سندی دیگر از تدریس زبان تورکی در مدرسه‌ی شاهی- دارالفنون قاجاری در تهران ناصری
مئهران باهارلی
در این نوشته یک سند دیگر از تدریس زبان تورکی در مدرسه‌ی شاهی تهران را عرضه کرده‌ام. این سند، پاراگرافی از یک کتاب به قلم یکی از معلمین دبستان ایرانیان در استانبول، منتشر شده توسط سفارت کبرای قاجار در دربار عثمانلی به سال ١٨٩٤ است که در آن ذکر می‌شود در مدرسه‌ی شاهی که توسط دولت تاسیس شده، زبان‌های فارسی و تورکی و فرانسه تدریس می‌شود. از این زبان‌ها، فارسی و تورکی دو زبان رسمی دولت قاجاری و دو زبان بومی عمده‌ی ایران و پایتخت تهران ناصری، و زبان فرانسه مهم‌ترین زبان خارجی و بین المللی آن دوره در سراسر جهان بود.
در زیر بند مربوط به تدریس زبان تورکی در مدرسه‌ی شاهی تهران را آورده و سپس توضیحاتی چند داده‌ام:
«حکومت خود مکتبی در پایتخت سلطنت به نام مدرسه‌ی شاهی تاسیس فرموده که مدیر و غالب مامورین آن از اوروپائیان‌اند. در آنجا تخمینا به صد یا بیشتر شاگرد، علوم ریاضی و حکمت و کیمیا و السنه‌ی فارسی، تورکی، فرانسوی و تاریخ و طب و فنون عسکری تدریس می‌شود. محل انتشار روزنامه‌های ایران و اطلاع نیز یکی از دوائر این مکتب است».
منبع: کتاب «جوغرافیای ایران، اوضاع طبیعیه و سیاسیه و احوال تجاریه و زراعیه‌ی ایران را مشتمل است»، ص ٥٤. اثر محمد حسین، از معلمین دبستان ایرانیان. در ٨٢ صفحه. بر حسب فرمان مستطاب اجل اکرم افخم آقای [میرزا اسدالله‌خان] ناظم الدوله سفیر کبیر دولت علیه‌ی ایران مقیم دربار عثمانی منطبع گردید. استانبول، سنه١٣١٢ (١٨٩٤)
چند توضیح:
١- «مدرسه‌ی شاهی» (و یا «مکتب‌خانه‌ی پادشاهی»، «مدرسه‌ی نظامیه»، ...) همان «دارالفنون قاجاری» - نخستین دانشگاه در تاریخ مودرن ایران - تاسیس شده در سال ١٨٥١ میلادی در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار، به پیشنهاد میرزا تقی‌خان امیرکبیر با کوپی‌برداری از دارالفنون عثمانلی در تهران ناصری است.
٢- کتاب جوغرافیای ایران .... به امر ميرزا اسدالله‌خان تبریزی ملقب به وکيل الملک و بعدها ناظم الدوله، از دولت‌مردان عصر قاجار که بین ١٨٩١-١٨٩٥ به مدت چهار سال سفیر کبیر قاجاری در دربار عثمانلی در استانبول بود، در استانبول تالیف و منتشر شده است. قهرمان ميرزا عين‌السلطنه در خاطرات خود ادعا کرده است که میرزا اسدالله ناظم الدوله، تورکی و یا فرانسه حرف می‌زد اما فارسی بلد نبود: «ناظم‌الدوله‌را حاکم فارس کردند. عقل‌ها حيرت دارد. اين هم برادر نظام العلماء است. هميشه وزيرمختار [بوده] و در خارجه خدمت داشته، هيچ وقت حکومت نکرده. از حکومت اطلاع ندارد. يا فرانسه بايد حرف بزند يا تورکي، زبان فارسي بلد نيست»[1]. (میرزا اسدالله‌خان ناظم الدوله در سال ١٨٩٥ به فرمان ناصرالدین شاه به تهران فراخوانده و به ریاست دارالشورای کبرا منصوب شد و به جای او برادرش میرزا محمود خان علاء الملک تبریزی به مدت شش سال به عنوان وزیر مختار دولت قاجار در دربار عثمانلی خدمت کرد).
٣-بسیاری از مطالب کتاب جوغرافیای ایران .... – مانند مطلب مربوط به مدرسه‌ی شاهی و تدریس تورکی در آن- پنج سال بعد عینا و یا با کمی تغییر در گزارش محمدعلی فروغی دردشتی ملقب به ذکاء الملک دوم در روزنامه‌ی تربیت تکرار شده است[2].
٤-در مدرسه‌ی شاهی-دارالفنون قاجاری، زبان تورکی مانند زبان فارسی، به عنوان یک زبان بومی ایران، یکی از دو زبان رسمی دولت قاجاری، یکی از دو زبان عمده‌ی ایران به لحاظ متکلمین، زبان محلی تهران پایتخت دولت قاجاری و زبان قومی-ملی خاندان سلطنتی ایران تدریس می‌شد، نه آنگونه که بعضی از قومیت‌گرایان افراطی فارس ادعا می‌کنند به عنوان یک زبان خارجی.
