ایروان، سومین ولایت دارای بیشترین جمعیت تورک در قفقاز جنوبی سال ١٩٠٥

ایروان، سومین ولایت دارای بیشترین جمعیت تورک در قفقاز جنوبی سال ١٩٠٥

 

مئهران باهارلی

در زیر نوشته‌ای از نشریه‌ی «حکمت» چاپ قاهره‌ - مصر در باره‌ی تعداد مسلمانان امپراتوری روسیه‌ی تزاری را آورده‌ام. در این نوشته‌ که ‌ترجمه‌ – اقتباسی از روزنامه‌ی «ترجمان قریم» (کریمه، اوکرایین) است گفته ‌می‌شود که ‌بر اساس آمار رسمی دولت روسیه‌ی تزاری، در آغاز قرن بیستم ولایت ایروان پس از ولایت‌های باکو و گنجه، سومین ولایت دارای بیش‌ترین جمعیت تورک در قفقاز جنوبی بود.

طبق آمار رسمی دولت تزاری در سال ١٨٦٧ جمعیت تورک ولایت ایروان ٣٥٢٣٥١ نفر، و با احتساب افزایش ١٢ درصدی جمعیت در عرض ٣٨ سال، در آخر سال ١٩٠٤ حدود ٣٩٥ هزار نفر و یا اندکی کم‌تر در حدود ٤٠٠ هزار نفر بود.

تورک‌های ولایت ایروان، مهاجرین جدید به ‌آن منطقه ‌نبودند، بلکه‌ ساکنین بومی و تاریخی آن ولایت بودند. ‌قسمت اعظم ولایت ایروان نیز، اقلا در هزار سال اخیر تورک‌نشین، و جزئی از سرزمین‌های تورک – تورکمانیا، حتی داخل در جوغرافیای آزربایجان بود.

امروز در کشور ارمنستان، جمعیت تورک بومی باقی نمانده ‌است. ناپدید شدن جمعیت بومی تورک از ارمنستان، عمدتا محصول مهاجرت اجباری و پاک‌سازی قومی تورک‌ها در این کشور در طول قرن بیستم است.

همان‌گونه ‌که‌ وجود جمعیت انبوه ‌تورک در ولایت ایروان و کل ارمنستان کنونی، و جزئی از سرزمین و وطن تورک بودن مناطق تورک‌نشین آن‌ها در هزاره‌ی گذشته ‌تا پایان قرن نوزده یک واقعیت تاریخی است؛ مهاجرت اجباری و پاک‌سازی قومی همه‌ی آن تورک‌ها از موطن و خانه ‌و کاشانه‌ی خود در ارمنستان در قرن بیستم هم، یک واقعیت تاریخی و غیر قابل کتمان است.

چند تثبیت دیگر در این نوشته

١-طبق این آمار در سال ١٨٦٧ یک جمعیت انبوه‌ مسلمان نزدیک به ‌دویست هزار نفر که ‌تقریبا همه ‌تورک بودند، در ولایت تفلیس مرکز سیاسی و فرهنگی و نظامی قفقاز جنوبی در دوره‌ی تزاری، و پایتخت گورجستان امروزی، همچنین جمعیت انبوه ١٢٠ هزار نفری در باطوم - باتوم وجود داشت. وجود این جوامع بزرگ چندین صد هزار نفری تورک، ظهور بسیاری از مظاهر فرهنگی و سیاسی مودرن تورک‌های قفقاز جنوبی برای نخستین بار در تفلیس، از جمله ‌انتشار نخستین نشریات تورک‌های قفقاز در آن شهر، هم‌چنین اسکان رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی – مجدالسلطنه در دو شهر  تفلیس و باتوم را می‌تواند توضیح دهد.

٢-در سال ١٨٦٧ شبه‌ جزیره‌ی کریمه‌ – قریم (در اوکرایین امروزی) دارای جمعیت قابل توجه ‌١٩٠ هزار نفری مسلمان - اغلب ‌تاتار - بود. شبه ‌جزیره‌ی کریمه‌ – قریم اقلا در چندین قرن اخیر، یک سرزمین تورکیک و مملکت تاتار بود و است. اهالی تورکیک شبه ‌جزیره‌ی کریمه ‌– قریم را تاتارهای سنی، تاتارهای یهودی – موسوی مرکب از دو گروه‌ قیریمچاق و قاراییم، و قاقاووزهای مسیحی اورتودوکس تشکیل می‌دادند. این گروه‌های تورکیک مخصوصا تاتارهای سنی، توسط روسیه‌ی تزاری و در دوره‌ی شوروی – استالین در چندین مرحله‌ معروض به‌ سیاست نسل‌کشی ملی و مهاجرت اجباری و تبعید جمعی و .... بوده‌اند که ‌باعث تغییر دموگرافی منطقه ‌و تبدیل شدن اکثریت جمعیتی شبه‌ جزیره‌ی کریمه‌– قیریم از تاتار به‌ روس گشته ‌است.  

