شاهِ مغفورِ ایران ناصرالدین شاه حضرت‌له‌ری

شاهِ مغفورِ ایران ناصرالدین شاه حضرت‌له‌ری

 

مئهران باهارلی

در زیر نوشته‌ای کوتاه به تورکی در باره‌ی ناصرالدین شاه از نشریه‌ی «مصور نوسال عثمانی» نشر استانبول به سال ١٨٩٥ را آورده‌ام. در این نوشته که از نظر داشتن نگرش تورکی به این شخصیت جالب توجه است، برخی از خصوصیات و کرده‌های مثبت وی برجسته شده‌اند: «ناصرالدین شاه سیاست پدر خود محمد شاه قاجار مبنی بر ایجاد روابط حسنه با دولت‌های اوروپایی را ادامه داد و در نتیجه‌ی این سیاست موفق به جلب احترام ممالک غربی شد. سال‌های حاکمیت ناصرالدین شاه سال‌های صلح و صلاح و بدون جنگ برای کشور بود. ناصرالدین شاه از سال ١٨٦٠ ارتش قاجاری را به سبک ارتش فرانسه نوسازی کرد و به ایجاد دیگر موسسات مترقی در کشور پرداخت. از جمله با حضور وی نخستین خط تلگراف کشور در سال ١٨٦١ افتتاح شد».

نکته‌ی جالب توجه دیگر در این نوشته تاکید آن بر اهمیت و تاثیر سفرهای خارجی ناصرالدین شاه و شرکت وی در نمایش‌گاه بین المللی پاریس بر امر اصلاحات قاجاری است. منابع ایران‌گرایانه و آزربایجان‌گرایانه سفرهای خارجی شاهان قاجاری را عموما سفرهایی زائد و برای خوش‌گذرانی عرضه می‌کنند. در حالی که این سفرها در آن دوران که رسانه‌های ارتباط جمعی و توریسم، گردهمائی‌های سران کشورها و داووس و دیگر مناسبت‌ها و کانال‌های تبادلات انسانی و فرهنگی ... وجود نداشت، مهم‌ترین ابزارهای شاهان قاجاری برای آشنا ساختن خود و دیگر مقامات و تکنوکرات‌های قاجاری با فرهنگ و تکنولوژی و پیشرفت‌های اجتماعی و نوآوری‌های فنی و علمی در اوروپا و انتقال آن‌ها به کشور بود. در این مقاله نیز گفته می‌شود «نخستین سفر اوروپایی ناصرالدین شاه در سال ١٨٧٣ اثر فوق‌العاده‌ای در امر ترقی و اصلاحات در ایران داشت. از جمله در عرصه‌های تنظیم مسکوکات، تشکیل پوست‌خانه و اتخاذ اصول پوست بین‌المللی، روشنائی خیابان‌های تهران با نصب چراغ‌های گازی، ساخت نخستین خط راه آهن در ایران و بسیاری دیگر از اعمارات دیگر». طبق مقاله ناصرالدین شاه در دو سفر دیگر خود به اوروپا در سال‌های ١٨٧٨ و ١٨٨٩ در نمایش‌گاه پاریس که در آن دوره یکی از مهم‌ترین گردهمائی‌های سران کشورها در عرصه‌های پیشرفت‌های فنی و علمی و اجتماعی و ... بود، به هم‌راه یک هئیت بزرگ از وکلا و بزرگان کشوری شرکت کرده است. 

وفاتِ مشاهیر

شاهِ مغفورِ ایران ناصرالدین شاه

قایناق: مصور نوسال، ١٣١٣ سِنه‌سی‌نه مخصوص. ایستانبول. صص ٨٥-٨٦

ناصرالدین شاه حضرت‌له‌ری ١٨٣١ سنه‌سی نیسان‌ین ییرمیسی‌نده ایران شاهی محمّد شاه‌ین صلبی‌نده‌ن تولّد ائیله‌میش‌له‌ردی.

١٨٤٨سنه‌سی تشرینِ اوّلین اون‌اوچونده پدرله‌ری‌نین وقوعِ ارتحالی‌یله مقامِ شاهی‌یه قعود ائده‌ره‌ک، پدرله‌ری‌نین آوروپا ایله ایران آراسی‌ندا حصولِ حُسنِ مناسبت‌ده‌ن عبارت اولاراق اتّخاذ ائتدییی مسلکِ سالم‌ده دوام ایله، بالجمله مللِ غربیه‌نین ایران حقّی‌نده جلبِ احترامی‌نا موفّق اولموش‌لاردیر.