٥-تدریس زبان تورکی در مدرسه‌ی شاهی-دارالفنون قاجاری نشان می‌دهد که زبان تورکی از همان زمانی که مدارس مودرن دولتی، غیر دولتی (ملی)، و میسیونری در ایران قاجاری پدیدار شدند، در اغلب این مدارس تدریس می‌شد و علاوتا به عنوان زبان تعلیم و تعلم و تدریس هم بکار می‌رفت.
٦-در منابع دیگری هم به تدریس زبان تورکی در مدرسه‌ی شاهی –دارالفنون قاجاری اشاره شده است. مانند سفرنامه‌ی محقق و سیاح بلژیکی ارنست اورسول (Ernest Orsolle)[3]: «درس‌های مقدماتی عبارت است از آموزش زبان‌های فارسی، تورکی و عربی؛ و در کلاس‌های بالاتر هندسه، جبر، استخراج معادن، جوغرافی، پزشکی اوروپایی و ایرانی، فنون اوردوکشی و نحوه‌ی نشانه‌گیری با توپ. هر شاگرد موظف است یکی از زبان‌های خارجی انگلیسی، فرانسه، آلمانی یا روسی را یاد بگیرد، ...»
اصل فرانسوی:
“Les cours préparatoires comprennent l'étude du persan, du turc, de l'arabe. Dans les classes supérieures, on enseigne la géométrie, l'algèbre, l'exploition des mines, la géographie, les médecines européennes et persanes, la castramétration et la balistique. Chaque élève est tenu d'pprendre une langue étrangere, l'anglais, le français, l'allemand ou le russe.”
٧-دولت
ایران، تاریخ‌نگاری ایرانی، ناسیونالیسم افراطی ایرانی – فارسی و بسیاری از محققین
و رسانه‌ها و شرق‌شناسان و ایران‌شناسان غربی همسو با آن‌ها و .... تا آنجا که می‌توانند
واقعیت تدریس زبان تورکی در مدرسه‌ی شاهی-دارالفنون قاجاری را، و در مقیاس بزرگ‌تر
تاسیس و وجود مدارس نوین که در آن‌ها زبان تورکی تدریس می‌شد و یا زبان تدریس و
تعلم تورکی بود، وجود نظام آموزشی و تحصیلی تورک در ایران و .... را مخفی نگاه داشته
و سانسور کرده‌اند. هدف آن‌ها از این رفتار، نخست ناموجود کردن زبان و ملت تورک به
منظور تسهیل فارس‌سازی کامل ایشان و نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران؛ و دوما زدودن
حافظه‌ی تاریخی مردمان ایران و مخصوصا ملت تورک به منظور موجه و مشروع و طبیعی و
سابقه‌دار نشان دادن وضعیت زبان رسمی و تحصیلی انحصاری بودن زبان فارسی در ایران،
که وضعیتی غیر قابل توجیه، نامشروع و غیر طبیعی و بی سابقه است، می‌باشد.
از نکات جالب توجه دیگر کتاب جوغرافیای ایران، اوضاع طبیعیه و سیاسیه و احوال تجاریه و زراعیه‌ی ایران
در این کتاب، علی رغم آنکه با سائقه‌ی ناسیونالیسم فارسی نوشته شده، نکات جالب توجه دیگری در ارتباط با تورک‌ها وجود دارد. از جمله:
تورک بودن مردم ما و سلسله‌ی قاجار، و حضور تورک‌ها در سراسر ایران
(سراسری بودن زبان تورکی):
اجناس مردم- سکنه و مردم ایران مرکب از چهار عنصرند: ثانیا- تورکان یا تورکمنان (یک کرور)اند که امروز جالس و رونق‌افزای تخت عالی‌بخت ایران‌اند. قبائل جنس مذکور در ولایات آزربایجان و خراسان و مازندران و عراق و نواحی‌ی دیگر سکنا دارند. ص ٥٣
فدرالیسم قاجاری- ولایات در تمام امور ملکی و نظامی و رسمی و حقوقی
استقلال دارند:
در بیان وضع اداره و حکومت ایران. ایران از جهت اداره به ولایات منقسم گردیده که هر یک از آن‌ها از جانب یک حاکم (بکلربکی- بیگ‌له‌ر بیگی) اداره می‌شود. ولات و حکام ایران از هر جهت در هر نوع امور ملکیه و عسکریه و رسمیه و حقوقیه نافذالحکم و مطلق العنان‌اند. صص ١٤-١٥
خوراسان جزء تورکستان، استرآباد در جوار توران، و آزربایجان بهترین و
آبادترین نقاط ایران است:
طرف مشرقی آن [قطعه‌ی ایران]، که خراسان است مستعدترین نقاط تورکستان و شرق. سیستان به غایت مشابه مصر و حدود آزربایجان بهترین و آبادترین سایر نقاط می‌باشد. ص ٩
