مقاله‌ای تورکی از نشریه‌ی آ ملّا عمو (آی ماللا عمی) اورگان انجمن اسلامیه‌ی تبریز، یکی از نخستین نشریات تورک در تاریخ تورک‌ایلی، و ارتجاع مشروطه
مئهران باهارلی
Türkili’de yayınlanan ilk Türkçe dergilerden ve “Tebriz İslamiye Cemiyeti”nin organı olan “Ay Malla Emi” dergisinden Türkçe bir makale, ve İran Meşrute gericiliği
A Turkish article from the journal
"Ay Malla Emi", one of the first Turkish journals published in
Türkili and the organ of the "Tebriz İslamiye Society", and the
Iranian Constitutional reactionaryism
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه:
نشریه‌ی آی ماللا عمی (نام فارسی: آ ملّا عمو)، اورگان انجمن اسلامیه‌ی تبریز در سال‌های ١٩٠٧-١٩٠٨، یکی از نخستین نشریات به زبان تورکی در تاریخ تبریز، آزربایجان، تورک‌ایلی و ایران است. انجمن اسلامیه‌ی تبریز یک تشکیلات اسلام‌گرا و مانند اکثریت مردم تورک ساکن در ایران، مخالف حرکت مشروطیت ایران بود. به همین سبب نشریه‌ی خود را به زبان تورکی منتشر می‌کرد. با این‌همه سران انجمن اسلامیه‌ی تبریز، تورک‌گرا و دارای شعور ملی تورک نه‌بودند، هر چند ضد تورک هم نه‌بودند. در طرف مقابل، حرکت مشروطه‌ی ایران و رهبران و تشکیلات مشروطه‌خواه مخصوصاً در تبریز و اردبیل معتقد به ملت ایران با زبان ملی فارسی بودند و بنابراین نشریات خود را به زبان فارسی منتشر می‌کردند. اکثریت مطلق نخبه‌گان تبریزی، رهبران حرکت مشروطیت در تبریز، و تشکیلات آن‌ها در قرن نوزده و ربع اول قرن بیستم (انجمن معارف تبریز، انجمن آزربایجان در تهران، انجمن غیبی تبریز موسوم به انجمن ایالتی آزریایجان، ...) فاقد شعور ملی تورک، معتقد به ناسیونالیسم ایرانی، عمیقاً آسیمیله شده در فرهنگ و هویت ملی فارسی – ایرانی، دارای تمایلات باستان‌گرایانه‌ی ایرانی و شدیداً ضد هویت ملی تورک بودند. به لحاظ سیاسی آن‌ها متفق و بازی‌چه‌ی گروه‌های ضد قاجار و ضد تورک، مانند پارسی‌های هندوستان، آنگلوفیل‌ها و عوامل اطلاعاتی انگلستان، بنیادگرایان دینی و تروریست‌های بابی - ازلی، ماسون‌ها، سران بختیاری و مازندرانی و گیلانی، داشناک‌ها و دیگر افراطیون و تروریست‌های ارمنی، آدم‌کشان و جانیان قفقازی، و ... بودند. در این مقاله، نوشته‌ای تورکی از نشریه‌ی آی ماللا عمی از سال ١٩٠٨ را بازنشر کرده‌ام. آن‌گونه که از این مقاله درک می‌شود، انجمن اسلامیه‌ی تبریز، مخالف مشروطه‌ی انگلیسی بود، نه مخالف مشروطیت. به مظالم و ستم‌کاری‌ها و استبداد و زورگویی مشروطه‌طلبان؛ فضای ترور و رعب و وحشتی که ایجاد کرده بودند؛ آدم‌کشی‌ها و جنایاتی که مشروطه‌طلبان مخصوصاً قفقازیان انجام می‌دادند؛ و فساد مالی و اداری آن‌ها اعتراض می‌کرد. در مقاله استقرار انجمن مشروطه‌ی تبریز در محله‌ی ارمنستان ذکر شده که اشاره به اتّحاد مشروطه‌طلبان تبریزی با داشناک‌ها و دیگر تروریست‌ها و افراطیون ارمنی و تبدیل تبریز به پایگاه عملیات تروریستی ارمنی بر علیه دولتین تورک قاجار و عوثمان‌لی است. مقاله در پایان، خطاب به قسمتی از مردم تبریز که فریفته‌ی مشروطه‌طلبان ضد تورک شده بودند، نصحیت و پیش‌گویی آتی را می‌کند: «در خواب غفلت هستید، بیدار شوید. حیف است زمانی از خواب بیدار شوید که کار از کار گذشته باشد. و آن بیداری دیگر فایده‌ای نه‌داشته باشد». پیش‌گویی‌ای که با ساقط کردن محمّدعلی شاه و سپس پایان دادن به حاکمیت هزارساله‌ی تورک بر ایران توسط مشروطه‌طلبان ضد تورک و فارس‌گرا عیناً تحقق پیدا کرد.
کلمات کلیدی: مشروطه، انجمن اسلامیه، انجمن ایالتی آزربایجان، مانقورتیسم، تبریز
Özet
“Tebriz İslamiye Cemiyeti”nin 1907-1908 resmi yayın organı olan “Ay Malla Emi”, Tebriz, İran Azerbaycanı, Türkili ve İran tarihinde Türkçe yayımlanan ilk dergilerden biridir. Tebriz İslamiye Cemiyeti, İran'da yaşayan Türk halkının çoğunluğu gibi İran Meşrute Hareketine karşı çıkan İslamcı bir örgüttü. Bunun sonucunda resmi dergisini Türkçe olarak yayınlıyordu. Buna rağmen, Tebriz İslamiye Cemiyeti'nin liderleri Türkçü olmadığı gibi, Türk milli şuuruna da sahip değillerdi. Ancak Türk düşmanı da değillerdi. İran Meşrute Hareketi ve onun liderleri ile örgütleri (Encümen-i Maârif-i Tebriz, Tahran'daki Encümen-i Âzerbaycan ve Encümen-i Eyâleti-yi Âzerbaycan olarak bilinen Encümen-i Qéybi-yi Tebriz gibi), ulusal dili Farsça olan İran ulusuna inanıyorlardı. Bunun sonucunda dergilerini ve belgelerini Farsça yayımlıyorlardı. Aslında 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başlarında Tebriz ve Erdebil seçkinlerinin büyük çoğunluğu, Türk milli kimliğinden tamamen yoksundular ve ona şiddetle karşı çıkıyorlardı. Onlar İran milliyetçiliğine inanıyorlardı, İran-Fars kültürüne ve ulusal kimliğine derinlemesine asimile olmuşlardı ve İslam öncesi İran'ı, Zerdüşt arkaizmini ve Ari ırkçılığını benimsmişlerdi. Siyasi olarak İran Meşrute Hareketi liderleri, Hindistan Parsileri, Anglofiller, İngiliz istihbarat ajanları, Bâbi-Ezeli köktendinciler ve teröristler, Masonlar, Baytiyari Lorlar, Mazeniler ve Gilek İranikler, Taşnaklar ve diğer aşırılık yanlısı ve terörist Ermeniler yanı sıra Kafkasyalı katiller de dahil olmak üzere Kacar ve Türk karşıtı grupların müttefikleri ve piyonları idiler. Bu yazımda 1908 tarihli Ay Malla Emi dergisinden Türkçe bir makaleyi yeniden yayımladım. Bu makaleden anlaşıldığı kadarıyla Tebriz İslamiye Cemiyeti, Meşrutiyete karşı değil, İngiliz yapımı Meşrutiyet Hareketine karşıydı. Başta Kafkasyalılar olmak üzere Meşrutiyetçilerin zulmüne ve baskılarına, yarattıkları terör ortamına karşı çıkıyor, işledikleri cinayet ve suçlarını eleştiriyor, mali ve idari yolsuzluklarını kınıyordu. Makale, Tebriz Meşrutiyet Encümeni'nin şehrin Ermeni mahallesinde yerleşmesinden söz ederek onların Taşnaklarla ve diğer Ermeni teröristlerle kurdukları ittifaklarını ima ediyor. Gerçekten de Meşruteçiler Tebriz'i Türk Kacar ve Osmanlı devletlerine karşı Ermeni terörizminin üssü haline getirmişlerdi. Makale sonunda Türk karşıtı Meşrutiyetçiler tarafından aldatılan Tebriz halkına şu tavsiyede bulunuyor ve geleceğe dair isabetli bir öngörü yapıyor: "Derin bir gaflet ve cehalet uykusuna dalmışsınız, uyanın! Çok geç olduğunda, her şey çoktan bittiğinde ve bu uyanış artık işe yaramadığında uyanmak utanç vericidir." Bu öngörü, Tebriz ve Azerbaycan'ın “cahil ve gaflet içinde”ki Türk karşıtı ve Pers yanlısı Meşrutiyetçilerinin Memmedeli Şah'ı devirmeleriyle ve İran üzerindeki bin yıllık Türk siyasi hakimiyetine son vermeleriyle gerçekleşti.
Açar sözcükler: Meşrute, İslamiye Cemiyeti, Azerbaycan Eyaleti Encümeni, Tebriz, Manqurtluk
Abstract
Ay Malla Emi, the official press organ of the Islamic Society of Tebriz in 1907-1908, is one of the first journals published in the Turkish language in the history of Tebriz, Iranian Azerbaycan, TürkiIli and Iran. The Islamic Society of Tebriz was an Islamist organization that, like the majority of Turkish people living in Iran, opposed Iran's constitutional movement. As a result, it published its official magazine in Turkish. However, the leaders of the Islamic Society of Tebriz were not Turkists, nor did they have Turkish national consciousness. However, they were also not anti-Turks. Iran's constitutional movement and its leaders and organizations, particularly in Tebriz and Erdebil, believed in the Iranian nation with Persian as its national language. As a result, they published their press in Persian. In fact, the vast majority of elites in Tebriz, including the leaders of the constitutional movement and their affiliated organizations in the 19th and early 20th centuries (such as the Encümen-i Maârif-i Tebriz, Encümen-i Âzerbaycan in Tehran, and the Encümen-i Qéybi-yi Tebriz known as Encümen-i Eyâleti-yi Âzerbaycan) completely lacked a Turkish national identity and strongly opposed it. They believed in Iranian nationalism, were deeply assimilated into Persian-Iranian culture and national identity, and embraced pre-islamic Iranic, Zoroastrian archaism, and Arian racism. Politically, they are allies and pawns of anti-Qajar and anti-Turk groups, including Indian Parsees, Anglophiles, British intelligence agents, Babi-Ezeli religious fundamentalists and terrorists, Masons, Bakhtiari, Mazandarani and Gilani leaders, Dashnaks, and other Armenian extremists and terrorists, as well as Caucasian murderers. In this article, I have republished a Turkish article from the journal Ay Malla Emi from 1908. As understood from this article, the Tebriz Islamic Society was against the British-made constitutional movement, not against constitutionalism. It objected to the atrocities, oppressions, tyranny, and coercion of the constitutionalists. It criticized the terrorism and atmosphere of terror they had created, as well as the murders and crimes committed by constitutionalists, particularly by Caucasians. Additionally, it condemned their financial and administrative corruption. The article mentions the location of the Tebriz Constitutionalist Society in the Armenian neighborhood of the city, suggesting their alliance with Dashnaks and other Armenian terrorists and extremists. This turned Tebriz into a base for Armenian terrorist operations against the Turkish Qajar and Osmanlı governments. In the end, the article advises the people of Tebriz who were deceived by the anti-Turkish constitutionalists and offers an accurate prediction of the future: "You are deeply asleep in ignorance and negligence, wake up! It is a shame to awaken when it is too late, when everything is already over, and that awakening is no longer useful." This prophecy was fulfilled by the overthrowof Memmedeli Shah, ending Turkish political rule over Iran by the ignorant anti-Turkish and Persophile constitutionalists of Tebriz and Azerbaycan.