یاریم عصره بالغ اولان مدّتِ حکومت‌له‌ری‌نده ایران دولتی هه‌پ صلح و صلاح ایله وقت گئچیره‌ره‌ک ١٨٦٠ سنه‌سی‌نده‌ن اعتباراً عساکرِ ایرانیه‌نین فیرانسیز اوصولوندا تنسیقاتی‌نا ابتدار اولوندوغو گیبی، موسّساتِ سائره‌یِ ترقّی‌کارانه‌نین وجودا گه‌تیریلمه‌سی‌نه ده تشبّث اولوناراق از جمله ١٨٦١ سنه‌سی‌نده بالذّات شاه حضرت‌له‌ری حاضر بولوندوق‌لاری حال‌دا ایلک تئلئگراف خطّی‌نین گشادی اجرا قیلینمیش‌دی.

ناصرالدین شاه حضرت‌له‌ری ١٨٧٣ سنه‌سی ماییس‌ین اون‌ایکیسی‌نده آوروپایا سیاحت ائتمه‌ک اوزه‌ره تئهران‌دان حرکت ائتمیش‌له‌ر ایدی. بحرِ خه‌زه‌ر و وولقا طریقی‌یله موسقووا و پئتئرسبورق‌ا عزیمت و بیر مدّت اقامت ائتدیک‌ده‌ن سونرا آلمانیا، بئلچیقا، اینگیلته‌ره قطعه‌له‌ری‌نی ده دور و سیاحت ائدیپ، تمّوزون دؤردونده شئربورق‌ا واصل اولموش‌لار و پاریس‌ده تام اون‌بئش گون قالمیش‌لاردیر.

پاریس‌ده‌ن حرکت‌له ایسوئچره، ایتالیا، آووستوریا طریقی‌یله درِ سعادت‌ه بالمواصله بیر هفته قه‌ده‌ر قالدیق‌دان سونرا تیفلیس طریقی‌یله ایران‌ا عودت ائده‌ره‌ک، ائیلول‌ون آلتی‌سی‌ندا تئهران‌ا مواصلت ائیله‌میش‌له‌ردی.

بو سیاحتِ شاهی ترقّیاتِ ایرانیه نقطه‌یِ نظری‌نده‌ن تاثیراتِ فوق‌العاده حاصل ائده‌ره‌ک مسکوکاتِ ایرانیه تنظیم، پوستالار تشکیل، اتّحاد پوستاسی اصولو قبول، تئهران شه‌هه‌ری هوا قازی‌یله تنویر، بیر شؤمه‌ن‌دؤفئر [دمیریولو] خطّی انشاء و سائر تزیینات و اعمارات اجراء قیلمیش‌دیر.

ناصرالدّین شاه حضرت‌له‌ری ١٨٧٨ سنه‌سی‌نده گشاد اولونان پاریس سه‌رگی‌سی مناسبتی‌یله ایکی‌نجی دفعه اولاراق بیر داها آوروپایا سیاحت ائتدیک‌له‌ری گیبی، ١٨٨٩ سنه‌سی‌نده داخی اوچونجو بیر سیاحت داها اجرا ائده‌ره‌ک برابرله‌ری‌نده اکثر وکلاء و کبرایِ ایرانیه حاضیر اولدوغو حال‌دا آوروپانین اه‌ن بویوک شه‌هه‌رله‌ری‌نی و بالخصوص پاریس سه‌رگی‌سی‌نی زیارت ائتمیش‌له‌ر ایدی.

