu Derice-Türkçe mülemma (karmak) dizeleri önemli kılan husulardan biri, Semerkantlı Sûzenî’den yüzyıl sonra gelen Mevlâna Celâleddin Rûmî’nin, ona yine de Derice – Türkçe karmak biçiminde bir benzek (nazîre) yazmasıdır.
Bu yazımda Semerkantlı Sûzenî’nin Derice-Türkçe mülemmasını (karmakını) sunuyorum, ilk kez olmak üzere Mevlâna’nın Divân-ı Şems’deki benzer mülemmasını Sûzenî’nin anılan mülemmasına benzek olarak yazdığını gösteriyorum (Mevlana’nın başka şâirlerden etkilenmesi konusunu inceleyen önceki araştırmalar, sâdece onun Farsça şiirlerini ele almışlardır), bu iki karmakta geçen ve bugüne dek önemli bir bölümü yanlış okunmuş, hatalı anlamlandırılmış, okunamamış veya anlanlandırılamamış Türkçe sözcük ve ibâreleri açıklıyorum.
Mevlâna'nın bütün Derice – Türkçe karmakları gibi, bu karmak da onun Türkçe yazması ve Türkik dünyasının batısında (Türkili, Anadolu) Türk yazı geleneyini yaratmadaki etkisi açılarından önemlidir. Bunlar ayrıca Mevlana'nın fikrî ve estetik kaynaklarına, şiir ve edebiyat çıkak ve referanslarına, okuduğu ve etkilendiyi başka Türk ve Tacik şâir ve yazarlara, ve Türkistan-OrtaAsya’nın edebî ortamı ile olan bağlarına ışık tutmaktadırlar.
Sûzenî’nin mülemma şiirleri ile Türkçe sözcük ve ibâreleri şimdiye dek tahlil edilmemiştir. İran’da 1959da onun divanı basılmış, ancak bu yayında hemen hemen bütün Türkçe kelimelerle birlikte yüzlerce Farsça ve Arapça kelime de yanlış okunmuştur. Tersine, Mevlânâ’nın mülemmaları ile Türkçe sözcük ve ibâreleri, evrensel bir şahsiyet olduğu için, bir çok kez tahlil edilmiştir. Ancak bunlarda da bâzı yanlış sonuçlara varılmış ve hatalı yorumlar yapılmıştır. Örneyin bu makalenin konusu olan mülemasını Sûzenî’nin mülemmasına benzek olarak yazdığını fark etmedikleri için, özellikle Fars araştırmacılar Mevlânâ’nın “Türkî nemîdânem” yani Türkçe bilmiyorum demesini, gerçekten de onun Türkçe bilmediyi ve Türk olmadığına yormuşlar. Oysa bu makalede ilk kez gösterdiyim gibi, Mevlânâ bu mülemmasında sâdece Sûzenî’nin “Türkî nemîdânem sözünü” tekrar etmiştir. Bu şâirâne bir sanat ve mecazdır, ve Mevlânâ’nın gerçek ve şahsi durumunu ve Türkçe ile olan bağlarını anlatmıyor. Mevlânâ Türk idi ve doğal olarak Türkçeyi de biliyordu.