Keywords: Constitutional Movement of Iran, Islamiye
Society of Tebriz, Constitutionalist Society of Azerbaijan, Tebriz, Manqurtism
مقدمه
در این مقاله، نوشته‌ای تورکی از نشریه‌ی آی ماللا عمی (نام فارسی: آ ملّا عمو) از سال ١٩٠٨ را بازنشر کرده‌ام. در این نوشته که به صورت گفتگویی به زبان تورکی بین یک فرد عامی و یک موللا است، از مظالم و ستم‌کاری‌های مشروطه‌طلبان، ترورها و آدم‌کشی‌ها و جنایاتی که مشروطه‌طلبان مخصوصاً قفقازیان انجام می‌دادند، فساد مالی و اداری مشروطه‌طلبان، استبداد و زورگویی آن‌ها و فضای ترور، رعب و وحشتی که ایجاد کرده بودند انتقاد می‌شود؛ و استقرار انجمن تبریز در محله‌ی ارمنستان – اشاره به اتّحاد مشروطه‌طلبان تبریزی با داشناک‌ها و دیگر تروریست‌ها و افراطیون ارمنی و تبدیل تبریز به پایگاه عملیات تروریستی ارمنی بر علیه دولتین تورک قاجار و عوثمان‌لی- ذکر می‌گردد. نشریه در پایان نوشته، خطاب به قسمتی از مردم تبریز نصحیت و پیش‌گویی دقیق آتی را می‌کند. پیش‌گویی‌ای که با ساقط کردن محمّدعلی شاه و سپس پایان دادن به حاکمیت تورک بر ایران توسط مشروطه‌طلبان عیناً تحقق پیدا کرد:
«در خواب [غفلت] هستید، بیدار شوید. حیف از شماست زمانی از خواب بیدار شوید که کار از کار گذشته باشد. و آن بیداری دیگر فایده‌ای نه‌داشته باشد. از من گفتن بود. و گفتم. خود دانید و خدایتان ....».
نشریه‌ی آی ماللا عمی- آ ملّا عمو[1]، که در سال ١٩٠٧-١٩٠٨ جمعاً در ٨ و یا ٩ شماره و شاید بیشتر منتشر شد[2] ، به نوعی اورگان هفته‌گی انجمن اسلامیه‌ی تبریز بود و مواضع آن جمعیت را بیان می‌کرد. رئیس انجمن اسلامیه میرزا حسن مجتهد، و مدیر آن میر هاشم ده‌وه‌چی، هر دو قبلاً از مشروطه‌طلبان بودند. انجمن اسلامیه کمی پیش از شروع جنگ مشروطه‌طلبان انگلیسی در تبریز در مقابل قوای دولت تأسیس شده بود و روزنامهی دیگری به نام «اسلامیه» هم منتشر می‌کرد. این نشریه به نام‌های آی موللا عمو و یا آ موللا عمو معروف شده است، زیرا مطالب آن به صورت گفتگو و پرسش و پاسخ تورکی بین یک مرد عوام و موللایی که او وی را اغلب «آ ملّا عمو» و بعضاً «آی ملّا عمو» می‌نامید نوشته می‌شد. ادّعا شده که نویسنده و مؤلّف گفتگوهای آی ماللا عمی، «میرزه حاج آقا» از اهالی محلّه‌ی ده‌وه‌چی که بعدها شهرت «حاذق اعظم» را انتخاب کرد بود.
زبان آی ماللا عمی
آی ماللا عمی یکی از نخستین نشریه‌های تماماً تورکی منتشر شده در تاریخ تبریز، آزربایجان، تورک‌ایلی و ایران است.
قبل از آی ماللا عمی، فقط دو نشریه‌ی تماماً تورک در ایران چاپ شده بود: «عبرت» در سال ١٩٠٦ و «شکر» (شوکور؟) در سال ١٩٠٧. در طول نیم قرن پیش از آن، یعنی از سال ١٨٥٨ که نخستین نشریه در تبریز با نام «اخبار دارالسلطنه‌ی مملکت آزربایجان» به فارسی منتشر شد تا انتشار عبرت، شکر و آی ماللا عمی در ١٩٠٦-١٩٠٨، ده‌ها نشریه‌ی منتشر شده در تبریز و توسّط تبریزیان در خارج، همه به زبان فارسی بود[3]. این اولگو، واقعیت فاجعه‌بار نه‌بود شعور ملی تورک در میان نخبه‌گان تبریزی قرن نوزده و فارسی‌زده‌گی عمیق آن‌ها را نشان می‌دهد، نخبه‌گان فاقد خودآگاهی ملی تورک و خودفارس‌انگاری که انجمن ضد تورک معارف تبریز و انجمن ضد قاجار و ازلی، ماسونی، آنگلوفیل، تروریستی آزربایجان در تهران، ایضاً انجمن مشابه غیبی تبریز موسوم به انجمن ایالتی آزریایجان، حرکت مشروطیت در تبریز، و نهایتاً تاسیس دولت سردار سپه - رضا شاه و سلسله‌ی پهلوی هم دست‌پرورده‌ی آن‌ها بود).
منابع آزربایجان‌گرا همان گونه که فرقی بین مطبوعات ضد تورک پان‌ایرانیست و مطبوعات تورک‌گرا نه‌می‌گذارند، فرقی بین مطبوعات به لحاظ زبانی تماماً تورک، مطبوعات دو زبانه‌ی تورکی – فارسی، مطبوعات دو زبانه‌ی فارسی - تورکی و مطبوعات فارسی هم قائل نیستند[4]. در نتیجه در این منابع آزربایجان‌گرا لیستی از مطبوعات گویا ملّی آزربایجانی داده می‌شود که اغلب آن‌ها مطبوعات فارسی، ضد تورک و یا علناً پان‌ایرانیست هستند. منابع آزربایجان‌گرا در یک رفتار ضد تورک دیگر، مطبوعات تورکی منتشر در خارج آزربایجان امّا در ایران را هم داخل لیست خود نه‌می‌کنند، اما مطبوعات پان‌ایرانیستی منتشر شده به عنوان نمونه در مصر و برلین و ... توسّط تبریزیان را جزء مطبوعات ملّی آزربایجانی می‌شمارند!.
آی ماللا عمی به تورکی، امّا روزنامهی ملّی اورگان انجمن ایالتی و ولایتی تبریز به فارسی منتشر می‌شد.
«جریده‌ی ملّی» و یا «روزنامهی ملّی» اورگان رسمی انجمن ملّی تبریز مشهور به «انجمن ایالتی آزربایجان»، منتشر شده در سال ١٩٠٦-١٩٠٧ نشریه‌ای تماماً به زبان فارسی بود. در حالی که در آن زمان حتّی در تبریز، اکثریت مطلق مردم زبان فارسی را نه‌می‌دانستند. در نشریه‌ی انجمن تبریز اشعار و متونی معدود به زبان تورکی از دیگر منابع نقل و یا روایت شده است. اما تمام نوشته‌ها به قلم نویسنده‌گان آن نشریه به فارسی است.
انتشار اورگان رسمی انجمن تبریز تماماً به زبان فارسی، محصول هویت ملّی‌ای که این انجمن برای خود و مردم آزربایجان تعریف می‌کرد، و در ارتباط با تاریخ‌نگاری و ناسیونالیسم ایرانی-فارسی و آمال ضد تورک این انجمن بود. انجمن ایالتی و ولایتی تبریز به هویت ملّی ایرانی و ملّت ایران، وطنی –ملّی بودن زبان فارسی، نژاد و نژادپرستی ایرانی، میهن مقدس ایران، تاریخ‌نگاری پارسی-زرتشتی-ایرانی، باستان‌گرایی ایرانی، لزوم رسمیت انحصاری و دوژور زبان فارسی، ضرورت تاسیس و گسترش شبکه‌ی مدارس فارسی‌زبان در مناطق تورک‌نشین و غیر فارس‌نشین، هویت قومی آزربایجانی ساخته‌ی انگلستان-پارسیان، جنسیت‌زده‌گی، ... معتقد بود. این مفاهیم در وجه سلبی به معنی نفی تاریخ تورک، نفی دولت‌مداری تورک، نفی هویت ملّی تورک، انکار وجود ملّت تورک در ایران، نفی ملّی بودن زبان تورکی برای ملّت تورک، مخالفت با رسمی و زبان دیوانی شدن زبان تورکی، نفی وجود وطن تورک (مجموعه‌ی مناطق تورک‌نشین در شمال غرب ایران و یا تورک‌ایلی)؛ تلاش برای تجزیه‌ی ملّت تورک و وطن تورک، به حاشیه راندن و طرد زبان تورکی از عرصه‌های کتابت و ادبیات سیاسی و صحنه‌ی اجتماع، جوان‌مرگ کردن مطبوعات تورک، برچیدن نظام تحصیلی تورک، عوثمان‌لی‌ستیزی، تورک‌ستیزی، و ... بود[5].
زبان آی ماللا عمی، زبان محاوره‌ای تبریز بود.
مطالب نشریه‌ی آی ماللا عمی به زبان محاوره‌ای تبریز نوشته می‌شد. دلیل عدم انتشار آن به زبان فارسی عدم آشنائی مردم تبریز – به جز نخبه‌گان و فارس‌گرایان- با زبان فارسی، مخالفت با حرکت مشروطه که زبان ملّی و مکتوب و مطبوعاتی و تحصیلی خود را فارسی انتخاب کرده بود، خودی نمایاندن انجمن اسلامیه با کاربرد زبان تورکی مردم تبریز و بیگانه نمایاندن انجمن مشروطه‌طلب تبریز که زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی و ملّی خود برگزیده بود، و .... است.