چند نکته در باره‌ی اصلاحات ناصری

١- در دوره‌ی نیم قرنی حاکمیت ناصرالدین شاه قاجار «تجارت برده ممنوع شد، مجازات‌های زنده به گور کردن و قطع دست و پای مجرمین ممنوع گشت. مالکیت خصوصی محترم شمرده شد. نهادهایی دولتی چون مجلس مصلحت‌خانه، دارالشورا و چندین مجلس تجار در تهران و تبریز و دیگر شهرهای مهم تاسیس شد. اولین سرود ملی قاجار و سلام ایران نوشته و اجرا گشت. دو روزنامه‌ی رسمی، یک دارالترجمه و یک چاپ‌خانه‌ی دولتی تاسیس شد. شبکه‌ی تلگراف تاسیس شده و گسترش یافت، تهران دارای نیروی نظمیه‌ (پلیس) مرتب شد. نهادها، خدمات و پدیده‌هایی چون خدمات بلدیه (شهرداری)، گروه نظافت شهری، بیمارستان، ضراب‌خانه‌ی مرکزی، سنگ‌فرش خیابان‌ها، چراغ‌های گاز خیابانی و ترامواهای اسبی،..  معمول و مرسوم شد. در دوره‌ی ناصری اعزام دانشجو به اوروپا جهت یادگیری علوم جدیده ادامه یافت»[1]. ناصرالدین شاه مشوق جدی ایجاد آموزش‌گاه‌ها و مدارس نو بود. دارالفنون با اصرار ناصرالدین شاه تاسیس و به خواست او، اغلب علوم و فنون مرسوم آن زمان به جز رشته‌ی سیاست در آن تدریس می‌شد[2]. در سال ۱۸۷۶ دارالفنون تبریز در رشته‌های طب و امور نظامی تأسیس شد. تاسیس اولین مدرسه به سبک اوروپایی در ایران - تبریز هم به تشویق ناصرالدین شاه متحقق گشت. ناصرالدین شاه علاوه بر هنردوستی، خود یک هنرمند و شاعر بود. آثار بسیاری از وی در عکاسی، نقاشی، خوش‌نویسی .... به علاوه‌ی یک دیوان شعری به یادگار مانده است.

٢-دو تاریخ‌نگاری ضد تورک ایران‌گرا و آزربایجان‌گرا (پان‌ایرانیستی، استالینیستی) مانند دیگر شاهان قاجار و کل دولت تورک قاجاری، به شیطان‌سازی از ناصرالدین ‌شاه هم می‌پردازند؛ خصوصیات منفی وی را برجسته و تاکید می‌کنند و تصویری تک‌بعدی، مخدوش و غیر واقعی از وی ارائه می‌دهند. حتی شعور قومی تورک ناصرالدین ‌شاه را گرایشات و رفتار قبیله‌ای نامیده، برای ترور شخصیت و بدنام ساختن وی به کار می‌برند. (ناصرالدین شاه - به درجه‌ی معینی - دارای شعور قومی تورک بود. دکتر فووریه پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه در کتاب «سه سال در دربار ایران» می‌نویسد «ناصرالدین شاه طبیعت ایلیاتی را از دست نداده و صحراگرد حقیقی است». این بیان را باید به تورکیت او تعبیر کرد. ناصرالدین شاه تمایلات ضد تورک نداشت و دارای موضع منفی نسبت به زبان تورکی نبود. حتی رفتارهایی در حمایت از آن نیز از خود بروز می‌داد. تدریس زبان تورکی در دارالفنون قاجاری - مدرسه‌ی شاهی ناصری، مطابق با تمایلات معلوم ناصرالدین شاه در مورد زبان تورکی است. وی علاوه بر تورکی تورکمانی (لهجه‌های ایران - قفقاز) به تورکی عوثمان‌لی و تورکی جغتائی - چاغاتای و آثار مکتوب و ادبی آن‌ها هم آشنا و علاقه‌مند بود[3]).

٣-در تاریخ‌نگاری تورک ناصرالدین‌ شاه شخصیتی است که دارای جنبه‌ی هنردوست، فرهنگ‌پرور، هنرمند، اصلاح‌طلب، متجدد - مودرنیست و نوآور، صلح‌دوست، و سکولاریست هم بوده و در این مسیر به اصلاحات موفق بسیار، رفورم‌های بنیادین و نهادسازی‌های تاریخی دست زده است. به واقع اقلا سال‌های نخستین حاکمیت ناصرالدین شاه را می‌توان حاکمیتی از نوع دیکتاتور مصلح (Benevolent Dictatorship) و استبداد منور (Enlightened Absolutism) تلقی کرد [4].

