‏ ‏‏ مقدمه‌ی میرزا حبیب افندی بِنی (بیٖن‌لی) بر کتاب تورکی‌اش خطّ و خطّاطان

‏‏ مقدمه‌ی میرزا حبیب افندی بِنی (بیٖن‌لی)

بر کتاب تورکی‌اش خطّ و خطّاطان

 

مئهران باهارلی

در زیر مقدمه‌ی کتاب تذکره‌ی خط و خطاطان به زبان تورکی به قلم میرزا حبیب افندی بینی، شخصیت برجسته‌ی تورک در قرن نوزده را آورده‌ و سپس چند توضیح کوتاه داده‌ام. بین‌لی میرزا حبیب افندی ادیب، ادبیات‌شناس، مترجم، خطاط، شاعر و از روشن‌فکران و دگراندیشان تبعیدی-فراری-پناهنده به عثمانلی در عصر قاجاری است[1].

کتاب خط و خطاطان (Hat ve Hattâtân) مهم‌ترین اثر بین‌لی میرزا حبیب افندی به زبان تورکی و عامل اصلی شهرت و معروفیت وی در ادب تورک است. این کتاب که در ٢٨٥ صفحه و به سال ١٨٨٧ در استانبول پایتخت امپراتوری عثمانلی منتشر شده، در عین حال حجیم‌ترین کتاب نثر نوشته شده به زبان تورکی و توسط یک تورک از ایران در تاریخ معاصر است (کتاب «تورک دیلی‌نین قواعدی» اثر سمع افشار اورومی، احتمالا تالیف ١٨٧٩، کوتاه‌تر و نود صفحه است). اهمیت دیگر این کتاب آن است که توسط یک تورک ایرانی اهل خارج از تورک‌ایلی و غیر آزربایجانی (از شهر تورک‌نشین «بین»، به فارسی بن، در استان چهارمحال و بختیاری) نوشته شده است.

کتاب آنسیکلوپدیک خط و خطاطان، تاریخ و راهنماى شناختن خطوط، به ویژه خط نستعلیق، و شرح احوال خطّاطان بزرگ و شجره‌ی استادان خطاط از قرون نخستین اسلامى، اعم ‏از عرب و عجم و تورک تا خوش‌نویسان عثمانلی، و حاوی اطلاعات مفصل و متون مختلف در باره‌ی هنر خطاطی است. در آخر کتاب شماری از مُذهّب‌ها و مجلّدها هم معرفی شده‌اند. در آغاز کتاب در باره‌ی خط و پیدایش و تکامل آن و مخصوصا منشاء و انواع خطوط عربی معلومات داده می‌شود. در بخش مربوط به خطاطان عثمانلی به خط تعلیق و در بخش مربوط به خطاطان ایرانی به خطوط ثلث و نسخ تاکید شده است. کتاب در بار‌ه‌ی هر خطاط با اشعار و متون تورکی، فارسی و عربی تقویت شده است. از ویژه‌گی‌های دیگر این کتاب، جای دادن به متن «القصیده الرائیه» (اثر ابن بواب) به زبان عربی به همراه شرح تورکی آن، و رساله‌ی عربی منظوم «بضاعه الموجد فی العلم الخط و اصوله» (اثر محمد بن حسن السنجاری) است.

اصل کتاب خط و خطاطان به زبان تورکی، مانند دیگر آثار تورکی میرزا حبیب افندی، هنوز در موطن این شخصیت تورک چاپ و منتشر نشده است (ترجمه‌ی فارسى آن با عنوان تذکره‌ی خط و خطاطان، در تهران به سال ۱۳۶۹ چاپ شده است). نسخه‌ای از اصل تورکی خط و خطاطان کتاب خط و خطاطان در آدرس زیر قابل دسترسی و دانلود است[2]:

https://archive.org/details/hattvehattatan00qnabuoft/page/n303

خط و خطاطان

مولّفی: انجمنِ معارف اعضاسی‌ندان حبیب

ممثّلی: ابوالضیاء توفیق بگ

بیرینجی طبعی معارف نظارتِ جلیله‌سی‌نین رخصتی‌له

قسطنطنیه ١٣٠٥

مطبعه‌یِ ابوالضیاء

مقدّمه‌یِ خطّ و خطّاطان

چوخ‌دان بری ترتیبی‌نی قورموش اولدوغوم رساله‌یِ خطّ و خطّاطین‌ی حضرتِ سپهر رفعت ظلّ اللُهی پیرایه‌بخشِ تخت و تاجِ شاهنشاهی

بیت

شایسته‌یِ وصفِ سرفرازی

سلطان عبدالحمیدِ غازی

كَتَبْتُ خُطُوطُ خُطُوَاتِ كتائبه بِقَلَمٍ كَرَّامِ الْكَاتِبِینَ فِی اللَّوْحِ الْمُبِینُ

عهدِ معارف مهدله‌ری‌نده قوّه‌ده‌ن فعله چیخارابیلدیییمه، موفّقیت و اقتداریما سپاس و شکرِ بی قیاس ائده‌ریم.