سوزنی سمرقندی از شعرای دری‌گوی قرون ١١ و ١٢ میلادی تورکستان، غزلی دارد که چند بیت آن به صورت ملمع دری – تورکی (دری‌جه – تورک‌جه قارماق) است. این ابیات ملمع از چند جهت دارای اهمیت هستند. سوزنی سمرقندی از نخستین و بلکه اولین شاعر دری‌گوی است که کلمات و عبارات متعدد تورکی را در اشعار دری خود آورده است (در قسمت دوم مقاله نمونه‌هایی از این عبارات تورکی را داده‌ام). اهمیت دیگر ابیات ملمع دری – تورکی سوزنی سمرقندی در آن است که یک قرن بعد از او مولانا جلال‌الدین بلخی رومی، در دیوان شمس یک غزل خویش را که ابیات ملمع دری – تورکی آن نظیره‌ی ابیات مذکور سوزنی سمرقندی است گنجانده است. این ابیات ملمع دری – تورکی مولانا، علاوه بر جنبه‌های تورکی‌سرایی او و تاثیر وی در ایجاد سنت تورکی‌نویسی در غرب جهان تورکیک (تورک‌ایلی، آنادولو)، از جهت روشن‌گری در باره‌ی منابع ذوقی و مآخذ فکری و استشهادهای شعری و حوزه‌ی مطالعاتی مولانا و تاثیرپذیری او از دیگر شعرا و نویسنده‌گان دری‌نویس و تورکی‌نویس پیش از خود مهم هستند. با این همه، تحقیقات تا به امروز انجام شده در باره‌ی ریشه‌یابی اشعار مولانا منحصر به اشعار فارسی او بوده است. مقاله‌ی حاضر نخستین بررسی در باره‌ی ریشه‌یابی اشعار و ملمعات تورکی مولانا (و تصحیح ماخذ او، ملمع دری – تورکی سوزنی سمرقندی) است.
یکی از فوائد یافتن مآخذ اشعار و ملمعات تورکی مولانا، تصحیح بعضی از برداشت‌ها و تفاسیر و استنتاجات نادرست انجام گرفته در مورد مفهوم و منظور و مضمون آن‌ها است. به عنوان مثال تاکنون بیت آتی مولانا از طرف محققین فارس‌گرا به تورکی نه‌دانی مولانا تفسیر شده بود:
« تو ماهِ تورکی و من اگر تورک نیستم - دانم این قدر که به تورکی است آب سو».
در حالی که مولانا این بیت را به عنوان نظیره بر بیت سوزنی سمرقندی سروده است:
«گُل‌رویِ تورکی و من اگر تورک نیستم - دانم بدین قدر که به تورکی است گُل چیچه‌ک».
در
این بیت مولانا صرفاً کلمه‌ی «ماه» در بیت سوزنی را به «گل‌روی» و دوگانه‌ی «گل –
چیچه‌ک» او را به «آب – سو» تغییر داده است. ادعای تورکی نه‌دانی بیان شده در این
شعر، یک افاده و هنرنمایی شاعرانه و به طور مجاز و به تقلید از سوزنی سمرقندی
است، نه بیان وضعیتی حقیقی و منعکس کننده‌ی رابطه‌ی واقعی او با زبان تورکی. مولانا
به لحاظ قومی قطعیاً تورک و تورک‌زبان، و طبیعتاً مسلط بر زبان تورکی بود.
در مقالات فارسی تحقیقی و نشرهای دیوان سوزنی سمرقندی (از جمله «دیوان حکیم سوزنی سمرقندی» نشر دوکتور ناصرالدین شاه‌حسینی)، بیش از ٩٠ در صد کلمات و عبارات تورکی اشعار او از جمله ملمع موضوع این مقاله به غلط قرائت و معنی شده‌اند. (در این نشر بسیاری از کلمات فارسی و عربی هم به صورت غلط قرائت و ثبت شده است). وضعیت در مورد ملمع دری – تورکی مولانا هم تقریباً به همین منوال است. به عنوان نمونه اصطلاح بسیار معلوم «دک تور – ته‌ک دور» تورکی قدیم و میانه به معنی خاموش باش به صورت «دکتر» قرائت و به عنوان تخلص مولانا قبول شده که قرائتی غلط است. عمده‌ترین دلیل این وضعیت فاجعه‌آمیز در ارتباط با قرائت و معنی کردن کلمات و عبارات و متون تورکی در کتب قدیم، نه‌بود فرهنگستان زبان و ادب تورک در ایران، لغو رسمیت دوفاکتوی زبان تورکی که در هزار و چند سال قبل عرف معمول در ایران بود، و عدم مراجعه‌ی محققین فارس به متخصصین زبان و ادبیات و اورتوگرافی تورکی میانه و قدیم و تورکی‌شناسان برای قرائت و تصحیح متون تورکی است.