دلیل کاربرد لهجه‌ی تبریز به جای تورکی معیار و ادبی، مخاطب قرار دادن مردم عامی ناآشنا با زبان معیار و ادبی تورکی - به سبب نبود نظام تحصیلی تورک و سنّت مطبوعات تورک قبل از آن در تورک‌ایلی و تبریز - و به احتمال کم‌تر عدم تسلط خود نویسنده‌گان نشریه بر زبان ادبی و معیار تورکی بوده است. امّا دلیل این کاربرد هر چه باشد، لهجه‌گرایی و انتشار کتب و آثار و نشریات به لهجه‌های محلّی، در کشوری که زبان ادبی و معیار تورکی فورم نه‌گرفته و مطبوعات و نظام تحصیلی و دیوان و ... بر اساس آن وجود نه‌دارد، بلکه بر عکس یک تلاش دولتی و نخبه‌گانی (در دوره‌ی مشروطیت و به بعد) برای جلوگیری از تشکّل تورکی معیار و ادبی و استاندارد وجود دارد، رفتاری مضرّ و در خدمت تضعیف زبان تورکی در ایران بود و است. به همین سبب و به منظور وارد کردن نوشته‌های نشریه‌ی آی ماللا عمی به ادبیات سیاسی و اجتماعی تورک، در این مقاله متن نوشته‌ی آی ماللا عمی تا آن جا که مقدور بود، با رعایت قانون هماهنگی اصوات و ...، به تورکی معیار و ادبی بازنویسی شد. علاقه‌مندان به متن اصلی در لهجه‌ی تبریز می‌توانند به عکس‌های ضمیمه‌ی این مقاله مراجعه کنند.
مواضع سیاسی نشریه‌ی آی ماللا عمی
به علت قرار نه‌داشتن نسخه‌های موجود نشریه‌ی آی ماللا عمی در دست‌رس محققین و عموم (به ادامه‌ی این مقاله رجوع کنید)، اطّلاعات و معلومات موجود در باره‌ی آن اندک است. از تدقیق عکس‌هایی از چند صفحه‌ی این نشریه که در بعضی مقالات موجود در اینترنت آمده، معلوم می‌شود بسیاری از اطّلاعات داده شده در باره‌ی نشریه‌ی آی ماللا عمی توسط منابع ایران‌گرا و آزربایجان‌گرا و در تاریخ‌نگاری آزربایجانی – که حرکت ضد تورک و ناسیونالیستی ایرانی و فارس‌گرای مشروطیت را حرکت ملّی خود می‌دانند - نادرست است. از جمله این ادعا که موضوع این نشریه «دین» است. در حالی که این نشریه اگرچه اسلام‌گرا بود، اما موضوع آن را مسائل دینی و دین تشکیل نه‌می‌داد. موضوعات مطرح شده در نشریه‌ی آی ماللا عمی مسائل اجتماعی و سیاسی روز و مشخصاً مشروطه‌ی انگلیسی؛ مطالب آن آمیخته با طنز و مزاح، اما از موضع ایدئولوژی شریعت‌طلبی و یا به زبان امروزی اسلام‌گرا - اسلامیست بود. دیگر آن که اسلام‌گرایی این نشریه بر خلاف اسلام‌گرایی امروزی روحانیون شیعی –جمهوری اسلامی ایران، ضد تورک نه‌بود، بر عکس صبغه‌ای از اسلام‌گرایی بومی و تورکی را دارا بود (در ادامه‌ی مقاله).
١-آی ماللا عمی مخالف مشروطه‌طلبان انگلیسی بود، نه مخالف مشروطیت:
از بررسی چند نوشته‌ی نشریه‌ی آی ماللا عمی موجود در اینترنت، معلوم می‌شود که این نشریه در باره‌ی ماهیت مشروطه‌طلبی انگلیسی روشن‌گری می‌کرد، گفتمان دزدیده شدن مشروطیت توسّط مشروطه‌طلبان انگلیسی را مطرح می‌نمود و در مخالفت با خون‌ریزی‌ها و آدم‌کشی‌ها و مشی مستبدانه و فساد مالی و اداری رهبران و مدیران و سران موجود مشروطه‌طلب می‌نوشت، و نه بر علیه خود مشروطیت. آی ماللا عمی در یک نوشته‌ی دیگر – که در سؤزوموز منتشر خواهد شد - صراحتاً می‌گوید خواهان مشروطیت است، امّا بنا به او حرکت مشروطیت توسّط رهبران و مدیران فعلی دزدیده شده، که تثبیتی صحیح و دقیق است. چرا که حرکت مشروطیت در آغاز یک حرکت تجدّد و اصلاحات اجتماعی و سیاسی مسالمت‌آمیز و قانون‌مدار بود که در پیدایش آن مقامات دولت قاجاری و اسلام‌گرایان تورک متأثّر از نهضت‌های «جدیدی‌لیک» جهان تورکیک و مخصوصاً «تنظیمات» و «اتّحاد اسلام» عوثمان‌لی نقش تعیین کننده داشتند، اما در کوتاه‌مدّت رهبریت و مدیریت این حرکت به دست انگلستان، عوامل اطلاعاتی او، پارسیان هندوستان و زرتشتیان بومی، بابیان و تروریست‌های ازلی، ماسون‌ها، داشناک‌ها و دیگر افراطیون ارمنی، سران آنگلوفیل و ضد تورک بختیاری و مازندرانی و گیلانی، و تروریست‌ها و آدم‌کشان و جانیان قفقازی و.... افتاد و کاملاً منحرف شده به یک حرکت خشونت‌آمیز و مسلّحانه برای ساقط کردن دولت تورک قاجار و پایان دادن به حاکمیت تورک بر ایران، مهندسی قومی مردمان ایران و آفرینش ملّت ایران و دولت – ملّت ایران با زبان ملّی فارسی و وطن ایران و دین زرتشتی و نژاد آریایی و .... تبدیل شد.
خود میرزا حسن مجتهد رئیس، و میر هاشم ده‌وه‌چی مدیر انجمن اسلامیه و از مؤسّسین انجمن تبریز، هر دو در جرگه‌ی متجدّدین و از متقدّمین حرکت مشروطیت بودند. اما با واقف شدن بر ماهیت انگلیسی مشروطیت و مخصوصاً جنبه‌ی ضدّ اسلامی و باستان‌گرایانه و بنیادگرایی دینی زرتشتی و بابی - ازلی آن، از این گونه مشروطه‌طلبی روی برگرداندند و به دفاع از دولت قاجاری برخاستند.
٢- بابی، لامذهب، دهری و طبیعی مذهب بودن مشروطیت انگلیسی:
نشریه‌ی آی ماللا عمی رهبریت و مدیران حرکت مشروطه‌طلب انگلیسی را بابی، لامذهب و دهری و طبیعی مذهب می‌نامید که توصیفی به غایت دقیق و تشخیصی بسیار مهم بود. زیرا رهبریت و مدیریت حرکت مشروطه‌ی انگلیسی را ائتلافی مرکّب از عناصر مساله‌دار با اسلام تشکیل می‌داد:
-بابیان ازلی که بابیت را مذهب ملّی ایرانی تلقّی می‌کردند. فرقه و یا حزب بابیه در آغاز بازنگری و ترکیبی از نواندیشی دینی، رفورم‌ها و بدعت‌های دینی، و انشقاقی در مذهب شیعه‌ی دوازده امامی از سوی برخی از روحانیون و متولّیان شیعی منسوب به فرقه‌ی غالی شیخیه متأثّر از باطنی‌گری و حروفیسم و اسماعیلیه و .... بود. اما به سرعت به دشمن خونی دیگر روحانیون شیعی نه‌پیوسته به خود تبدیل شد. ازلیان با هدف ضعیف کردن روحانیون شیعی، در آغاز متظاهر به طرف‌داری از حرکت اتّحاد اسلام عوثمان‌لی شدند، اماّ بعداً در ناسیونالیسم افراطی فارسی ضد تورک و ضد عرب و باستان‌گرایی پارسی و ... استحاله یافتند، با ظهور مشروطیت ازلی‌ها با صعود به رهبری و مدیریت آن، حرکت مشروطه را به عنوان فرصت و ابزاری برای ساقط کردن دولت قاجار به‌کار بردند.
-رهبران پارسی هندوستان و سران زرتشتی بومی و باستان‌گرایان آریایی که اسلام را دین اشغال‌گران عرب می‌دانستند و خواهان برگشت تمام ایران به دین زرتشتی بودند، آن‌ها انقلاب مشروطیت را فرصتی تاریخی برای انتقام‌کشی از فروپاشی دولت ساسانی توسط اعراب مسلمان می‌دانستند.
-تروریست‌های قفقازی منسوب به جریانات آنارشیست و نیهیلیست و سوسیال دموکرات و کومونیست قفقازی .... که به جای سکولاریسم واقعی به تقلیدی صوری از وجوه ضد دینی افراطی انقلاب فرانسه و وقایع روسیه در ایران پرداخته بودند،
-باستان‌گرایان و زرتشت‌گرایان مخصوصاً مانقورتیسم آزربایجانی و تبریزی مانند آخوندزاده و تقی‌زاده، .... که اسلام را دین نژاد پست عرب و خوارکننده‌ی نژاد پاک ایرانی و آریایی می‌شمردند.
-ماسون‌ها مخصوصاً وابسته‌گان به لوژهای ماسون انگلیسی که عملاً به مجریان سیاست‌های استعماری منطقه‌ای و جهانی امپراتوری بریتانیا، از جمله سیاست پایان دادن به حاکمیت تورک بر بالکان، آسیای صغیر، قفقاز، خاورمیانه و در این میان ایران، و شبه قاره‌ی هند عمل می‌کردند. ماسون‌های آنگلوفیل که بر حرکت مشروطه در ایران و انجمن آزربایجان تهران و .... مسلّط شده بودند، وجه لائیک ماسونیسم را به صورتی ارتجاعی برای از بین بردن ایدئولوژی مترقّی اتّحاد اسلام عوثمان‌لی که روحانیون شیعه در ایران هم بدان پیوسته بودند به‌کار می‌بردند.