بو رساله‌نین موضوعو عموماً خطّین حدوث و کیفیتِ تحوّل و تبدّل و طریقِ انتشاری، و خصوصاً خطِّ عربی‌نین منشاء و منبعی، و اقسامِ اقلامی اختراع، و خطِّ منسوب و بدیعی ابتداع، و کمالِ حسنه ائریشدیره‌ن خوش‌نویسانین، شخص و استاد و مکان و زمانِ حیات و سالِ وفات و مدفن‌له‌ری، و یادگار بیراخدیق‌لاری آثارِ خطّیه‌له‌ری ایله لوازمِ خطّ‌ده‌ن تصویر و تذهیب و تجلید اصحابین بیر نبذه ترجمه‌یِ احوال‌لاری‌ندان عبارت‌دیر.

ماخذِ مقصودوموز تفصیلِ خطّ و متقدّمین خطّاطان و خوش‌نویسانِ ایران حقّی‌نده بو باب‌دا یازیلان تذکره و رساله‌له‌ر ایله، ثمره‌یِ جدّ و جهدیمیز اولان اطّلاعات و استحضاراتِ ذاتیّه‌میزدیر.

آنجاق خطّاطان ممالکِ عثمانیه حقّی‌نده مرحوم «مستقیم‌زاده»‌نین «تحفه الخطّاط‌ین»ی[3] «كُلُّ صَیدٍ فی جَوْفِ الفَرَأُ» فحواسینجا تمامِ مولّفاتِ خطّیه‌نین محتویاتی‌نی مشتمل اولدوغوندان؛ هر نه قده‌ر «گلزارِ صواب- نَفَس‌زاده»[4] و «مناقبِ هنروران- عالی افندی»[5] گیبی نفیس نسخه‌له‌ر الده ایسه ده، بیزی اون‌لاردان مستغنی ائدیپ، مین ایکی یوز ایکی‌یه قده‌ر گله‌ن خوش‌نویسانین تفصیلِ احوال‌لاری اکثریاً اون‌دان مستخرج اولونموش؛ و مرحومِ مشارالیه‌ین «سلسله الخطّاط‌ین»[6] نام رساله‌یِ ضغیره‌سی‌نده مذکور دوخسان قده‌ر مشهور خطّاط اسم‌له‌ری‌نین اثرله‌ری مشهود اولان یوزده‌ن زیاده خارج‌ده‌ن یازیلمیش سایرِ خطّاطان اسمی‌نده‌ن فرق اولونماسی ایچین؛ اون‌لار ارقامِ هندسی ایله گؤسته‌ریلمیش؛ و مین ایکی یوز ایکی‌ده‌ن سونرا گله‌ن‌له‌رین شرحِ حال‌لاری تاریخ‌له‌رده مضبوط اولماق‌لا، بقدر الاستطاعه اؤته بری استفهام و استعلام و مدفن و سین‌ین نشان‌لاری‌ندان حال و شان و تاریخِ وفات‌لاری تحقیق اولونوپ، ذیل‌گونه علاوه قیلینمیش‌دیر.

رساله‌یِ بنده‌گانیمیز ایکی قسم اولدوغوندان، فارسی قسمی‌نده ایران خطّاط‌لاری‌نین و با خصوص تعلیق یازان‌لارین؛ و بالعکس تورک‌جه قسمی‌نده ثلث و نسخ یازان‌لارین ترجمه‌یِ حال‌لاری داها مفصّل و مشروح یازیلیپ؛ خطّ‌ده‌ن خارج اولان احوالِ خطّاطانا تعرّض اولونمامیش؛ و تورک‌جه قسمی‌نده درونِ رساله‌یه «ابن بوّاب»‌ین «قصیده‌یِ رائیه»سی[7]ایله آخرِ رساله‌یه «سنجاری»نین «مجوّد البضاعة»[8] نام رساله‌سی، و فارسی‌ده «سلطان‌علی مشهدی»نین «منظومه‌یِ فارسی»‌سی[9] تکمیل استفاده و استفاضه ایچین عیناً نقل اولونموش‌دور. بو داخی معلوم اولا که محلّی ذکر اولونمایان خطّاط، عثمانی شهری‌دیر.