در زیر نخست ابیات ملمع دری – تورکی سوزنی سمرقندی و نظیره‌ی مولانا جلال‌الدین بلخی رومی را – هر دو با قرائت و تصحیح خودم - نقل کرده‌ام و سپس فهرست کلمات تورکی آن‌ها را داده‌ام. کلمات تورکی را با املای آن‌ها در تورکی ادبی – معیار معاصر نوشتم.
ای تۆرکِ ماه‌چهره: ملمّع سوزنی سمرقندی (تولد ١٠٨٣- فوت ١١٦٦ میلادی):
مفکن
به غمزه بر دلِ مجروحِ من نمک
وز
من به قُبله سر مکش ای قِبله‌یِ یه‌مه‌ک
ای
تۆرکِ ماه‌چهره
چه باشد اگر شبی
آیی
به حجره‌یِ من و گویی «قوْنوُق گه‌ره‌ک!»
تا
من به نورِ ماهِ تو شب را برم به روز
زان
پیش کز سمور به مه درکشی یه‌له‌ک
تا
از تو یک به یک شَوَدَم کامِ دل روا
کم
کم به کام درفکنم خامه‌یِ به‌ته‌ک
گُل‌رویِ
تۆرکی و من اگر تۆرک نیستم
دانم
بدین قدر که به تۆرکی است گُل چیچه‌ک
از
چشمم ار بر آن چیچه‌کِ تورک چکد سرشک
تۆرکی مکن به کشتنِ من، بَر
مکش نه‌جه‌ک
بر
آشِ نظرِ
دلِ زیره‌ک‌ترینِ خصم،
جوشی
بر آن قیاس که در زیرِ پا محک
هر
حجّتی که گفت بدو ردّ کنی و باز
اندر دهان نهیش چو گِل‌مُهره در توفه‌ک
ای تۆرکِ ماه‌چهره: نظیره‌ی مولانا بلخی رومی (تولد ١٢٠٧ – فوت ١٢٧٣ میلادی):
اِی
تورکِ ماه‌چهره چه گردد که صبح تو
آیی
به حجره‌یِ من و گویی که «گه‌ل به‌ری!»
تو
ماهِ تورکی و من اگر تورک نیستم
دانم
من این قدر که به تورکی است
آب سو
آبِ
حیاتِ تو گر از این به‌نده تیره شد
تورکی مکن به کشتنم ای تورکِ تورک‌خو
ای
آرسْلان، قیلیج مکش از بهرِ خونِ من
عشقت
گرفت جمله‌یِ اجزام مو به مو
زخمِ
قیلیج مبادا
بر عشقِ تو رسد
از
بخلِ جان نه‌می‌کنم ای تورک گفت‌وگو
بر
ما فسون به‌خواند گؤيچه‌ک باخيش‌لارين
ای سؤزده‌شِ تو سئیره‌ک،
سیرداش قانی؟ به‌جو!
«ته‌ک دور!» شنیدم از تو و خاموش ماند‌ه‌ا‌م
غمّازِ
من بس است در این عشق رنگ و بو
------------------------------------------
نمونه‌هایی دیگر از عبارات تورکی در دیوان سوزنی سمرقندی:
-کردم
اندر جهان چو پنبه‌یِ سرخ، هجر آن سینه‌یِ چو یاغنده
تا
به وصلِ نجیبِ منده رَسَم، ای قیلاووز آیت یولوم قاندا
-همه
از ریوِ آجیق‌ات شده سیر - من بر آن ریونی[نگ] قارنیم آج
-سالِ
عمرِ نوح با عمرِ تو بادا آندلیق، تا
بوده سوگند را در لفظِ تورکی نام آند
-با
سخایِ او حدیثِ آز گفتند، اندکی – گفت هرگز من خبر دارد نه‌داند نامِ آز
آز اندک باشد اندر لفظِ تورکی و
به عمر – ساقی‌یِ برّ و عطایِ من نه‌داند دادِ آز
-آی است ماه
در لغتِ تورک
و شاهِ تورک – دید از سپهرِ آینه‌فام این خجسته آی
کلمات تورکی ابیات نقل شده در این مقاله:
آجAc : گرسنه
آجیقAcıq : غضب، خشم. از مصدر آجیماق: درد کردن،
خشمگین شدن
آرسلانArslan (ارسلان):
شیر، اسد
آزAz : کم، اندک
آشAş : غذا، خوراک
آندAnd : سوگند، قَسَم
آندلیقAndlıq : قَسَم خورده
آیAy : ماه
آیت Ayt: به‌گو، بیان کن. از مصدر آیتماق: گفتن
باخیشBaxış (باقش): باخ+یش: نگاه. از مصدر باخماق: نگاه
کردن (در بعضی مقالات تورکی باخیش به صورت نادرست «یا قش» قرائت و آن هم به صورت
نادرست «یای قاش» و یا ابروی کج و کمانی معنی شده، که قرائتی غلط است).