این رهبران و مدیران مساله‌دار با اسلام، نه تنها به سکولاریسم واقعی و مودرن (فاصله‌ی یکسان دولت از تمام ادیان و خارج نمودن مطلق نهاد دولت از حاکمیت صنف روحانیون از هر مذهب و ایدئولوژی و ....) اعتقادی نه‌داشتند، بلکه بر عکس مدافع نوعی بنیادگرایی دینی جدید (بابی ازلی، زرتشتی، ماسونی، کومونیستی) بودند. آن‌ها علاوتاً تورک‌ها را مسئول گسترش اسلام در منطقه و ایران می‌دانستند و بدین سبب هم به طور مضاعف دشمن قاجارهای تورک و خواستار پایان دادن به حاکمیت تورکان انیرانی بر ایران بودند.
٣-مخالفت با ترور شخصیت شاه و صاحب منصبان دولت قاجار:
آی ماللا عمی مردم را به طرف‌داری از دولت مشروع و قانونی قاجار و حاکمیت محمّدعلی شاه و حفظ حرمت مخالفین و منتقدین مشروطه‌ی انگلیسی ترغیب و تشویق می‌کرد. این انتقاد آی ماللا عمی انتقادی بسیار به‌جا بود، زیرا مشی سرکوب مخالفین و منتقدین و وفاداران به دولت تورک قاجار که به صورت باج‌گیری و اخّاذی و تبعید و ترور و اعدام کردن آن‌ها و تعطیل کردن نشریاتشان و بستن انجمن‌هایشان از طرف مشروطه‌طلبان ظاهر می‌شد، به وضوح نشان می‌داد که ادعاهای مشروطه‌طلبان مبنی بر آزادی‌خواهی و عدالت و قانون‌مداری و ... دروغ و نیرنگی بیش نیست. معتقدین به آزادی‌خواهی و عدالت و قانون‌مداری، هرگز نه‌می‌توانند از متودهایی که بر ضدّ این اصول است برای جلب طرف‌دار و کسب اقتدار سیاسی استفاده کنند.
مشروطه‌طلبان در تبریز هم که کوچک‌ترین اعتقادی به آزادی عقاید و آزادی تجمّع و آزادی مطبوعات نه‌داشتند، بنای مرکزی انجمن اسلامیه را اشغال و خود آن را منحل کردند، لوحه‌ی آن را کنده در انجمن ایالتی و ولایتی وارونه آویزان کردند و نشریه‌ی آی ماللا عمی را توقیف و تعطیل نمودند، خانه‌های مخالفین مشروطه‌ی انگلیسی از جمله میر هاشم ده‌وه‌چی را به آتش کشیدند. مشروطه‌طلبان انگلیسی میر هاشم ده‌وه‌چی را قبلاً یک بار ترور کرده بودند، اما او جان سالم به در برده بود. پس از اشغال تهران، امير مکرم لاريجانی، مرزبان دشت‌های مازندران و گرگان او را دست‌گیر کرد و به تهران فرستاد و مشروطه‌طلبان انگلیسی (داشناک‌ها، تروریست‌های انجمن آزربایجان، بختیاری‌ها و ...) وی را در ٨ آوگوست ١٩٠٩ در میدان توپ‌خانه (سپه بعدی) در تهران اشغال شده اعدام نمودند.
در این مقاله نیز آی ماللا عمی می‌گوید مشروطه‌طلبان در تبریز با تبعید و قتل مخالفین آن چنان جوّ وحشت و تروری ایجاد کرده بودند که کسی را جرأت اعتراض به آدم‌کشی‌ها و مظالم آن‌ها نه‌بود. بنا به این مقاله مشروطه‌طلبان هر کس را که ناسزایی به انجمن تبریز به‌گوید می‌کُشند. حتّی حاجی مهدی آقا، پس از آن که تروریست‌های قفقازی چند نفر را کشته و در چاه حلیم انداختند و حاجی قاسم اردبیلی را با وضعی مفتضحانه به قتل رسانده و جسدش را آویزان کردند، از ترس چرخشی ١٨٠ درجه‌ای در عقاید سابق خود داد و مجری اوامر قفقازیان شد.
٤- انتقاد از آدم‌کشی‌ها و عملیات تروریستی مشروطه‌طلبان:
آی ماللا عمی با کشت و کشتاری که مشروطه‌طلبان به سبک انقلابیون فرانسه به راه انداخته بودند مخالفت می‌کرد. تروریسم مشروطه‌طلب عمدتاً محصول سه جریان بود:
الف-بابیان و ازلیان که از همان آغاز از ابزارهایی مانند شورش‌های شهری و ترور با گشاده‌دستی استفاده می‌کردند. بابیان ازلی مخصوصاً به ترور مقامات عالی‌رتبه و شاهان قاجاری علاقه‌مند و مصرّ بودند (ترور ناموفّق ناصرالدّین شاه توسط بابی محمّد صادق تبریزی در ١٨٥٢، سپس ترور موفّق او توسط بابی میرزا رضای کرمانی در ١٨٩٦[6]، ترور موفق اتابک اعظم توسط بابی تبریزی عبّاس آقا صرّاف آزربایجانی در ١٩٠٧)[7] و ... ،
ب-تروریست‌ها و آدم‌کشان و تبهکاران قفقازی و در رأسشان حیدرخان عموغلو که کشت و کشتار مردم عادی مخالف تبهه‌کاری‌ها و زورگویی‌های خود در کوچه و خیابان را هم به سنّت شاه‌کشی مشروطه‌طلبان اضافه کردند،
ج-داشناک‌ها و دیگر تشکیلات ناسیونالیستی افراطی ارمنی در رأسشان یپرم خان و هم‌چنین تشکیلات تروریستی ارمنی لانه کرده در محله‌ی ارمنستان تبریز که انجمن آزربایجان هم در آن جا قرار داشت و مأمور به شکار سران دولت قاجاری و شاهزاده‌گان قاجار و سران مجاهدین تورک معتدل (ستّارخان و ٣٠٠ نفر یار او) و هر آن کس که کوچک‌ترین تمایلات عوثمان‌لی‌گرایانه و یا تورک‌گرایانه داشت بود.
سران مشروطه‌طلب به ویژه پس از اشغال پایتخت تحت فرماندهی یپرم خان داشناک و حیدرعموغلوی تروریست و بختیاری‌های آنگلوفیل و .... اقدام به اعدام و کشتار جمعی وفاداران به دولت قاجاری و عموماً مخالفان خود کردند، ادامه‌ی آن‌ها و یا ملّیون ایرانی در تبریز تحت نام دموکرات‌های آزربایجان در سال‌های جنگ جهانی اوّل به سرکوب و ترور مخالفین و منتقدین تورک‌گرای خود پرداختند[8] و سپس با تاسیس دولت رضا شاه جمله‌گی به آن پیوسته و یک رژیم استبدادی تمام عیار در ایران را تاسیس نمودند.
در این نوشته نیز به آدم‌کشی‌های مشروطه‌طلبان اشاره شده و گفته می‌شود مشروطه‌طلبان هر کس را که حرف حق بر زبان بیاورد به قتل می‌رسانند؛ آن‌ها پس از کسب اقتدار سیاسی، تحت نام مشروطه آن چنان استبدادی را تاسیس کرده‌اند و آن قدر خون‌ها به ناحق ریخته‌اند که باید به خدا پناه برد:
-باقر بنّا (باقر خان) چهار روز قبل از نشر این مقاله یک نفر یونجا‌چی را در خیابان قاپی‌سی به قتل رساند. اما نه انجمن و نه مقامات مشروطه‌طلب تبریز کوچک‌ترین اشاره و ذکری از آن نه‌کردند، گویی که سگی را به قتل رسانده بود.
- مشروطه‌طلبان جوانی بی گناه به اسم «میر محمّدعلی» را به قتل رساندند. به این هم اکتفا نه‌کرده برای آتش زدن جسدش نفت بر روی او ریختند؛ اما مردم از ترس و وحشت، نه‌توانستند حرفی به‌زنند.
- مشروطه‌طلبان حاجی قاسم اردبیلی، یکی از تجّار و ملّاکین بزرگ تبریز را در حالی که زنده بود در کوچه و بازار کشانده و به طرزی فجیع کشتند و جسدش را از درختی آویزان کردند.
٥-کشت و کشتار را مشروطه‌خواهان مخصوصاً قفقازی‌ها به راه انداخته بودند.
در این نوشته از آی ماللا عمی چند مورد آدم‌کشی توسط قفقازی‌ها ذکر شده است:
- قفقازیان در تبریز در یک شب چند نفر را به قتل رسانده و به چاه حلیم انداختند،
- قفقازی‌ها همراه با اهالی محله‌ی نوبر (طرف‌دار مشروطه‌ی انگلیسی) به بازار ریخته و با شلیک گلوله و تیراندازی و ایجاد جو رعب و وحشت فریاد می‌کشیدند که «هر چقدر اهل ده‌وه‌چی (طرف‌دار دولت قاجاری) است پیدا کنید تا آن‌ها را به‌کُشیم»
از منظر تاریخ معاصر تورک، قفقاز عموماً دارای تاثیرات منفی بر تورک‌ایلی و ملّت تورک ساکن در ایران بوده است:
-در
پیدایش ناسیونالیسم ایرانی پارسی-زرتشتی محور و نژادپرستی ایرانی و آریایی ضد عرب و
ضد تورک توسّط کسانی مانند آخوندزاده،
-در
پیدایش ناسیونالیسم ایرانی مودرن توسط کسانی مانند طالبوف، و رسول‌زاده در نشریه‌ی
ایران نو،
–در
پیدایش تروریسم سازماندهی شده در ایران توسط کومیتهی مجازات (میرزا ابراهیم‌خان
منشی‌زاده دبیرکل این تشکیلات تروریستی، فرزند کریم‌بیک منشی‌اوف از تورک‌های
ایروان بود)، کومیتهی دهشت انجمن آزربایجان تهران (به رهبری حیدرخان عموغلو)،
گروه‌های تبه‌کار و جنایت‌کار قفقازی در دوره‌ی مشروطیت تحت نام مجاهدین اجتماعیون
عامیون و ...
–افسران
قفقازی‌الاصلی که در کودتای سردار سپه، ساقط ساختن دولت قاجار، تاسیس سلطنت رضا شاه
و سپس مدیریت سیاست نسل‌کشی ملّت تورک توسط وزارت جنگ نقش تعیین کننده‌ای داشتند
(تهماسبی، آیریم‌لو، ...)