استرآباد که شامل ٢٠٠٠٠ نفوس است در نقطه‌ی تلاقی راه‌های قزوین و توران افتاده.... شهر مذکور در موقعی مستحکم و موطن اصلی‌ی ایل جلیل قاجار است که امروز زیب اورنگ کیان و حکمران ممالک ایران‌اند. ص ٢٢
یک قسم بزرگ اراضی ایران غیر مسکون است. جز از آزربایجان که آب‌هایش فراوان و (قطعه‌ی میان البورز و خزر) که هوایش کثیف ولی از حیثیت انبات لطیف و گوهر افشان است. ص ١٢
توجه خاص دولت قاجار به آزربایجان:
بالجمله تبریز و سایر بلاد آزربایجان قبل از اعتلای لوای جهان‌گشای سلاطین قاجار غالبا موقع حوادث و مورد نوازل و به اسباب عدیده از قبیل وقوع زلزله‌های شدید و جنگ‌های متوالی در اغلب زمان اهالی‌ی این مملکت دوچار خسار و آثار عالیه‌ی آن نگون‌سار گشته بود. ولی بعد از آن که این سلسله‌ی جلیله اریکه‌ی خسروی را با وجود بهنمود خود مزین فرمودند، این مملکت از سایه‌ی اهتمامات کافیه و مساعی وافیه‌ی حکم‌رانان از هر جهت آباد و آراسته گردید. ص ١٧
اصلاحات و رفورم‌های همه‌جانبه و رادیکال ناصرالدین شاه قاجار:
پس از طایفه‌ی زندیه سلاله‌ی جلیله‌ی قاجاریه که اکنون شرف‌بخش تخت عالی‌بخت ایران‌اند، تاج شهریای بر سر نهادند و بر مسند کامرانی تکیه دادند.
از میان ملوک قاجاریه اعلاء حضرت ناصرالدین شاه نخستین پادشاهی است که به تغییر اوضاع مملکت و تربیت رعیت پرداخت. انواع صنایع و علوم اوروپا را در ایران منتشر ساخت. جوانان قابل به بلاد اوروپا از برای تحصیل فنون فرستاد. آموزگاران ماهر و معلمان آزموده از اوروپا به ایران آورد. خود برای ترقی دولت و پیش‌رفت امور مملکت چند نوبت به ممالک اوروپا سفر نمود. مدرسه‌ها بنیاد نهاد. در شهر پایتخت، دارالفنونی تشکیل داد. اغلب راه‌های صعب العبور ایران را پاکیزه و هموار ساخت. خطوط تلغرافی در تمام بلاد ایران ساری و دارالخلافه‌ی تهران را پس از توسیع و تنظیم با راه‌های تراموای، مزین و با چراغ‌های گاز هوائی روشن و منور فرمود.
این شهنشاه والاجاه در سال ١٢٦٥ هجری بر اورنگ خسروی نشست و کمر تاج‌داری به میان بربست. اکنون چهل و هفت سال است که با کمال استقلال بر ایران فرمانروائی می‌کند. خلداه ایام شوکته. ص ٧٩-٨٠
تخریبات بابیان:
حکومت خمسه، مقر اداره: زنجان – ٣٠٠٠٠ نفوس دارد. در حین وقوع فساد گروه بابی خراب گشت ص ٢٨
برای مطالعه‌ی بیشتر:
تدريس زبان تورکی در مدرسه‌ی دارالفنون دوره‌ی ناصرالدين
شاه قاجار، نخستين دانشگاه در تاريخ مودرن ايران
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_28.html
تحصیل تورکی در مدارس اصول جدید تهران، ده-١٠ سال قبل از
امضای فرمان مشروطیت به گزارش ترجمان-قاسپیرالی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_29.html
[1] قهرمان ميرزا سالور، روزنامه‌ی خاطرات عين‌السلطنه، به کوشش
مسعود سالور و ايرج افشار، تهران: انتشارات اساطير، ١٣٧٦، ج ٢، ص ١٠٣٧.
[2] تدريس زبان تورکی در مدرسه‌ی دارالفنون دوره‌ی ناصرالدين شاه قاجار،
نخستين دانشگاه در تاريخ مودرن ايران
[3] Le
Caucase et la Perse. Par Ernest Orsolle. Ouvrage accompagné d'une carte et d'un
plan, Paris, Librairie plon, 1858. Page 253
لینک
دانلود کتاب به فرانسه:
https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89099887887;view=1up;seq=269;size=125
لینک
دانلود ترجمه‌ی فارسی:
اللریزه ساغلیق. یاشاسین تورک ائلی
ReplyDeleteمحمد نوبری
سیز ده ساغ اولون، البته من آرتیق تورک ائلی دئییل، تورک ایلی قاورامینی ساوونورام
Deleteچوخ ساغ اولون مئهران بی
ReplyDeleteدییه‌رلی سند دیر
بونون یایماغینا چالیشاحاغیق
سیز ده ساغ اولون، یازینی اوخویوپ ده یه رله ندیردییینیز اوچون
Delete