٤-ناصرالدین شاه خواستار انجام اصلاحات اداری و دموکراتیزاسیون تدریجی جامعه‌ی ایران به سیاق «تنظیمات» و «اصلاحات» عوثمان‌لی و پیوستن به جامعه‌ی پیش‌رفته و متمدن جهانی و اعطای آزادی‌ها و مشروطیت به مردم بود. به روایت معیرالممالک به درستی تشخیص داده بود آزادی به‌یک‌باره برای جوامعی فاقد آگاهی و پیش از فرهنگ‌سازی و نهادهای لازمه در حکم سمّ مهلک است. اما بعد از بسترسازی‌های فرهنگی و نهادی کافی، وی قصد داشت که داوطلبانه از اختیارات خود برای برقراری مشروطه صرف‌ نظر کند: «...دادن آزادی به مردم نادان و بی سواد و رها ساختن عنان اراذل و اوباش، تیغ در کف زنگی مست نهادن است و آرامش و امنیت کشور را به خطر انداختن... روزی که تشخیص دهم مردم شایسته‌گی داشتن حکومت مشروطه و لیاقت استفاده از آزادی را دارند، اگر لازم شود از تاج و تخت نیز می‌گذرم و مشروطه را به آنان ارزانی می‌دارم»[5].

٥-علی‌رغم اراده‌ی اولیه‌ی ناصرالدین شاه به انجام اصلاحات اجتماعی و سیاسی و اداری، به سبب اتخاذ مشی براندازی، آنارشیسم و تروریسم افزاینده از سوی مجامع فراماسونی، سیاسیون و دولت‌مردان آنگلوفیل، گروه‌های تروریستی بابی ازلی، محافل ناسیونالیستی افراطی ارمنی، روحانیون فاناتیک شیعی و آشوب‌طلبان تورک (مکتب اختریسم، ملکم خان، سید جمال الدین اسعداووالی - اسدآبادی و پیروانش، میرزا آقاخان کرمانی، ...)، و در نهایت ترور او در شاه عبدالعظیم توسط آن‌ها، رفورم‌های ناصری ناتمام و نافرجام ماند.

---

[1] ناصرالدین شاه، آزربایجان و تورکان. دکتر توحید ملک‌زاده

https://www.oyrenci.org/ناصرالدین-شاه،-آذربایجان-و-ترکان-دکتر/

[2] تدريس زبان تورکی در مدرسه‌ی دارالفنون ناصرالدين شاه قاجار، نخستين دانشگاه در تاريخ مودرن ايران

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_28.html

[3] فرهنگ فارسی به تورکی «مقاليد ترکيه» (نام‌های دیگر: لغة الاتراکیة، لغت جغتايي – لغت اتراكيه، لغت فتحعلی‌خان قاجار، بهجت اللغات ....) یکی از حجیم‌ترین فرهنگ‌های لغت جغتایی، به امر ناصرالدین شاه در سال ١٨٥٨ میلادی توسط «شاهزاده فتح‌علی ابن کلب‌علی ابن مرشدقلی‌ خان قاجار قزوينی سپانلو» تالیف شده‌ است: بنا به او «... حضرت ظل الله ناصرالدین ‌شاه قاجار هم علاقه‌ی زیادی به اشعار نوایی داشتند. هر از گاهی شعر نوایی را زمزمه می‌کردند ... من هم هر از گاهی در حضور شاه به شعر نوایی اظهار علاقه می‌کردم. تا اینکه ظل الله امر فرمودند که در صورت امکان حل اللغت مناسبی برای آثار امیر علی‌شیر نوایی نوشته شود». «التمغای (التماغای) ناصری»، یک فرهنگ فارسی به تورکی جغتایی دیگر است که «شيخ محمد صالح اصفهانی» آن را با استفاده از سنگلاخ تألیف و به ناصرالدین‌ شاه قاجار تقدیم نموده است، که نشان‌گر علاقه‌ی ناصرالدین ‌شاه به زبان تورکی است. ناصرالدین شاه خود طبع شعری داشت، و گرچه اشعار دیوان چاپ شده‌ی او همه به فارسی است، دو شعر مرثیه‌ی تورکی به وی نسبت داده شده است.

نامه‌ی تورکی جغتايی سلطان حسين صفوی به امپراتور روسيه الکسيويچ پطر کبير

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post_2.html

[4] برای ديکتاتوری خيرخواهانه  Benevolent Dictatorshipو استبداد روشن‌گرانهEnlightened Absolutism  مراجعه کنید به: اولجای افشار اورومی: مشروطيت ايران نتوانست کم‌ترين اثری از نيک‌بختی را به يادگار بگذارد

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_16.html

[5] ناصرالدین شاه، آزربایجان و تورکان. دکتر توحید ملک زاده

https://www.oyrenci.org/ناصرالدین-شاه،-آذربایجان-و-ترکان-دکتر/