جهان‌شاه‌ین گؤی مه‌چیتی‌نده بیر گه‌زینتی

جهان‌شاه‌ین گؤی مه‌چیتی‌نده بیر گه‌زینتی

«تبریز سلطانی» قیسا تورک‌جه اؤیکوده‌ن بیر بؤلوم. یازاری رزان عارف

آلینتی‌لایان و یئنی‌ده‌ن یازان: مئهران باهارلی

درگاه، یاریم آی‌لیق علم و صنعت مجموعه‌سی، ایستانبول. بیرینجی سنه، بیرینجی جلد، نومئرو ٣، ١٦ ماییس، ١٣٣٧ (١٩٢١)

.... 

قادین بیر ایپه‌ک اؤرتوده‌ن بیر دئمئت فه‌سله‌یه‌ن چیخاردی و سه‌س‌سیز بانا اوزاتدی. قوخولو دئمئت ایچی‌نده ماهرانه گیزله‌نمیش کوچوک بیر کاغیذی گؤرونجه، نه قه‌ده‌ر حیرت ائتدیم!... بونو اوخوماق و محتویاتی‌نی آنلاماق تلاشی‌یلا ماراقیمی به‌ل‌لی ائتدیم. یوزونه باخدیغیم زمان، آنلادیغیم‌دان دولایی گؤزله‌ری‌نده ممنون بیر تبسّم اوخونویوردو. هه‌مه‌ن بیر آلتین وئره‌ره‌ک ساودوم.

کاغیذی دا اه‌لیم‌ده سیخی سیخی توتدوغوم مه‌ندیلین ایچی‌نه ساردیم و ساخلادیم. بیر مدّت دوشوندوم. چیخماق یاخود قالماق، او کاغیذی یاخماق و یاخماماق می لازم؟ قالخدیم و ظنّ ائدییوروم که اونو یاخاجاقدیم. فقط دائره مدیری‌نی گؤردوم و هه‌مه‌ن کاغیذی کمریمه سوخدوم.

ائرته‌سی صباح گییینیرکه‌ن اونو اورادا بولدوم. محتویاتی شوندان عبارت‌دی: «گؤی مه‌چیت‌ه بیر گه‌زینتی یاپینیز. اورادا شان و شرفی و زه‌نگین‌لییی و علم و معرفتی بولاجاق‌سینیز....». بو معمّا به‌نی سِحرلی بیر ممنونیت ایچی‌نده بیراخدی.

....

نهایت جهان شاه‌ین[1] گؤی مه‌چیتی‌نه وارمیش‌دیم. نه محیرالعقول بیر اه‌سکی بنا!... اسلام‌لارین گؤزله‌ری‌نه نشئه، روح‌لاری‌نا ممنونیت و ذوق وئره‌ن بیر صنعت نمونه‌سی... ایکی طرفی‌نده ایکی مناره ایکی قهرمان قالا گیبی سان‌که نوبت به‌کلییور. اه‌سکی و پوزوق مرمر باساماق‌لاری خشوع ایله چیخدیم. مدخلین کمری آلتی‌ندا دوردوم. اطراف‌داکی مائی و یاشیل چینی‌له‌ری، پنبه جیلالی توغلالاری و رنگارنگ موزاییک‌له‌ر آراسی‌ندا، ساری چینی‌له‌ر آراسی‌ندا اوزانیپ؛ بویوک قاپی‌نین اطرافی‌ندا قوسِ قزح گیبی آچیلان مینه‌ده‌ن ظریف ساچاغی سیره دالدیم.

چیچه‌ک‌له‌ر و آرابا شکل‌لی چینی‌له‌رله چه‌رچیوه‌له‌نمیش اویوق‌لار واردی. بونلارین اوستونده لاجورد زمین اوزه‌ری‌نده آلتین یالدیزلی کوفی یازی‌لارلا آیت‌له‌ر یازی‌لی ایدی. قاپی‌دان جامع‌ین داخلی‌نده چینی پارچالاری، ییخیلمیش ستون‌لار، پارلاق خرابه‌له‌ر گؤرولویوردو. یالنیز محراب آلتین حرف‌لی آرابا شکل‌له‌ری‌له دورویوردو.