بیت

از ابجدِ اندیشه یا رب تو بشو لوحم

در مکتبِ درویشان خود هوّز و حطّی نِی

وَ اللَّهُ الْمُوَفِّقُ بالاتمام

[اؤن‌سؤزون سونو]

چند نکته:

١- میرزا حبیب افندی بینی دارای آثار تورکی دیگری هم هست که تاکنون هیچ‌کدام از آن‌ها در ایران و آزربایجان منتشر نشده است. این آثار تورکی عبارتند از «دستورچه» (استانبول، ١٢٩٣)، «رهنمای فارسی» (١٣٠٩)، «کتاب‌چه- منظومه‌ی تاریخ آل عثمان» (٦٠ بیت). وی به تورکی هم شعر می‏‌گفته و دارای یک «مجموعه‌یِ اشعار تورکی» است که به صورت نسخه‌ی خطی بوده و هنوز منتشر نشده‌ است.

٢-تورکی میرزا حبیب افندی بینی، «عثمانی متعالی» (در مقابل «عثمانلی بسیط-تورکی مشترک»[10] و «تورکی لهجه‌ای»[11]) است. «عثمانلی متعالی» نوعی تورکی معیار است که برخی از محررین تورک قاجاری-قفقازی در قرن نوزده و ربع اول قرن بیستم آن را به کار می‌بردند. این گونه تورکی معیار اغلب توسط ایرانیان تورک که دارای تحصیلات عالی در موضوعات اسلامی بودند (سید جمال الدین[12]، ...)؛ به تدریس زبان و ادبیات فارسی اشتغال داشتند (معلم احمد فیضی افندی[13]، حبیب افندی بینی، ...)؛ و یا ایرانیان فارس (عبدالبهاء افندی[14]، حسین دانش، ...) به کار می‌رفت و دائره‌ی لغات و دستور زبان آن تحت تاثیر فارسی، آکنده از کلمات و عبارات مغلق و مهجور عربی و فارسی و اصطلاحات و تعابیر تخصصی مذهبی، عرفانی، اسلامی و قرآنی بود.

---

[1] ادیب و روشن‌فکر تورک «بین‌لی میرزا حبیب افندی» (میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_23.html

 ‏‏ مقدمه‌ی میرزا حبیب افندی بِنی (بیٖن‌لی) بر کتاب تورکی‌اش خطّ و خطّاطان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_26.html

[2] لینک دانلود کتاب تورکی خط و خطاطان اثر میرزا حبیب افندی بینی:

Hatt ve hattatan, by Qn, abb Allh Shrz, ca. 1808-1853 or 4, Publication date 1887, Publisher Kustautiviyah Ebuzzia, Digitizing sponsor University of Toronto, Contributor Robarts - University of Toronto, Language Turkish

https://archive.org/details/hattvehattatan00qnabuoft/page/n303

[3] Tuhfe-i Hattâtîn, Müstakîmzâde Süleyman Sâdeddîn Efendi (مئهران باهارلی)

[4] Gülzâr-ı Savâb, Nefeszâde Seyyid İbrahim Efendi (مئهران باهارلی)

[5] Menâkıb-ı Hünerverân, Gelibolulu Mustafa Âlî (مئهران باهارلی)

[6] Silsiletü 'l-Hattâtîn, Müstakîmzâde Süleyman Sâdeddîn Efendi (مئهران باهارلی)

[7] قصیدة رائیة، أبو الحسن علی بن هلال بن عبد العزیز ابنِ البوَّابِ (مئهران باهارلی)

[8] بضاعة المجوّد فی علم الخط و اصوله، محمد بن الحسن السنجاری (مئهران باهارلی)

[9] «صراط السطور» و یا «صراط الخط»، نظام الدین سلطانی معروف به سلطان‌علی مشهدی (مئهران باهارلی)