–صدور هویت ملّی جعلی و ضدّ تورک آزری توسط مساوات‌چی‌یان پناهنده به عوثمان‌لی - تورکیه (رسول‌زاده، ...)، و هویت ملّی ضدّ تورک آزربایجانی از آزربایجان شوروی استالینی به ایران (در سال‌های جنگ جهانی دوّم ...)[9]
٦-فساد مالی و اداری مشروطه‌طلبان انگلیسی:
این نوشته‌ی آی ماللا عمی از فساد مالی و فساد اداری (خویشاوندسالاری و یا نپوتیزم، پارتی‌بازی) مشروطه‌طلبان و مشخّصاً سوء مدیریت حاج مهدی کوزه‌کنانی از رهبران مشروطه در تبریز معروف به ابوالملّه در اداره‌ی انبار غلّات انتقاد می‌کند. بنا به آی ماللا عمی وی درآمدهای آن اداره را که حقّ فقرا و ضعفا است با نام مواجب و ... بین نزدیکان و خویشان و کسان و آدم‌های خود که در آن اداره به ناحقّ استخدام کرده توزیع می‌کند. (دولت ایران خانه‌ی حاج مهدی کوزه‌کنانی را در تبریز تبدیل به خانه‌ی مشروطیت کرده است).
فساد مالی و فساد اداری مشروطه‌طلبان انگلیسی، علی رغم آن که در منابع و اسناد وقت اطّلاعات فراوانی در باره‌ی آن موجود است، موضوعی تقریباً هیچ تحقیق نه‌شده است. (در این باره چندین مقاله در سؤزوموز منتشر خواهد شد). مخصوصاً انجمن‌های بی شمار مشروطه که در تهران و دیگر مناطق مانند قارچ شروع به روئیدن کردند، بیشتر از جمعیت‌های غیر دولتی مدنی، شبیه به باندهای مافیایی مسلّح بودند که با ترور و آدم‌کشی و ارعاب و .... از مخالفین خود و مقامات دولتی اخّاذی و باج‌گیری می‌کردند. اغلب رهبران انجمن آزربایجان در تهران هم مانند تقی‌زاده رئیس آن، ملک المتکلّمین سخن‌گوی آن، سیّد جمال، صور اسرافیل و .... مشهور به فساد مالی بودند.
فساد مالی مشروطه‌طلبان انگلیسی بنا به یک شب‌نامه، به نقل از کتاب ده‌جلدی روزنامهی خاطرات عین السلطنه قهرمان قاجار (میرزا سالور) ص ٢٠٩٠-٢٠٩١:
....
به حضرت آقای تقی‌زاده گفتم: تمام انجمن‌های تهران جهت مخارج درمانده،
انجمن آزربایجان قریب صد هزار تومان از کجا در صندوق اعانه جمع کردند؟ فرمودند:
تو از وسیله‌سازی‌های خدا خبر نه‌داری....
خدمت آقای سیّد جمال عرض کردم: ای زنده‌کننده‌ی ملّت ایران، شما
که صد هزار قسم می‌خوردید که سالی سیصد تومان زیادتر دخل نه‌دارم، پس از دو سال
شش هزار تومان خانه چه‌گونه خریدید و این همه پول را پیش هم‌سایه‌گان از کجا
گذاردی؟ گفت: جدّ بزرگوارم عطا فرمود.
به آقای سیّد رضای شیرازی گفتم: قزاق بیچاره را با شش‌لول
کشتن، آدم را مشروطه‌طلب می‌کند؟ گفت: حرف حقّ مزن، سرت را می‌بُرند.
بهاء الواعظین را گفتم: سرکار تا پارسال مرد مندرس بودید. چه شد
این قسم از آب بیرون آمد؟ جواب داد: کمال هم‌نشین در من اثر کرد و گر نه....
به جناب ملک المتکلّمین گفتم: شما که جان و مال خودتان را در
راه محبّت مشروطه گذاردید، پس این مکنت و تموّل را از کجا تحصیل فرمودید؟ با
انگشت اشاره به جانب سفارت انگلیس کرد ....
از مدیر صور اسرافیل پرسیدم: شما در اوّل خیلی بی‌غرض چیز می‌نوشتید.
چرا تغییر دادی و هر روز بی‌جهت پاچه‌ی مردم را می‌گیری؟ گفت: مقصودم تحصیل وجوهات
است ... مرا به خیر و شرّ مملکت چه کار، من پول لازم دارم.
با شخص عاقلی صحبت می‌کردم که: آیا ... انجمن آزربایجان که می‌خواهند
شاه را عزل کرده، به جای او سالارالدّوله و ظلّ السلطان و عمّه گرگه و سکینه
شکه را به‌گذارند، می‌توانند؟ فرمود: این‌ها خیالاتی است که ... با سی و چهل توفنگ
دو لول و یک لول که به دست ستّار بک و غفّار بک و شجاع نظام رقّاص باشد تغییر
سلطنت نه‌می‌توان داد.
به پسر عین الدوله گفتم: شنیدم می‌خواهند پدرت را بیاورند. گفت: .... چون پدرم با انگلیس‌ها خوب نیست .... تا جان دارد نه‌خواهند گذاشت بیاید در خانه‌اش به‌نشیند. گفتم: این که مطلبی نیست. شما به‌روید از هواخواهان انگلیس به‌شوید. گفت: محرمانه عرض می‌کنم، پدرم پانصد تومان داده جزو انجمن آزربایجان شد. گفتم: پس کار تمام است ....
٧-آی ماللا عمی یک نشریه‌ی اسلامیست بود.
نشریه‌ی آی ماللا عمی نه صرفاً یک نشریه‌ی محافظه‌کار دین‌دار، بلکه به اصطلاح امروزی اسلام‌گرا – ایسلام‌چی - اسلامیست بود. این نشریه خواهان اجرای قوانین شریعت شده و با سبک زنده‌گی آزاد افراد از لباس گرفته تا خوراک آن‌ها، از جمله بی‌حجابی و شراب‌خواری مخالفت کرده است. این، وجه ارتجاعی انجمن اسلامیه بود. زیرا «سکولاریسم مطلق» خطّ قرمز سیاست تورک است. با این‌همه اسلام‌گرایی آی ماللا عمی مشخصّاً ضد تورک نه‌بود، و این متفاوت از اسلام‌گرایی امروز روحانیون شیعی و جمهوری اسلامی ایران که ضد تورک است می‌باشد:
-آی ماللا عمی در مخالفت با مشروطه‌طلبی فارس‌گرا، زبان مطبوعاتی خود را تورکی و نه فارسی انتخاب کرده بود. حال آن که فارسی، زبان ملّی روحانیون شیعی و جمهوری اسلامی ایران است.
- آی ماللا عمی در نوشته‌های خود با جنگ شیعی و سنی مخالفت می‌کند. در حالی که تحریک فرقه‌گرایی و تعصّب شیعی در میان شیعیان تورک یکی از ابزارهای اصلی نسل‌کشی تورک توسط دولت ایران، و در مقیاس منطقه‌ای و جهانی برافروختن جنگ شیعه و سنّی یکی از بنیان‌های سیاست راه‌بردی خارجی و توسعه‌طلبی فارسی دولت ایران است.
البتّه مشکل نه‌داشتن آی ماللا عمی با زبان تورکی، به معنی ملّی بودن آن نیست. این نشریه هویت اصلی خود را به جای تورک، «اسلامیت» و منسوبیت به «امّت مسلمان» تعریف می‌کرد. مانند مشروطه‌طلبان که به جای تورک هویت اصلی خود را «ایرانیت» و منسوبیت به «ملّت ایران» تعریف می‌کردند. هم‌چنین نشریه‌ی آی ماللا عمی آقا سیّد کاظم یزدی را به عنوان رهبر شیعیان تورک تبلیغ می‌کند. این رفتار، ضد ملّی است. هر گونه وابسته‌گی شیعیان تورک به مراکز شیعی فارسستان از جمله مراجع تقلید و حوزه‌های علمیه و .... در فارسستان و عراق رفتاری ضدّ ملی است و می‌باید پایان یابد. علاوه بر آن که اساساً شیعه‌ی امامی، یک مذهب ملّی فارسی است. فورم تورکی تشیّع دوازده امامی متشرّعه، «مذهب جعفری نادری» ایجاد شده توسّط نادر شاه افشار است.
٨-مشروطیت ارتجاعی:
در یک صد و بیست و پنج سال گذشته تاریخ‌نگاری‌های مشروطه‌پرست پان‌ایرانیست – ایرانی و استالینیست آزربایجانی، مولّفین ایران‌گرا و طیف‌های گوناگون آزربایجان‌گرایی، مخالفان مشروطه‌ی انگلیسی را یک کاسه مستبدین و ارتجاع و .... خوانده آن‌ها را تلعین، و در مقابل مشروطه‌ی انگلیسی را آزادی‌خواه و مترقّی نامیده، و تقدیس کرده‌اند. این تاریخ‌نگاری‌ها و مولّفین مشروطه‌پرست، نشریات تورکی مخالف مشروطه را هم ارتجاعی می‌نامند. (حسین امید، تاریخ فرهنگ آزربایجان، جلد دوّم؛ تاریخ روزنامه‌ها و مجلّات آزربایجان، جلد اوّل، صمد سرداری نیا؛ پروانه ممّدلی، جنوبی آزه‌ربایجان مطبوعاتی تاریخی؛ ...).
واقعیت آن است که حرکت مشروطه، مانند ایدئولوژی‌ها و جریانات سیاسی دیگری که در ایران قاجاری به سرعت در حال پخش شدن بودند (اصلاحات قاجاری، جدیدی‌لیک دنیای تورک، تنظیمات عوثمان‌لی، اتّحاد اسلام عوثمان‌لی، سوسیال دموکراسی روسی و قفقازی، ماسونیزم انگلیسی و فرانسوی، ...) زائیده‌ی مودرنیته و بی شک دارای گفتمان‌های نوئی بود. اما هر محصول مودرنتیه، لزوماً مترقّی و انسانی و یا دارای عملکردی این چنین نیست (بولشویسم، استالینیسم، فاشیسم، نازیسم، اسلامیسم مودرن، ...). بسیاری از نوآوری‌های حرکت مشروطه‌ی انگلیسی نیز در مقام مقایسه حتّی از سیستم سنّتی موجود در دوران قاجار بسیار عقب مانده‌تر بودند، و روند توسعه‌ی دولت و جامعه‌ی ایران را کاملاً مختل بلکه نابود کرده به قهقرا بردند. در راس نوآوری‌های ارتجاعی حرکت مشروطه‌ی انگلیسی، موارد زیر را می‌توان بر شمرد:
-وارد
نمودن ترور و خشونت به فرهنگ سیاسی در ایران به عنوان ابزار اصلی مبارزه برای
کسب اقتدار سیاسی،
-هدایت
شدن از سوی مراکز خارجی و کشورهای اوروپایی با ذهنیت استعماری و یا صلیبی (پارسیان
هند، دیپلوماسی انگلیسی، داشناک‌های ارمنی، ...)،
-نهادینه
کردن قانون‌گریزی و قانون‌ستیزی،
-تدوین
اندیشه‌ی نژادپرستی ضد تورک و ضد عرب ایرانی و آریایی و تبدیل آن به مولّفه‌ای بنیادین
از هویت ملّی ایرانی در حال ایجاد
-رسمی
و اجباری نمودن انحصاری زبان اقلیت تاجیک-فارس، ممنوع کردن حقوقی و قانونی و عملی
زبان تورکی و به حاشیه راندن آن، و ایجاد گسست در سنّت و عرف چندین هزار ساله‌ی چندزبانه‌گی
دولت‌های حاکم بر ایران
-مهندسی
قومی مردمان ایران برای ایجاد ملّت ایران و تبدیل سیاست نسل‌کشی زبانی و ملّی ملل
ساکن در ایران و در راس آن‌ها ملّت تورک به سیاست راه‌بردی دولت ایران
-تمرکز
شدید اداری و لغو سنّت و عرف دیرین سیستم دولت‌مداری بر اساس عدم تمرکز در تاریخ
ایران
-بنیادگرایی
ازلی، زرتشتی
-باستان‌گرایی ایرانی و ....