اوراداکی‌لاردا بیری‌نی به‌کله‌یه‌ن و آرایان بیر کیم‌سه‌نین حالی‌نی گؤرمه‌دیم. تکرار قاپی‌یا قه‌ده‌ر گه‌لدیم و ساغا سولا دقّت‌له باخیندیم. مه‌رمه‌ر باساماق‌لارا اوتورموش اه‌ل‌له‌ری‌نده کهربا تسبیح‌له‌رله گؤنه‌ش‌ده ایسینان و دوشونه‌ن اختیارلار و بیر موعدِ ملاقاتا گه‌لیر گیبی بشر البشر گه‌له‌ن و مائی چینی‌له‌ر آلتی‌ندا یاواش یاواش دولاشان سلوی بوی‌لو، متبسّم، گوزه‌ل گه‌نج‌له‌ر واردی. بیر بیرله‌ری‌له دردله‌شییورلار و سئوگی‌لی‌له‌ری‌نی مدح ائدییوردو.

....

سؤزلوک:

١-«مه‌چيت» (Meçit) تلفظ و فورم تورکی کلمه‌ی «مسجد» فارسی – عربی است. نوشتن «مه‌چیت» در زبان تورکی مکتوب، ادبی و معیار و یا در نام مساجد تورک به صورت فارسی – عربی «مسجد» نادرست است. علاوه بر لهجه‌های تورکی رایج در تورک‌ایلی و ایران، در لهجه‌های آناتولی زبان تورکی نیز فورم «مه‌چیت» (Meçit) به معنی مسجد فارسی - عربی بکار می‌رود. در زبان معیار تورکیه، فورم «مسجد» به معنی نمازگاه کوچک، موقتی، بدون مناره و گونبد و ...؛ و «جامع» به معنی مسجد فارسی - عربی است. فورم مه‌چیت و مشابه آن در دیگر زبان‌های تورکیک نیز رایج است. از جمله: تاتاری «مه‌چئت Мәчет»، باشقیری «مه‌سئت Мәсет»، قیرقیزی «مئچیت Мечит»، قازاقی «مئشیت Мешіт»،...[2]

٢- مه‌ن فارس‌جا «آبی» بویاسی قارشی‌لیغی‌ندا «گؤیGöy »، فارس‌جا «آسمان» قارشی‌لیغی‌ندا ایسه «گؤکGök » بیچیمی‌نی ایش‌له‌دیره‌م. بو دوروم‌دا «گؤی گؤکGöy gök » «آسمان آبی»، «گؤک تورک (اه‌رکله‌تی)Gök Türk » ایسه «(دولت) تورک آسمانی» دئمه‌ک‌دیر. تورکییه‌ده بونلارین ایکی‌سی ده «گؤک» بیچیمی‌نده سؤیله‌نیر. گرچی بویا قارشی‌لیغی داها چوخ «ماوی» کلیمه‌سی ایش‌له‌دیلیر. «جهان‌شاه سلطان جامعی» ده چینی‌له‌ری‌نین بویاسی‌ندان دولایی، ایستانبول‌دا بولونان «سلطان احمد جامعی» گیبی، «گؤی مه‌چیتGöy meçit » آدلاندیریلمیش‌دیر. یعنی بوراداکی بیچیم، بویا آدی اولان «گؤی» اولمالی، آسمان آنلامی‌نداکی «گؤک» دئییل.