به‌ته‌کBetek (بَتَک): بیتیک، ورقه، مکتوب، نامه، تحریرات،
تذکره، ... از مصد به‌تیمه‌ک – بیتیمه‌ک به معنی نوشتن و تحریر کردن[1].
کلمه‌ی تورکی پَته – په‌ته فورم محرف-مخفف کلمه‌ی به‌ته‌ک است.
به‌ریBeri (بَرو):
نزدیک، این طرف، این سو
به‌ندهBende بنده:
به معنی من در مقام تواضع در فارسی، نهایتاً محرف کلمه‌ی سومری «باندا – به‌نده»
به معنی کوچک‌تر و حقیر و ... است[2]
به‌نزه‌کBenzek : نظیره، از مصدر به‌نزه‌مه‌ک: شبیه و مشابه بودن
ته‌ک
دوُرTek dur (دک
تور): خاموش و ساکت باش، ساکن و آرام به‌شو. در تورکی در همین قالب اصطلاح هم‌معنی
«شۆک دوُر» (ساکت و خاموش ماندن) و اصطلاح «به‌ک دوُر» (سفت و سخت و محکم در جای
خود ایستادن)، وجود دارند[3].
ته‌کTek (دک): کلمه‌ای تورکی به
معنی ساکت، آرام، خاموش، بی صدا، ساکن، راحت و آسوده و مودبانه و متین. از همین
ریشه کلمه‌ی تورکی «ده‌کین» به معنی جای خلوت و محل دنج و آرام است. به لحاظ ریشه‌شناسی احتمالا مرتبط با کلمه‌ی
تورکی تک – ته‌ک به معنای عدد فرد و یکه و تنها، یگانه و صرفا و .... [4]
(و شاید دینگ - دینج). تک در این معنی دوم دارای فورم «تا» نیز است. این
کلمه‌ی تورکی در هر دو فورم «تک» و «تا» به زبان فارسی داخل شده است (هم‌تا، یک‌تا،
...).
تورکTürk (ترک): ١-زیبا ٢-خون‌ریز (در ترکیب تورک‌خو)
تورکیTürkî (ترکی): ١-زبان تورکی ٢-خون‌ریزی (در ترکیب
تورکی مکُن)
توفه‌کTüfek (تفک): توفنگ، از مصدر توفمه‌ک-توومه‌ک: دمیدن
چیچه‌کÇiçek (ججک):
گُل
دوُرDur ( تور): به‌ایست، باش. از
مصدر دوُرماق: ایستادن، متوقف شدن
ریونینگ:
خشم و غضبِ تو. ریو + نینگ (پسوند تورکی مالکیت دوم شخص مفرد)
زیره‌کZirek (زیرک): زرنگ، «زیرک» فورم موغولی کلمه‌ای تورکی‌الاصل،
نهایتا از مصدر تورکی سئزمه‌ک: بیدار و آگاه شدن، حس کردن، متوجه گشتن و پی بردن به چیزی [5]
سوSu : آب
سؤزده‌شSözdeş (سزدش): هم‌دم، هم‌سخن، هم‌زبان. سؤز + ده‌ش
سیرداشSırdaş (سردش): سیر (سرّ) + داش: هم‌راز، محرم راز
سئیره‌کSéyrek (سرک): اندک، کم[6].