با این وصف:
١-اگر انجمن اسلامیه و اورگان آن آی ماللا عمی به جهت اسلام‌گرایی شریعت‌طلبانه‌اش خصلت ارتجاعی داشت، حرکت مشروطه‌ی انگلیسی و موسّسات زائیده‌ی آن از جمله انجمن آزربایجان تهران و انجمن تبریز و .... به جهت قبول نژادپرستی ایرانی و آریایی و سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی ملل ساکن در ایران مخصوصاً ملّت تورک، نفی عدم تمرکز و فدرالیسم زبانی و ملی، ماهیت تروریستی و خشونت‌طلب و خون‌ریزانه و نهایتاً وابسته‌گی به مراکز استعماری خارجی، یک حرکت به مراتب ارتجاعی‌تر بود.
٢-وجه ارتجاعی انجمن اسلامیه (شریعت‌طلبی) معضل و مشکلی عمومی و تهدیدی برای کلّ مردمان ایران بود و مشخّصاً ملّت تورک را هدف قرار نه‌داده بود. در حالی که وجه ارتجاعی حرکت مشروطیت انگلیسی (نژادپرستی ایرانی و آریایی، نفی فدرالیسم ملی و زبانی، دشمنی با زبان تورکی، اتّخاذ سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی، ...) مشخّصاً هستی و موجودیت ملّت تورک را هدف گرفته، بنابراین یک تهدید حیاتی بود.
ممانعت دولت ایران از دست‌رسی به نشریه‌ی آی ماللا عمی و دیگر نشریات قدیمی تورکی
اطّلاعاتی دقیق و کامل در باره‌ی محلّ نگه‌داری شماره‌های موجود نشریه‌ی آی ماللا عمی (٨ و یا ٩ شماره، و شاید بیشتر) وجود نه‌دارد. ظاهراً نسخه‌هایی از این نشریه پیش میرزا جعفر سلطان القرایی وجود داشته است. امّا هیچ‌کدام از شماره‌های موجود این نشریه تاکنون بازنشر، و یا به صورت دیجیتال و عکسی و از طریق اینترنت در دست‌رس عموم قرار داده نه‌شده است.
کتاب‌خانه‌های دولتی ایران هم از دست‌رسی محقّقین و اهل فنّ به نسخه‌های اصلی آن جلوگیری می‌کنند. به عنوان نمونه کتاب‌خانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران به بهانه‌ی نشریه‌ی مرتجع بودن!، از دست‌رسی محقّقین و مردم به نشریه‌ی آی ماللا عمی ممانعت می‌کند. این بهانه، یک دروغ‌گویی آشکار است. دلیل اصلی ممنوعیتی که جمهوری اسلامی ایران بر این نشریه گذاشته، تورکی بودن زبان این نشریه است. اما همان مقامات دولتی ایران که قاعدتاً می‌بایست خود را نزدیک به نشریه‌ی آی ماللا عمی که مانند آن‌ها به نوعی اسلامیست و مخالف مشروطه بود ببیند، بارها اقدام به انتشار گسترده‌ی نشریه‌ی فارسی انجمن مشروطه‌طلبان در تبریز کرده‌اند. این موضع نشان می‌دهد هنگامی که مساله، مساله‌ی انتخاب بین یک نشریه‌ی معتقد به اسلام‌گرایی امّا بدون مشکل با تورکیت (نشریه‌ی آی موللا عمی) و یک نشریه‌ی غیر اسلامی و یا ضدّ اسلامی امّا ضدّ تورکیت و مدافع فارسیت است (نشریه‌ی انجمن مشروطه‌طلبان در تبریز، نشریات پان‌ایرانیستی کاوه و ایرانشهر و ...)، جمهوری اسلامی همیشه نشریه‌ی غیر اسلامی و یا ضد اسلامی امّا ضد تورکیت و مدافع فارسیت را ترجیح می‌دهد.
غیر ممکن ساختن دست‌رسی عموم و محقّقین به نشریات تورکی قدیمی، ناشی از سیاست عمومی دولت ایران مبنی بر حذف عنصر تورک از تاریخ و جوغرافیای ایران و نامرئی کردن آن است. دولت ایران مخصوصاً وسواس خاصی برای مخفی نگاه داشتن واقعیت کاربرد تورکی به عنوان زبانی رسمی، دولتی، دیوانی، مکتوب، مطبوعاتی، تحصیلی، علمی، هنری، ... در این کشور و ممانعت از آگاهی جامعه‌ی تورک بر این واقعیت دارد. در این استقامت:
-در هیچ‌کدام از کتاب‌خانه‌های ایران، تورک‌ایلی و دیگر مناطق تورک‌نشین
بخش مطبوعات تورکی (و کتاب‌های تورکی) وجود نه‌دارد،
-تاکنون لیست نشریات تورکی، و تورکی-فارسی در ایران منتشر نه‌شده است،
-نشریات و مطبوعات تورکی قدیمی، دیجیتالیزه و در محیط مجازی قرار داده
نه‌شده‌‌اند،
-نشریات و مطبوعات تورکی قدیمی، علی‌القاعده در دست‌رس محققین و اهل فن
نیستند،
-مقامات کتاب‌خانه‌های ایران مانند کتاب‌خانه‌ی ملی مرکزی دانشگاه‌تهران،
در صورت در دست‌رس قرار دادن مطبوعات تورکی قدیمی، محقّقین را به دادن تعهّد کتبی
مبنی بر عدم نشر آن‌ها مجبور می‌کنند،
-برخی نشریات و مطبوعات تورکی قدیمی، عمداً مفقود شده و یا مفقود شده اعلام
شده‌اند، مانند تمام نشریات تورکی کتاب‌خانه‌ی تربیت تبریز که گویا به هنگام
انتقال آن‌ها به کتاب‌خانه‌ی ملّی-مرکزی تبریز در راه بین ساختمان قدیمی و جدید
گم شده‌اند،
-نشریه‌ی
آی ماللا عمی به بهانه‌ی مرتجع بودن، در اختیار محقّقین و عموم قرار داده نه‌می‌شود،
-نشریه‌های
تورکی و غیر تورکی (و کتاب‌های) دوره‌ی حکومت ملّی آزربایجان در کتاب‌خانه‌ها یافت
نه‌می‌شود و یا مخفی نگاه داشته می‌شود.
بیر عوام کیشی بیر فقیر ماللادان سوال ائیلییور
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی! اوره‌ییم‌ده بیر بؤیوک دردیم وار. دییه‌ره‌م نئجه دیییم، دئمه‌ره‌م درد اؤلدورور.
[ماللا عمی]: آ بالام، آ قادان آلیم! سؤیله گؤروم دردین نه‌دیر؟
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی! بیلمیره‌م بیزیم بو شه‌هه‌ر اهلی‌نین باشی‌نا هایان‌دان داش دوشوپ. بیر درمان‌سیز درده دوشموشوک. هیچ بیر یاخشی آداما دوچار اولموروق. ایندی گه‌ره‌ک «ظهیر دیوان»ین، «ساعدالملک»ون، «پاشا میر غضب»ین آتاسی‌نا، آناسی‌نا هر گون‌ده بیر تسبیح رحمت اوخویاق، که بو آدام‌لارین یانی‌ندا اون‌لار نئجه یاخشی آدام‌لاریمیش‌لار که او استبدادین قوی وقتی‌نده و اؤزله‌ری‌نین تسلّط‌‌لو وقتی‌نده گینه بیز فقیر فقرانی، سیّدی، موللانی ملاحظه ائیله‌ییپ، آللاه‌ی آرادا گؤروردوله‌ر. ایندی بیزیم بو مظلوم قارداش‌لاریمیز، که بون‌دان قدیم همیشه جماعت نامازی قیلاردی‌لار و مرتّب تسبیح اه‌ل‌له‌ری‌نده صالاوات چئویریردی‌له‌ر، دئمه بس استبداد قورخوسوندان‌میش. ایندی که مشروطه آدی‌یلان اوّل‌کی استبدادیمیزی اه‌لیمیزده‌ن آلیپ‌لار، اؤزله‌ری مشروطه لباسی‌ندا بیر استبداد قویوپ‌لار که پناه آپارام آللاها. حق سؤز دانیشانی اؤلدورورله‌ر.
آ ماللا عمی! ائوین ییخیلسین، بئیله ده شه‌هه‌ر [می] اولور؟ آخیر بو ته‌بریزین اهلی بیر آووج فقیر اولوپ‌لار، هامی گؤزله‌رین[ی] تیکیپ‌له‌ر بو نئچه نفر وکلایا که بون‌لار بیر ایش ائده‌جه‌ک‌له‌ر، هامی فقیر فقرا راحات اولسون‌لار. بو «حاجی مهدی آقا» که مشروطه‌نین اوّلی‌نده بیر جور ته‌پره‌شمیشدی، اؤزون[و] بو خلقه بئیله تانیتدیرمیشدی که خلق اونو نعوذ باللّه امام منزلتی‌نده بیلیردی‌له‌ر، هر نه سؤیله‌سه‌یدی فوراً اطاعت اولونوردو. خلق اللّه تئلئگراف‌خانایا دولان‌دا - که بیزیم بو قافقازیا‌لی قارداش‌لار گئجه بیر نئچه نفر آدامی اؤلدوروپ سالدی‌لار حلیم قویوسونا و «حاجی قاسم اه‌رده‌بیلی»نی نه افتضاح‌کارلیق‌یلا اؤلدوروپ آسدی‌لار - بیلمیره‌م او وقت قورخوپ یا نه جور اولوپ، که اون‌دان بو یانا بئیله عقیده‌سی دولانیپ که قافقازیا‌لی‌لار هر نه دییور بو دا اولارین رایی‌یله رفتار ائیلییور.