آرابا شکیل‌لی: آرابا بیچیمی‌نده اولان (یاپ‌پوز اویونو پارچاسی)، قطعات ارابه مانند (در بازی پازل)

اسلام‌لار: موسولمان‌لار، بویون وئریک‌لی‌له‌ر

اویوق: اویولموش، شکاف، شیار، کنده کاری شده

ایسینان: قیزان، قیزیشان، سیجاق‌لاشان، ایسی اولان

باساماق: پله

بشر البشر: گوله‌ر یوزلو، گوله‌چ، سوره‌ک‌لی گولمه‌ک و گولومسه‌مه‌نی سئوه‌ن

پنبه: ایپ‌گیل، صورتی

توغلا: که‌رپیج

جیلالی: جیلا وئریلمیش، پارلاتیلمیش

دئمئت: چیچه‌ک بوکئتی

زمین: زمینه، یئریل

ساچاق: قوماشین قیراق‌لاری‌نا تیکیله‌ن سوس‌لو و به‌زه‌ک‌لی ایپ‌لیک‌ده‌ن پوسکول

ساوماق: گؤنده‌رمه‌ک، یول‌لاماق، بیراخماق، دفع ائتمه‌ک

سلوی: سرو

فه‌سله‌یه‌ن: ریحان

کهربا: قویو ساری، ساپ ساری

گه‌زینتی: گه‌زمه، یول‌جولوق، سفر، سیاحت، گردش

مائی: گؤی

مه‌چیت: مسجد، جامع

مه‌ندیل: یاغ‌لیق، دستمال

مینه: مینا، ده‌یه‌رلی داش‌لار اوزه‌ری‌نه وورولان بویالی سیرچا قاتی (رنگ‌لی جام طبقه‌سی)،

هه‌مه‌ن: درحال، فورا

یالدیزلی: یالدیزلا (سیوی اینجه یاپراق بیچیمی‌نده اولان آلتین، گوموش، ...) سوس‌له‌نمیش اولان، گؤز بویاتیجی، آلداتیجی، سوس‌لو

گؤروت‌له‌ر:

گؤک جامع (سلطان احمد جامعی)، ایستانبولGök Câmi (Sultan Ahmet Câmii, Blue Mosque)- İstanbul

گؤی مه‌چیت (سلطان جهان‌شاه جامعی)، تبریز Göy Meçit (Sultan Cahanşah Câmii)- Tebriz

مطالبی در باره‌ی دوره‌ی تورکمانی قویون‌لوها:

مکتوب تورکی سلطان احمد بیگ آغ‌قویون‌لو: نوه‌ی سلطان مَحْمَدْ فاتح، و پادشاه‌ عثمان‌لی‌ی تورک‌ایلی و ایران

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/blog-post.html

تورکِ تبریز، شعر تورکی امیر هدایت‌الله بیگ آق‌قویون‌لو، و اندکی در باره‌ی نام سرخاب

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_5.html

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_19.html

جهان‌شاه‌ین گؤی مه‌چیتی‌نده بیر گه‌زینتی

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/09/blog-post.html

دیوان تورکی سلطان نویان ابوالمظفّر جهان‌شاه باهادیر قاراقویون‌لو باهارلی تورکمان-حقیقی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post.html

دوزه‌لتمه‌له‌ر و اؤنه‌ری‌له‌ریم‌ده‌ن اؤرنه‌ک‌له‌ر: ديوان تورکی جهان‌شاه حقيقی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_4.html

غزل‌له‌ر، ١-٢٥

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_62.html

غزل‌له‌ر، ٢٦-٤٨

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_18.html

غزل‌له‌ر، ٤٩-٦٨

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_37.html

تويوغ‌لار، سؤزلوک- ديوان تورکی جهان‌شاه حقيقی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_97.html

---

[1] دیوان تورکی «سلطان نویان ابوالمظفّر جهان‌شاه باهادیر قاراقویون‌لو باهارلی تورکمان حقیقی»، تورک‌جه به‌تین تصحیح و ائلئکترونیک نشر: مئهران باهارلی، سؤزوموز. ٩٦ غزل، ٣٥ تویوغ

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post.html

[2] بزرگ‌داشت مصطفی کمال پاشا آتاتورک در «تورک‌له‌ر مه‌چيتی» - مسجد تورک‌های تهران

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/05/blog-post_27.html