از مصدر سئیره‌مه‌ک: متخلخل شدن، رقیق شدن، اندک شدن تعداد چیزی
قارماقQarmaq :
ملمّع، از مصدر قارماق: به هم زدن، آمیختن
قارنیمQarnım : شکمم. قارین: شکم
قانداQanda : در کجا؟ (قا: نه؟، چه؟)
قانیQanı (قنی): هانی، کو؟
قونوقQonuq (قنق):
میهمان. از مصدر قونماق: جای گرفتن و مستقر شدن
قیلاووزQılavuz : راهنما، بلد
قیلیجQılıc (قلج):
شمشیر
گه‌ره‌کGerek (کرک):
باید
گه‌لGel (کل): بیا، از مصدر گه‌لمه‌ک:
آمدن
گؤیچه‌کGöyçek –
گؤک‌چه‌ک (ککجک): گؤک+چه‌ک: زیبا، خوشگل
ناجاقNacaq (نَجَک): نجاق، ناچخ، نیجق، نجک، نچک، نشک، یشک. تبر و تبرزین با دسته‌ی دراز. فورم اولیه‌ی ناجاق در تورکی، کلمه‌ی «یانجاق» هم‌ریشه با مصادر تورکی یانچماق - یه‌نچمه‌ک (سوراخ کردن، له کردن، خرد کردن، تکه پارچه کردن، در هم شکستن)، یانچیلماق (له و خرد و تکه پاره شدن)، یانچیش - یه‌نچیش (نبرد)، .... است. (در تورکی تبرزین با دسته‌ی کوتاه «بالتا» نام دارد. کلمه‌ی «تبر – ته‌په‌ر» هم تورکی و محرف «چاپار» تورکی با تبدیل حرف چ به ت است. مانند «تیرپان» که محرف «چیرپان» تورکی است) [7].
یاغنده:
دشمنی کننده، از ترکیب یاغیYağı (به تورکی: دشمن) + نده. مانند جنگنده: جنگ
(چینی) + نده
یه‌له‌کYelek (یلک).
نوعی کلاه و تاج خاقان‌های تورک. ظاهرا هم‌ریشه با کلمه‌ی تورکی یال
یه‌مه‌کYemek (یَمَک): گروهی از تورکیک‌های باستان و قدیم که سرزمین آن‌ها در غرب به قلمروی اقوام تورکیک خزر و بولغار (بلقار)، در شرق به سرزمین تورکیک‌های قارلوق (خرلخ، خلّخ) و در شمال به سرزمین تورکیک‌های کیماک (کمک) محدود بود. عده‌ای از صاحب‌نظران ییمک‌ها را مرتبط با کیماک‌ها و داخل در اتحادیه‌ی تورکیک‌های قیپچاق (قبچاق، خفچاخ) - کیماک دانسته‌اند[8].
یولومYolum : راه من
ماه‌چهره: ترجمه‌ی کلمه به کلمه‌ی اصطلاح تورکی «آی‌به‌نیزAybeniz ».
گِل‌مُهره.
هر گلوله و مهره که از گِل سازند
قُبلَه
(قُبلَة): بوسه، ماچ؛ آنچه جادوگر بدان دل کسی به دیگری مایل کند.
قِبله:
پرستش‌گاه، عبادت‌گاه، معبد
ریو: فریب، مکر، تزویر، دغا، ریا و حیله
[1]
BETİK: Eski Türkçe bitig “yazı” sözcüğünden evrilmiştir. Bu sözcük Eski
Türkçe biti- “yazmak, çizmek” fiilinden Eski Türkçe +I(g) ekiyle türetilmiştir.
Türkiye Türkçesi biti biçimi
20. yy başlarına dek tedavülde iken, Dil Devrimi döneminde arkaik betik biçimi
tercih edilmiştir.