[ماللا عمی]: آ بالام، آ قادان آلیم! سه‌نین بو دردین چوخ طغیان ائیله‌ییپ. توختاسان انشاء اللّه! سؤیله گؤروم، اصل دردین نه‌دیر؟
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی، آ قادان آلیم! قیناما، اود توتموشام یانیرام. بون‌دان قدیم همان اه‌رک همان غلّه دیوانی نئچه ایل‌له‌ر بیر «سیّد رضا»نین اه‌لی‌نده اولوپ، بیر اؤزو بیر قاپان‌داری هئی تحویل آلیپ، هئی تحویل وئریردی. اون‌دان سونرا «میر حسن چؤره‌ک‌چی‌باشی»، اون‌دان سونرا «میر هاشم چؤره‌ک‌چی‌باشی» اه‌لی‌نده اولوپ، گینه اؤزله‌ری و بیر نفر که قاپان‌دارلاری اولوردی. ایندی نه اولوپ «خالیق وئردی، گئچی اؤلدوروپ»[10] که بو «حاجی مهدی آقا» بیر جمعِ کثیری دولدوروپ اه‌رک‌ه. بو کیم‌دیر منشی‌یِ اوّل‌دیر، بو منشی‌یِ دویّم‌دور، بو منشی‌یِ سیّم‌دور، بو فیلان‌دیر، بو بئهمان‌دیر، الی ماشاء اللّه! هر گون‌ده ده بیر چوخ‌لو خرج و مخارج، بیر چوخ‌لو مواجب‌دیر دییور. نه وار؟ بیز غلّه تحویل آلاریق. چوخ یاخشی. و بیر ده خارواری آلتی تومه‌نه دیوان‌دان غلّه قبول ائیله‌ییپ. ایکی تومه‌ن ده رو هم رفته خاروارا کرایه گؤتورور. تا غلّه گه‌لیر تؤکولور اه‌رک‌ه، بو اولور سه‌کیز تومه‌ن. ساتیری اون بیر تومه‌نه، خارواردا اوچ تومه‌ن بوردان تفاوت قالیر. و خارواردا اون یئدی باتمان توپراق قاتیلیر. ایکی تومه‌ن ده اوردان اولور. هه‌له آنبار آرتیغی هیچ. بو اولور بئش تومه‌ن. بون‌لار فقرا مالی‌دیر. گه‌ره‌ک فقرایا مصرف اولا. آمما بیزیم بو حاجی اربابیمیز فقرانین پول‌لارین[ی] اؤز قوم قبیله‌سی‌نه و بعضی اجلافا مواجب و مصروف وئریر [که] ییغیپ باشی‌نا، دولدوروپ اه‌رک‌ه.
[ماللا عمی]: آ بالام، آ قادان آلیم! سه‌ن نئجه عوام آدام‌سان؟ هه‌له هامی سؤزله‌رین[ی] یاخشی و دوغرو سؤیله‌دین. آمما مه‌ن او توپراق مساله‌سی‌نده معطّل قالدیم. نئجه که اون یئدی باتمان توپراق بیر خارواردا قاتیلیر؟ آ کیشی! سه‌ن خیالات گه‌تیرمیسه‌ن، سه‌رسه‌م دانیشیرسان. ها ها ها!
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی، گولمه! سه‌رسه‌م دانیشمیرام. بو غلّه که ارک‌ه گه‌لیر اوّل‌ده اونون بیر یوکون[و] کیرلی، قربیله دولدورورلار. توپراغی‌ن[ی] چیخاردیرلار. او بیری یوک‌له‌ری قربیله وورمامیش چه‌کیرله‌ر. بوشالدیرلار آنبارا. اون‌دان سونرا او اوّل‌ده‌کی یوک‌ده‌ن چیخان توپراغی چه‌کیرله‌ر. هر نه قه‌ده‌ر اولسا، هر یوک‌ده‌ن بیر ائیله اه‌کسیک حساب ائیلییورلا‌ر. او توپراغی دا ته‌زه‌ده‌ن که قاتیرلار آنبارداکی غلّه‌یه. اینانمیسان، گئت چؤره‌ک‌چی‌له‌رده‌ن خبر آل که هر خارواردا نه قه‌ده‌ر توپراق چیخییور. بیچاره چؤره‌ک‌چی‌له‌ر ده قورخودان داها بیر سؤز سؤیله‌یه‌‌بیلمه‌زله‌ر.
و بیر ده قدیم استبداد زمانی‌ندا که «ساعد الملک» و «ظهیر دیوان» «مال توتدو»[11] ائیله‌ردی‌له‌ر، ایندی اون‌دان بئش به‌ته‌ر اولوپ. خلقین غلّه‌سی قالیپ که‌ندله‌رده. ایستییورلار هر یئرده‌ن مال توتوپ یول‌لایالار بوغدایا، انجمن آدام‌لاری مانع اولور «گه‌ره‌ک اه‌رک‌ده‌ن اذن آلاسیز». گئدیرسه‌ن ارک‌ه، آقالارا عرض ائیله‌رسه‌ن که «ائی آقالار! بیزیم ده که‌ندده غلّه‌میز وار. آدام‌لاریزا تاپشیرین مانع اولماسین‌لار. بیز ده ده‌وه توتوپ یول‌لایاق غلّه گه‌تیرسین، ساتاق ملّته. همی بوغدا بول اولسون، همی مظنّه اوجوز اولسون». دییور‌لا‌ر «اولماز. ایستییورسوز راحات اولاسیز، ساتین بیز آلاق. سونرا بیز اؤزوموز مال یول‌لاریق گه‌تیریر‌له‌ر اه‌رک‌ه».
آ ماللا عمی! واللاهی آز قالیر اوره‌ییم چات‌لاسین. بیزیم بو آقالار هیچ بو خیال‌دا دئییل‌له‌ر فقرا راحات اولسون. هامی خیال‌لاری اؤز قازانج‌لاری‌نین یانی‌ندادیر. هیچ ایسته‌مه‌زله‌ر بوغدا بول و اوجوز اولسون. تمام بیر بیری‌نین پاراسین[ی] ساخلییورلار.
نه دئمه‌ک اولسون «باقیر بنّا» دؤرت گون بون‌دان اقدم بیر نفر یونجاچی‌نی «خیابان قاپی‌سی»ندا یونجا ساتیلدیغی یئرده گول‌له ایله ووروپ. هیچ گؤر بیر اهلِ انجمنِ مقدّسه‌میزده‌ن یا بلدیّه‌میزده‌ن یا حکومتیمیزده‌ن بیری بیر سؤز دییور؟ گویا که بیر ایت اؤلدوردوله‌ر. آمما ایکی گون بون‌دان قاباق ده‌له‌زه‌ن[12] بازار آغزی‌ندا بیر نئچه نفر ده ده‌وه‌چی‌لی‌نین بیر نئچه نفر نوبرلی‌له‌ن سؤزو اولوپ، هیچ بیر سیلی ده آرادا دولانماییپ. همان ساعات جمیع قافقازیا‌لی‌لار - و نوبر اهلیندهن ده واریمیش - دولوپ‌لار بازارا، گول‌له‌بازلیق ائیله‌ییپ‌له‌ر. دییورموش‌لار «هر نه ده‌وه‌چی‌لی وارسا، تاپین اؤلدوره‌ک». بازاری باغ‌لادی‌لار و آخشام زامانی انجمن وکلالاری دولوپ‌لار تئلگئراف‌خانایا، دارالشورایِ تئهران‌ا ده‌وه‌چی‌لی‌له‌رین اهلیندهن شکایت ائیله‌ییپ‌له‌ر. بو هامی‌دان پیس. بیر بئیله طرف‌دارلیق اولماز!
[ماللا عمی]: آ بالام، آ قادان آلیم! بیلمیسه‌ن [می] آخر «باقر بنّا»، «ایت خلیل»[13]، «میر تقی چای‌چی»، قافقازیا‌لی‌لار، هامی‌سی انجمن‌ده‌کی‌له‌ریله‌ن اه‌ل‌بیردیرله‌ر؟ ایندی اولار اولوپ‌لار دوغما، سایر محلّه‌لی‌له‌ر اولوپ‌لار اؤگئی.
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی! باشیوا دولانیم. آخیر بو شه‌هه‌رده یاخشی یاخشی آدام‌لار دا وار. هامی که پیس دئییل، و یاخشی پیش‌نامازلار وار و یاخشی علمالار وار و مجتهدله‌ر وار. مه‌ن باخیرام هامی‌سی سکوت اختیار ائدیپ، هیچ بیر سؤز سؤیله‌مه‌زله‌ر. بئیله که ایش اولماز! آخیر بورا اسلام شه‌هه‌ری‌دیر. شریعتِ پیغمبرده مگر امر [به] معروف‌لوق واجب دئییل [می]؟ بیر بئیله ناحق قان‌لار تؤکولدو، بیر بئیله خلافِ شرع ایش‌له‌ر آشکارا آشکارا اولونور، نیچون بس بون‌لار امر [به] معروف‌لوق ائیله‌مه‌زله‌ر و هیچ کسی بو خلافِ شرع ایش‌له‌رده‌ن نهی ائیله‌مه‌زله‌ر؟
[ماللا عمی]: آ بالام، آ قادان آلیم! سه‌نین بو سؤزون مه‌نی چوخ درده گتیردی. شریعت سؤزو دانیشما! سه‌نی ده متّهم ائیله‌رله‌ر. گؤرموسه‌ن[14] [می] بو لامذهب قافقازیا‌لی‌لار عوامی نئجه قاندیریپ که بیچاره ماللالار سؤیله‌یه‌بیلمیر که آللاه حق‌دیر؟ گؤرموسه‌ن [می] پیغمبر بالالارین[ی] اؤلدورورله‌ر، هیچ آللاه‌دان پیغمبرده‌ن شرم ائیله‌میرله‌ر؟ گؤرموسه‌ن [می] هر ماللا ایستییور شریعت سؤزو دانیشا مستبدّ آدی قویورلار، شه‌هه‌رده‌ن چیخاردیرلار؟ گؤرمه‌دین [می] مجاهد روزنامه‌سی‌نده «آقا سیّد کاظم یزدی»[15] کیمی شخصی – که علمایِ نجف‌ین رئیسی و مجتهدِ جامع الشّرایط و اکثر خلق اللّه‌ین تقلیدی اونادیر - اونون حقّی‌نده یازمیش‌دی «ابن ملجم سیرت‌دیر»؟
آ باشیوا دؤنوم! سه‌ن نه خیال ائیلیرسه‌ن؟ بو طبیعی مذهب‌له‌ر ایشی بیر نوع سالیپ‌لار که رئیسِ ملّته، نایبِ اماما ناسزا یازیرلار، هیچ بیر کس بیر سؤز سؤیله‌میر. هاردا قالسین بو بیری علمالار.
