ادیب و روشن‌فکر تورک «بین‌لی میرزا حبیب افندی» (میرزا حبیب دستان بنی
اصفهانی)
مئهران باهارلی
در زیر یک نوشته‌ی یادبود به زبان تورکی در باره‌ی میرزا حبیب افندی شخصیت برجسته‌ی تورک در قرن نوزده را آورده و سپس چند توضیح کوتاه داده‌ام. بین‌لی میرزا حبیب افندی یک ادیب، ادبیات‌شناس، مترجم، خطاط، شاعر و از روشن‌فکران و دگراندیشان تبعیدی-فراری-پناهنده به عثمانلی در عصر قاجاری است. این نوشته که در نشریه‌ی «نوسال ثروت فنون»- چاپ استانبول، سال ، صص ٨٣-٨٥ منتشر شده، مانند دیگر نوشته‌های عثمانلی در باره‌ی میرزا حبیب افندی، حاوی مطالبی است که در منابع ایران‌گرایانه-آزربایجان‌گرایانه ذکر نمی‌شوند و یا سانسور می‌گردند.
.png)
حبیب افه‌ندی
معارف نظارتِ جلیله‌سی «انجمنِ تفتیش و معاینه» اعضاسی‌ندان حبیب افندی، مبتلا اولدوغو آلامِ اعصابین اشتدادی اوزه‌ری‌نه، برایِ تداوی بو سنه بهاردا بوروسایا گئتمیش و اورادا ختمِ انفاسِ معدوده ائیله‌میش‌دی.
حبیب افه‌ندی اصلاً ایران‌لی اولوپ، اوتوز سنه اقدم درِ سعادت‌ه گلمیش، و ییرمی بئش سنه‌ده‌ن بری خدمتِ دولتِ عثمانیه‌ده مستخدم بولونموش‌دور. گره‌ک ایران و گره‌ک درِ سعادت‌ده، بو ذاتِ عالی‌قدرین عرفان و معلوماتی تقدیر ائدیلییور. بوتون علماء و فضلایِ ایرانیه‌نین آثاری، منظورو و یا مقبوضو بولوندوغو، و لسانِ فارسی‌ده مسائلِ مشکله‌یی سهولت‌له حل ائده‌بیلمه‌ک درجه‌سی‌نده بهره صاحبی اولدوغو ایچین، وئردییی معلومات دایم مدارِ استشهاد عدّ اولونوردو.
قَدْر و عرفانی‌نی تقدیراً «نوسالِ ثروتِ فنون»دا تصویری‌نین نشری‌نی، و ترجمه‌یِ حالی و درجه‌یِ عرفانی حقّی‌نده بیر ایکی کلمه درجی‌نی بیر وظیفه عدّ ائتدیک.
حبیب افه‌ندی‌نین فضل و کمالی آوروپاجا دا مسلّم اولوپ، فیرانسادا «ادبیات انجمنِ دانشی» فخری اعضالیغی‌نا و مخابرلییی‌نه قبول اولونموش ایدی. مرحوم اون ایکی سنه قده‌ر «مکتبِ سلطانی» فارسی و عربی، و «دارالشفقه»نین ده فارسی و فیرانسیزجا معلّم‌لیک‌له‌ری‌نده بولونموش، و اولادِ وطن‌ین استفاده‌سی‌نه – جداً استفاده اولونور تقدیری ایله- خدمت ائیله‌میش‌دیر.
اخلافی‌نا یادگار بیراخدیغی آثارِ قلمیه‌یه گلینجه، حبیب افه‌ندی‌نین «دستورِ سخن»، «دبستانِ فارسی»، «مردم گریز» نامی‌ندا بیر تاخیم اثرله‌ری بولوندوغو گیبی، منظوم فارسی بیر ده «مولدِ نبوی» رساله‌سی واردیر.
«خطّ و خطّاط‌لار»، «رهنمایِ فارسی»، «دستورچه» اسمی‌یله بیر قاچ تورک‌جه
اثر یازمیش، و «تاریخِ آلِ عثمان» نظم ائتمیش‌دیر. غیرِ مطبوع تورک‌جه و فارسی بیر
«مجموعه‌یِ اشعار»یله، ژیل بلاس‌ین فارسی ترجمه‌سی متروکاتِ قلمیه‌سی‌نده‌ندیر.