[10] عثمانلی بسیط-تورکی مشترک: نوعی تورکی مختلط که کلمات و عبارات عربی و فارسی ثقیل و مهجور در «تورکی عثمانلی» را بکار نمی‌برد (عثمانلی بسیط) و در بسیاری از موارد آن‌ها را با کلمات بومی و محلی خاص لهجه‌ی تورکمانی ما (لهجه‌ی شرقی زبان تورکی) جای‌گزین می‌کرد (تورکی مشترک)؛ در نتیجه آسان‌تر و نزدیک‌تر به تورکی خالص بود. عثمانلی بسیط-تورکی مشترک در نیمه‌ی دوم قرن نوزده و ربع اول قرن بیستم علاوه بر قفقاز و قیریم-کریمه، در میان نسل نخستین تورکی‌نویسان و تورک‌گرایان مودرن در تورک‌ایلی و قفقاز و عثمانلی هم بکار می‌رفت. از جمله از طرف سمع افشار اورومی، جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی، صابر شیروانی، نشریه‌ی فیوضات، محمد امین رسولزاده، ابوالحسن قاجار تبریزی، شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی، حسن بیگ روشنی بارقین، سلیمان نظیف، محمود غنی‌زاده سلماسی، محمودخان اشرف‌زاده تبریزی، میرزا تقی خان رفعت، صادق رضازاده شفق، محمدعلی واعظ‌زاده، ایران‌لی احمد حمدی، جبار باغچه‌بان، حبیب ساهر، معجز شبستری، سید حسن تقی‌زاده، سعید سلماسی، ابراهیم حسین خویی، همدانی‌زاده علی ناجی، معلم احمد فیضی، میرزا حسن تبریزی رشدیه، حاجی شیخ عبدالرحیم آغا خویی، حسن بیگ عبدالرزاق سلماسی، میر عماد نقیب زاده تبریزی، حاجی سید اسماعیل تبریزی، سید محمد توفیق همدانی، حبیب افندی بینی، حسین دانش، علی اکبر دهخدا، حیدرخان عموغلو، عباس افندی عبدالبهاء غصن اعظم، ..... آثار تورکی همه‌ی این افراد، به منظور تحمیل آزربایجانجای ایجاد شده توسط رژیم شوروی، از سوی تاریخ‌نگاری آزربایجان‌گرایانه حذف، طرد و مخفی نگاه داشته شده است.

[11] تورکی لهجه‌ای: نوعی تورکی بر اساس لهجه‌های محلی و زبان کوچه و بازار و منقطع از سنن و زبان ادبی تورکی بود که از سوی فعالین سیاسی عموما ناآشنا با ادب و ادبیات تورکی بکار می‌رفت. (حیدرخان عمواغلو، تورکی مجاهدین تورک مشروطه‌طلب در ایران و قفقاز). این گونه، عمدتا زائیده‌ی روند افساد و تباهی زبان تورکی معیار و ادبی و بریده‌گی از زبان و ادب و ادبیات تورک در شرق-مرکز آزربایجان از دوره‌ی مشروطیت و بدین سو است (به موازات ظهور دو «هویت ملی تورک» در غرب آزربایجان و «هویت ملی ایرانی» در مرکز و شرق آزربایجان، دو نوع کاربرد از زبان تورکی در نشریات آن دوره دیده ‌شد. در غرب (خوی، سلماس-دیلمقان، اورمیه، ماکو، سولدوز،....)، زبان ادبی و معیار تورکی، آن هم برای نوشتن نثر و مقالات در مسائل اجتماعی و سیاسی؛ در مرکز و شرق آزربایجان (تبریز، اردبیل، ...)، لهجه‌ی محلی و زبان غیر ادبی، آن هم اغلب در شعر و هجو و مزاح و زیرنویس کاریکاتورها به کار می‌رفت. در دوره‌ی مشروطه و بعد از آن در بخش‌های جنوبی‌تر تورک‌ایلی یعنی خمسه و عراقستان-عراق عجم-جبال، بیاتستان، علی شوکور بیگ، ... تورکی اساسا به عنوان زبان مکتوب و ادبی منثور بکار نمی‌رفت.

[12] نامه‌‌ی تورکی سيد جمال الدين سعد اووالی افشار (افغانی) به عبدالحميدخان دوم سلطان عثمانلی در باره‌ی رساله‌ی نيچريه

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_13.html

[13] تورکَمْپورلو معلم فيضی افندی: سنی تفهيم ائده‌ن سنه کيم‌دير؟

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_32.html

[14] یک تفسیر تورکی کوتاه از عبدالبهاء و تنبیه روحانیون تورک شیعی امامی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_2.html