آ قادان آلیم! ائویمیز ییخیلیپ، قاپیمیز چیرپیلیپ. شریعتِ پیغمبر، پاک یاددان چیخیپ. گؤر بو لامذهب‌له‌ر نه قه‌ده‌ر تسلّط یئتیریپ‌له‌ر که «میر محمّدعلی» جوانی بی‌گوناه یئره اؤلدوردوله‌ر. اونا اکتفا ائیله‌مه‌ییپ، لانپا یاغی اوستونه تؤکدوله‌ر. ایستیردی‌له‌ر [جه‌نده‌یی‌نه] اود وورالار، خلق قورخودان دینه‌بیلمه‌دی. بیچاره پیش‌نامازلار نه دئسین‌له‌ر! هیچ کس که سؤزله‌ری‌نه قولاق وئرمیر.
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی! سه‌ن آللاه بس نئجه اولاجاق؟ ائیله شریعتِ پیغمبر آرادان گؤتوروله‌جه‌ک [می]؟
[ماللا عمی]: آی ائوی ییخیلان! پاک گؤتور[ول]وپ‌دور. داها نئجه گؤتورولور؟ گؤرموسه‌ن [می] دین-مذهبه یامان دییه‌نه هیچ بر سؤز دئمه‌زله‌ر، سیّد اؤلدوره‌نه هیچ بیر سؤز دئمه‌زله‌ر، آمما بیری‌سی انجمن‌ه یامان دئسه اونو اؤلدورورله‌ر؟ داها خیال ائیله‌میرله‌ر انجمن بیر حیاط‌دیر ائرمه‌نیستان طرفی‌نده. و ایچی‌نده اوتوران‌لار دا بیر نئچه بیزیم کیمی آدام‌لاردی[ر]لار. نه انجمن مقامِ متبرّکه‌ده‌ن‌دیر و نه روضاتِ مطهّره‌ده‌ن‌دیر. او انجمن‌ده‌کی آدام‌لار دا نه امام‌دیر و نه نایبِ امام‌دیر. مسلمانا دین مذهب لازم‌دیر. منتهاسی انجمن‌ده‌کی آدام‌لار بیر نئچه نفر وکیل‌دی[ر]له‌ر که قانون اوزویله گه‌ره‌ک دین قارداش‌لاری‌نین ایش‌له‌ری‌نه باخالار، عدالت بایداغین[ی] اوجالدیپ، ظلم ریشه‌سین[ی] یئر یوزونده‌ن قازالار.
بابا جان! یاتمیسیز[16]، اویانین. اؤزوزیله‌ن آللاه آراسی‌ندا بیر خیال ائیله‌یین، یازیق‌سیز. بیر وقت اویانا[ر]سیز که ایش ایش‌ده‌ن گئچه‌ر، داها فایدا وئرمه‌ز. مه‌ن‌ده‌ن دئمه‌ک ایدی، دئدیم. سیز بیلین آللاهیز.
والسلام علی من اتبع الهدی
[1] آ، آی: های، ائی، هئی، ائ؛ ادات ندای تورکی که احساسات ناگهانی شادی و ترس و حیرت و درد و رنج و
... را بیان می‌کند.
عمو: مرکب از عمّ عربی و حرف «و» که نوعی ادات نسبت (احتمالاً عربی) است.
مانند «خالو» (خال). معادل عمو در زبان تورکی «آباقا» (آباقا ← آماقا ← آمقا ← آمجا» است.
[2] در باره‌ی دست اندرکاران آی ماللا عمی روایات غیر قطعی متفاوتی
وجود دارد. بنا به مستشرق پان‌ایرانیست ادوارد براون، این نشریه به قلم و یا
مدیریت میرزا احمد کاتب معروف به بصیرت و یا بصیر العلماء، مدیر مدرسه‌ی بصیرت و
مدیر روزنامه‌های اخوت، اتحاد، اسلامیه؛ بنا به یک ادعای دیگر توسط و یا به
سردبیری میرزا حسن سعید السلطان و یا سعید السلطان طبع و توزیع می‌شد. مخارج
روزنامه و انجمن اسلامیه توسط بازاریان طرف‌دار محمدعلی شاه، احتمالاً برادران
حاج محمّدتقی و حاج محمّد ابراهیم و حاج باقر صرّاف که بعدها نام خانواده‌گی خود
را به نوبخت تغییر دادند پرداخت می‌شد.
[3]
M. Rıza Heyet. 19. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE İRAN'DA TÜRKÇE BASIN-YAYIN HAYATI. Yüksek
Lisans Tezi
[4] نشریه‌ی تورکی:
نشریه‌ای که تمام مطالب منثور به قلم نویسنده‌گان آن نشریه به تورکی نوشته
شده باشد، و نوشته‌جات تورکی آن نقل قول از منبع دیگری نه‌باشند.
نشریه‌ی دوزبانه‌ی تورکی-فارسی: نشریه‌ای که بیشتر از نیمی از
مطالب منثور به قلم نویسنده‌گان آن نشریه به تورکی، و بقیه‌ی مطالب منثور به قلم
نویسنده‌گان آن نشریه به زبان فارسی نوشته شده باشد.
نشریه‌ی دوزبانه‌ی فارسی-تورکی: نشریه‌ای که بیشتر از نیمی از
مطالب منثور به قلم نویسنده‌گان آن نشریه به فارسی، و بقیه‌ی مطالب منثور به قلم
نویسنده‌گان آن نشریه به زبان تورکی نوشته شده باشد.
نشریه‌ی فارسی: نشریه‌ای که تمام مطالب منثور به قلم نویسنده‌گان آن نشریه
به فارسی نوشته شده باشد. و در صورت وجود نوشته‌جات تورکی آن نقل قول از منابع
دیگر باشند.
[5] انجمن ایالتی
آزربایجان-تبریز و «کورش کبیر»، «نژاد ایرانی»، «زبان ملّی فارسی»، «ملّت شش هزار
ساله‌ی ایران» و «ملّت آزربایجان»اش
[6] ترور ناصرالدین شاه قاجار توسط تروریست‌های بابی-ازلی، و قهرمان‌سازی
از تروریست قاتل او توسط قومیت‌گرایی فارس-دولت ایران
[7] عباس‌آقا صراف تبریزی آزربایجانی، تورک ایرانی نژاد و تروریست ازلی
[8] کومیتهی تروریستی خیابانی- دموکرات‌های آزربایجان
[9] مئهران باهارلی- عمليات عفرين و خوی خيانت‌پيشه‌گی-تروريست‌پروری
تورک‌های چپ ايرانی و آزربايجان‌گرايان پان‌ايرانيست
http://www.tribun.one/teori-menu/teori/2761-2018-02-23-11-42-48
[10] خالق وئردی گئچی اؤلدوروپ: بنا به سیروس برادران شکوهی در مقاله‌ی «آملاعمو، ارگان انجمن
اسلامیه» به معنی «گستردن بساط مفصّل و نامتناسب با محتوی اندک» است. اما در منابع
ضرب‌المثل‌های تورکی هم‌چو ضرب‌المثلی مشاهده نه‌شد.
[11] مال توتدو:
مصادره‌ی گندم مالکان و اربابان به هنگام انتقال آن‌ها به شهر توسّط مأمورین دولت
در مواقع خشک‌سالی و قحطێ و کم‌بود غله و یا دست‌گیری صاحبان چارپاهایی که به
منظور نه‌پرداختن عوارض به هنگام ورود به شهر از بیراهه‌ها داخل شهر می‌شدند.
[12] ده‌له‌زه‌ن (Delezen): در تلفّظ
محلّی ده‌ل‌له‌زه‌ن. نام یک راستابازار در بازار تبریز مرکّب از دو قسمت «دار ده‌له‌زه‌ن»
(تنگ) و «گه‌ن دله‌زه‌ن» (عریض). ده‌له‌زه‌ن کلمه‌ای تورکی است به معنی کسی که با
جار کشیدن و فریاد ادعاهایی که اغلب وقعیت نه‌دارند، مانند تبلیغ برای اجناس دستی
و بافتنی که قصد فروش آن‌ها را دارد بر زبان می‌آورد. این کلمه عیناً در لهجه‌ی اه‌یریدیر-ایسپارتای
آناتولی-تورکیه هم وجود دارد (تاراما سؤزلویو، مادّه‌ی ده‌له‌زه‌ن).
[13] ایت خلیل: «از اجامر و اوباش مشروطه‌طلب در کسوت فدایی، از افراد
علی مسیو رهبر انجمن غیبی تبریز بود که یکی از سرکرده‌گان نظمیه شد. بعدها به سبب
بدمستی و تدهیش مسلحانه در بازار، به دستور مخبرالسلطنه دست‌گیر و در زندان به قتل
رسید».
[14] –میسان در لهجه‌های تورکمانی
محاوره‌ای، معادل قالب منفی «–مای سین» در تورکی شرقی است: گؤرمه‌ی سین ← گؤرموسه‌ن = گؤرمه‌ییر‌سه‌ن-گؤرمویورسون،
گؤرمه‌زسه‌ن - گؤرمه‌زسین
[15] آقا سیّد کاظم یزدی: از مراجع تقلید شیعیان امامی‌ی ساکن نجف،
مخالف مشروطه‌ی انگلیسی. از لحاظ فقه و علوم اسلامی و مرجعیت از سرآمدان عصر خود
بود. روزنامهی مجاهد (به مدیریت سیّد محمّد شبستری ابوالضّیاء) در یکی از شماره‌های
خود در نوشته‌ای با نام مکتوب از نجف، به او ناسزا گفته او را ابن ملجم صفت قلم‌داد
نمود. این مطلب باعث شورش در تبریز شد.
[16] یاتمیسیز: فورم محاوره‌ای یاتمیش‌سینیز، معادل یاتمیش سیز در
تورکی شرقی، ماضی نقلی روایی
No comments:
Post a Comment