ترجمه به فارسی (از مئهران باهارلی)
حبیب افندی
حبیب افندی، از اعضای انجمن تفتیش و معاینه‌ی وزارت جلیله‌ی معارف، به سبب شدت گرفتن بیماری‌های اعصاب که مبتلای بدان‌ها بود، امسال در بهار به بورسا رفته و در آنجا فوت کرده است.
حبیب افندی اصلا ایرانی بود. وی سی سال قبل به در سعادت - استانبول آمده و از بیست و پنج سال پیش به استخدام دولت عثمانلی در آمده بود. دانش و آگاهی این شخصیت عالی‌قدر، هم در ایران و هم در استانبول ارج گذارده می‌شود. به سبب آنکه آثار تمام علما و فضلای ایرانی را یا مشاهده کرده و یا خود صاحب آن‌ها بود و در زبان فارسی به درجه‌ای بهره داشت که می‌توانست مسائل مشکل آن را به سهولت حل کند، معلومات و نظرات وی در این باب همیشه منبع و ماخذ شمرده می‌شد.
به منظور گرامی‌داشت ارزش و دانش وی، نشر عکس او و درج یکی دو کلمه در باره‌ی بیوگرافی و مدارج علمی‌اش را برای خود وظیفه شمردیم.
فضل و کمال حبیب افندی در اوروپا هم شناخته شده و او به عضویت افتخاری و گزارش‌گری آکادمی ادبیات فرانسه پذیرفته شده بود. مرحوم به مدت دوازده سال در مکتب سلطانی به تدریس زبان‌های عربی و فارسی و در دارالشفقه به استادی زبان‌های فارسی و فرانسه مشغول بوده و در این مدت برای بهره‌برداری اولاد وطن، به صورتی جدی خدمت کرده است.
و اما در مورد آثاری قلمی که حبیب افندی برای اخلاف خود به یادگار گذارد، او صاحب یک دسته آثار مانند «دستور سخن»، «دبستان فارسی»، «مردم گریز»، همچنین یک رساله‌ی منظوم فارسی به اسم «مولد نبوی» است. حبیب افندی به زبان تورکی چند اثر به اسامی «خط و خطاطلار»، «رهنمای فارسی»، «دستورچه» تالیف کرده، همچنین «تاریخ آل عثمان» را به نظم سروده است. از دیگر آثار قلمی به یادگار مانده از او یک «مجموعه‌ی اشعار تورکی و فارسی» که تاکنون چاپ نشده و «ترجمه‌ی فارسی ژیل بلاس» است.
پایان
ترجمه
چند نکته:
بیوگرافی بین‌لی میرزا حبیب افندی موضوع یک مقاله‌ی علی حده‌ی من است. در اینجا به ذکر چند مورد مختصر اکتفاء می‌کنم.