Eski Türkçe fiil bi
"keskin, sivri uç" adıyla semantik açıdan birleştirilebilir; ancak
+tI- ekinin mahiyeti açık değildir. Moğolca biçig "yazı, harf"
muhtemelen Türkçeden alıntıdır. Topa-Wei hanedanına (386-534) dair Çin
kayıtlarında bitigçin "yazıcı, yazman" sözcüğü zikredilmiştir. András
Róna-Tas, Árpád Berta, West Old Turkic sf. 124.
Çinceden alıntı olduğuna
ilişkin yaygın kanı dayanaktan yoksundur.
bitikçi
betim
Eski Türkçe: bitig [Orhun
Yazıtları, 735]
bitig taş itgüçi tabgaç kagan
çıkanı çaŋ seŋün kelti [yazıt taşı ustası Çin kaganının yegeni Çang Seng geldi]
Türkiye Türkçesi: biti [Ahmed
Vefik Paşa, Lehce-i Osmani, 1876]
biti: Mektup, muharrerat.
Yeni Türkçe: betik
[Osmanlıcadan Türkçeye Cep Kılavuzu, 1935]
beti, betik = 1. Varaka; 2.
Mektub, name; 3. Tahrirat, tezkere
[2] BANDA₃ /BANDA/: small(er), young(er), minor,
junior, young one, child, infant, offspring, progeny, attendant
https://en.wiktionary.org/wiki/%F0%92%8C%89#Sumerian
GAL (Borger 2003 nr. 553; U+120F2 𒃲) is the Sumerian
cuneiform for "great".
[3]
TEK: “Uslu, terbiyeli, rahat, sakin, suskun”
(KBS-II: 874). Tek: “Silent, silently” (EDPT: 475). Tek: “Boş, sakin, sessiz.
Tek oltur-: Konuşmadan, hiçbir şey yapmadan oturmak, uslu oturmak, Tek: “Tek,
sadece, bir şey dilemeyerek. Tek keldim: Bir şey dilemeyerek geldim, hiçbir
arzum yoktur, sadece geliverdim;
TEK: Eski Türkçe tek
“yalnız, suskun” sözcüğünden evrilmiştir. Esas anlamı "yalnız"
olup, "ıssız" ve (Oğuz dillerine özgü olan) "suskun"
anlamları ikincildir.
dek durmak, tek atmak, tek
durmak, tek tabanca, tek tük, tekdüze, tekeş, teklemek, tekli
tekel, tekil, tekin
Eski Türkçe: [Kuanşi İm Pusar,
1000 yılından önce]
tek bir öḏün [yalnız bir defa]
Eski Türkçe: [Kutadgu Bilig,
1069]
tili köŋli bir tek [dili gönlü
bir]
Eski Türkçe: [Kaşgarî, Divan-i
Lugati't-Türk, 1073]
tek: bi-lā ḳasd [amaçsız bu
yüzden 'tek keldim' demek, özel bir amacım olmaksızın geldim [sadece geldim]
demektir.]] (...) [[Oğuzca 'tek dur' "sessiz ol" demektir.]]
[4]
TEK TUR-: susmak, sakinleşmek” (KE-II: 620, KTS:
268).
TEK TUR: Tek dur, sus. Oğuzca” (DLT I: 334). Dek
dur-: “Uslu, sessiz, sakin durmak, susmak” (TS-II: 1063). Bektur. “Erkek
adlarındandır. Aslı ‘bek turdur ki ‘yerinde dur demektir” (DLT I: 455). Şük
tur. “Sus. Be silent” (DLT I: 335; EDPT: 867). Dekin yir. “Issız, sakin”
(TS-II: 1065).
[5] *seri- ‘to wake up, be awake’ (? and *sere- ‘to
notice, feel’). MMo distinguishes between these two verbs. Dagur and the QG
forms all derive from *seri-. phonetically and mean ‘to wake up’. Moghol
appears to stem from *sere-. Both Mongolic verbs have been compared to CT *sez-
‘to notice, be aware of’.
MMo SH sere- H134 ‘to doubt, notice, suspect’, seri- H134 ‘to notice,
learn of, know’, HY seri- M94 ‘to wake up’ as well as sere- M94 ‘to notice’,
Muq seri- P320b ‘to wake up’, sere- P320a ‘to feel, sense’. WM sere- L689a,
seri- L690b (no semantic difference between both spellings). Kh serex H470a.
Bur herixe
C708a, herexe C708b. Brg xər- U104, sər- (←Kh) U155. Kalm serx M451b.
Dag səry- E220. EYu ser- B100, J103a. MgrH serə- J103b, sarə- X133. MgrM
śeriJL473. BaoD serə- BL90b. BaoÑ ser- CN132. Kgj sere- 294a. Dgx śieri- B123.
Mog serȧ- R38a.
Nugteren, H.(2011) Mongolic phonology and the Qinghai-Gansu languages
https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/18188
ZIREKLENMEK: Söyledüğün
keleciyi işitdüğün gibi söyle, Kendüzünden zireklenip birkaç söz dahı katmagıl
(Y. Emre Divanı s.168). Kelime Moğolca Serigün "hafif soğuk, taze (hava),
canlı, uyanık"la ilgilidir. Türkçedeki Zeyrek’le ilgili olduğunu O. Nedim
Tuna ortaya koymuştur. Kelime Farsça yoluya Moğolcadan girmiştir: Mo. Ser(i)gek
> seyrek >> zirek > Türkçe zirek ~ zeyrek (Osmanlıca,
s.237)
Prof. Dr. Zeki KA YMAZ*. YUNUS EMRE'NİN ŞİİRLERİNDE MOĞOLCA KAYNAKLI
KELİMELER
http://isamveri.org/pdfdrg/D198336/2011/2011_KAYMAZZ.pdf
Tuna, Osman Nedim, "Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler I",
TM., C. XVTI, s.209-250.
Tuna, Osman Nedim, "Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler II, TM.,
C. XVTII, s. 281-314
[6]
SEYREK: Eski Türkçe sedrek “aralıklı, ağ gibi
gözenekli” sözcüğünden evrilmiştir. Bu sözcük Eski Türkçe sedre- fiilinden Eski
Türkçe +Uk ekiyle türetilmiştir. Moğolca seyle-/seylü- "oymak,
yontmak, hakketmek", seymegey "ince, gözenekli, özellikle gözenekli
kumaş", seyre- "seyrelmek, yoğunluğu azalmak" biçimleri
Türkçeden alıntı olmalıdır.
seyrekçe, seyrekleşmek, seyrelmek, seyreltmek
Eski Türkçe: [Uygurca metinler, 1000 yılından önce]
seḏrek bolmışlar [ağ veya ızgara gibi gözenekli olmuşlar]
Eski Türkçe: [Kaşgarî, Divan-i Lugati't-Türk, 1073]
kişi seḏredi [[halk dağıldı]], tōn seḏredi [[giysi ağ gibi inceldi]]
(...) [[Herhangi bir şey yoğun ya da kalınken incelir, seyrekleşir ya da
gevşerse seḏreşdi denir.]] (...) seḏrek böz [[gevşek, ince dokuma]], seḏrek
kapuġ [[ızgarası veya kafesi olan kapı]]
Türkiye Türkçesi: [Ahmed Vefik Paşa, Lehce-i Osmani, 1876]
seyrelmek: Seyrekleşmek.
[7] ریشه‌شناسی
تورکی – آلتاییک ناجاق NACAQ
[8]
Yemek
https://en.wikipedia.org/wiki/Yemek
The Yemek or Kimek were a
Turkic tribe constituting the Kimek-Kipchak confederation, whose
other six constituent tribes, according to Abu Said Gardizi (d. 1061), were the
Imur (or Imi), Tatars, Bayandur, Kipchaks, Lanikaz, and Ajlad.
Kimekler
No comments:
Post a Comment