١- بین‌لی میرزا حبیب افندی متولد سال ١٨٣٥ در شهر تورک‌نشین بین (به املای فارسی بِن) مرکز شهرستان بن، در ۲۵ کیلومتری شهرکورد مرکز استان فعلی چهار محال و بختیاری است. وی در زبان و ادب فارسی - به سبب آن که شهر تورک‌نشین بن در دوره‌ی قاجاری قریه‌ای از ولایت اصفهان قدیم، شامل استان‌های کنونی اصفهان، یزد و چهار محال بختیاری بود، نیز به سبب مخفی نمودن ملیت تورک وی- به میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی معروف است. (Mirza Habib Efendi, Mirza Habib Isfahani, Mirzā Ḥabib Eṣfahāni, Mirzâ Habib İsfehanî, Mirza Habib Esfahani)
٣-میرزا حبیب افندی در جوانی در تهران به ارتباط با محفل‌های ماسونی، دهری‌گری، بی‌دینی و بابی‌گری متهم شده بود؛ با میرزا ملکوم خان ناظم الدوله حشر و نشر داشت و به اتهام نوشتن هجویه‌ای در مذمت میرزا محمدخان قاجار دولو ملقب به کشیکچی‌باشی و سپس سپهسالار، صدراعظم دوره‌ی ناصری تحت تعقیب قرار گرفته بود (وی بعدا این هجونامه را که از شاه‌کارهای ادبی زبان فارسی شمرده شده با نام «ایرنامه» در ١٣٠٠ پنهانی در استانبول به طبع رسانید. «ایر-ییر-یئر» به تورکی به معنی هجو است). متعاقب آن از کشور نفی بلد شد و یا مجبور به فرار به عثمانلی از مسیر اورمیه -که آن دوره در حوزه‌ی نفوذ و حتی قلمروی عثمانلی قرار داشت- گشت. وی دو ماه در اورمیه در یک ماناستیر مسیحی ماند و پس از آنکه پاپاز به وی یک مرکب و ٥ لیره‌ی تورک داد، به سوی استانبول به راه افتاد. اما در راه مورد حمله قرار گرفت و در حالیکه زخمی شده بود و او را دنبال میکردند به قلمروی عثمانلی وارد شد. رسیدن وی به استانبول مدتی به طول کشید و نهایتا در زمان سفارت مشیرالدوله حاجی میرزا حسین‌خان به سال ١٨٦٧ به استانبول رسید و به دولت عثمانلی پناهنده شد.
٤- بنا به ویکی‌پدیای فارسی بین‌لی میرزا حبیب افندی در مقدمه‌ی یکی از کتاب‌هایش اصلیت خود را به منطقه‌ی قره‌باغ در آزربایجان می‌رساند (ویکی‌پدیای فارسی نام این کتاب را ذکر نکرده است. همچنین معلوم نیست که قره‌باغ مورد بحث، آیا قره‌باغ واقع در جمهوری آزربایجان است و یا قره‌باغ واقع در آزربایجان غربی-اورمیه). میرزا حبیب افندی علاوه بر زبان مادری‌اش ویا تورکی رایج در ایران (تورکمانی) («میرزا حبیب .... زبان تورکی ایرانی را نیز می‌دانست». سفرنامه‌ی حاجی پیرزاده، ص ٩٥، جلد ٢)، بر لهجه‌های تورکی عثمانلی -که بدان پناهنده شد و تا آخر عمر در آنجا زیست- و دیگر لهجه‌های تورکی از جمله جغتایی هم واقف بود.
٧- میرزا حبیب افندی دارای آثار تورکی نیز هست که تاکنون هیچ‌کدام از آن‌ها در ایران و آزربایجان منتشر نشده است. آثار تورکی میرزا حبیب افندی بینی عبارتند از «دستورچه» (استانبول، ١٢٩٣)، «رهنمای فارسی» (١٣٠٩)، «کتاب‌چه- منظومه‌ی تاریخ آل عثمان» (٦٠ بیت)؛ و کتاب حجیم «تذکره‌ی خط و خطاطان به تورکی» (۲۸۵ ص، ۱۳۰۶ قمری، استانبول) که عامل اصلی شهرت و معروفیت وی در ادب تورکی است. میرزا حبیب افندی بینی به تورکی هم شعر میگفته و دارای «مجموعه‌یِ اشعار تورکی» است که تاکنون منتشر نشده‌اند. به گفته‌ی ابن الامین «تورک‌جه نظم‌له‌ری عجم‌جه نظم‌له‌ری درجه‌سی‌نده دئییل‌دیر، بیرآز عجمی‌جه‌دیر» (اشعار تورکی میرزا حبیب افندی در حد اشعار فارسی‌اش نیست. اشعار تورکی او اندکی ناشیانه-آماتوری است).
مقدمه‌ی میرزا حبیب افندی بِنی (بیٖن‌لی) بر کتاب تورکی‌اش خطّ و خطّاطان
ضرب
المثل‌های تورکی از شهر بين (بن)
تلاش
برای ممنوعیت تکلم زبان ترکی در مدرسه علامه بن در سال 1316، نویسنده : جعفرنادری
بنی، تاریخ : دوشنبه بیست و ششم مرداد ۱۳۹۴. با تشکراز میلاد حیدری
بنی
No comments:
Post a Comment