٣-در این نوشته ‌به‌ هنگام اشاره‌ به‌ مذهب قسمتی از تورک‌های قفقاز جنوبی به ‌جای «شیعی»، اصطلاح «جعفری» به ‌کار رفته ‌که‌ صحیح‌تر و مناسب‌تر است. زیرا این نام‌گذاری فرق عظیم موجود بین «شیعی» (دوازده ‌امامی) که ‌مذهب – دین ملی فارس‌ و ماهیتا شعوبی - ضد تورک است و گونه‌ای از تشیع اورتودوکس دوازده ‌امامی که ‌در میان تورک‌ها رایج و نوعی از «اسلام تورک» است را نمایان‌تر می‌کند. علاوه ‌بر آن، استفاده ‌از نام «جعفری»، این گونه‌ی اسلام تورک را به ‌«مذهب جعفری نادری»، و یا مذهب پنجم از اهل تسنن که ‌نادر شاه‌ افشار مدون آن است پیوند می‌دهد. به ‌دلایل فوق در مورد تورک‌ها، نباید «شیعی» که ‌نام مذهب ملی فارس‌ها است را به ‌کار برد. می‌بایست از شیعی صرفا در مورد فارس‌ها و هنگام صحبت از تورک‌ها از اصطلاح مذهب جعفری استفاده ‌کرد.

٤-در این نوشته ‌زبان تاجیکی مخلوطی از فارسی و تورکی قلم‌داد شده ‌است. در این تثبیت حقیقتی نهفته است. چرا که کل طیف زبان‌های تاجیکی – دری – فارسی یک زبان «هیبرید» و یا «ریخته» به ‌تورکی «قارما»، مرکب از زبان عربی آمیخته‌ با زبان‌های ایرانیک بومی (سوغدی، ...) و به ‌درجه‌ی معینی با زبان‌های تورکیک و مونقولیک و آلتائیک (چینی،...) است.

٥-در این نوشته در عرض تاتاری و قیرقیزی و تورکمنی و ... از زبان تورکی هم نام برده شده که منظور از آن زبان اوغوزهای غربی است که امروزه تورک‌ستیزان برای تغییر آن به آزری و آزربایجانی و ... تلاش می‌کنند.

پایان نوت مئهران باهارلی

مقدار مسلمین در ممالک روسیه[1]

حکمت، شماره‌ی ٨٣٩، سال دوانزدهم، شنبه ‌دهم شوال ١٣٢٢، ١٨ دسامبر ١٩٠٤ میلادی، صص ١٠-١١

در سال ١٨٦٧ میلادی یعنی [سی و] هشت سال قبل، سرشماری عمومی در ممالک روسیه‌ به‌ عمل آمده ‌و از آن جمله‌ تعداد مسلمین بدین مقدار بوده ‌و به ‌قرار زیر است: 

مسلمین ولایات اوروپایی روسیه
ولایات	تعداد نفوس
حاجی ترخان	٣٠٧٠٠٩
ویانسکی	١٢٩٥٢٨
قزان	٦٢٥٨٤٨
اورنبورغ	٣٦٢٧٩٩
پرم	١٤٨٤٦٠
سامارا	٢٥٨٠١٣
ساراتوف	٩٧٣٧٧
سیمپر	١٣١٨٥٣
تاوریدا یعنی قریم	١٩٠٥١٤
اوفا	١٠٩٨٩٢٨
[ولایات غربی روس]	[١٢٠٠٠]
[عموم ولایات اوروپایی روسیه]	[٣٥٥٥٦٣٥]

دوانزده ‌هزار نفر نیز مسلمین ولایات غربی روس یا مسلمانان نیژغورود و پنزا و رازیان و تامبوف و موسقو و پترسبورغ نیز باید بدین افزوده ‌که‌ در آن وقت تعداد مسلمین در ولایات اوروپایی روسیه ‌٣٥٥٥٦٣٥ نفر خواهد شد. 

مسلمین قفقاز
ولایات	تعداد نفوس
داغستان	٥٤٠٩٦١
تیرسکی – قفقاز شمال	٤٨٦٤٦٢
باکو - بادکوبه	٦٧٨٣٥٢
گنجه ‌– الیزاپت پول	٥٥٢٨٤٨
ایروان	٣٥٢٣٥١
تفلیس	١٨٩٦٥٧
قارص	١٤٥٧٨١
باطوم - کوتائس	١١٧٦٢٧
قبه ‌- قوبان	١٠٣٣١٣
ستاوروپول	٣٨٢٩٥
اچرنومور	٣١١٠
عموم قفقاز	٣٢٠٨٨٥٧

 

مسلمین سیبریا
عموم سیبریا	١٢٦٠٨٦

 

مسلمین تورکستان در آسیای وسطی
ولایات	تعداد نفوس
فرغانه ‌- خوقند	١٥٦١٤٧٦
سرداریا	١٤١٣٤١١
سیمراچیار – ایدی صو	٨٩٣٠٢٠
سمرقند	٨٣٨٦٦٩
سیم پولاد - سیمپولات	٦١٦٧٣٩
اورال	٤٧٨٦٩٥
آق منلا	٤٣٩٦٦٣
نورغای	٤١٢٨٣٦
ترکمان - زاکاسپی	٣٣٤٩٣١
مجموع مسلمین تورکستان - آسیای وسطی	٦٩٨٨٦٥٠

بدین حساب در عموم روسیه ‌١٣٨٧٩٤٢١ نفر مسلم موجود است.

غیر از این‌ها دو ملیون اهالی بخارا و ٦٥٠ هزار نفر اهالی خیوا که ‌در تحت حمایت دولت روسیه ‌هستند بوده ‌که ‌به ‌اضافه‌ی اینان، به ‌مجموع فوق همه‌ی مسلمین در روسیه، شانزده ‌میلیون و پانصد و چهل هزار نفر موجود می‌شود. 

اهالی تحت حمایت دولت روسیه
اهالی بخارا	دو ملیون
اهالی خیوا	٦٥٠ هزار
مجموع مسلمین تحت حمایت دولت روسیه	دو ملیون و ٦٥٠ هزار

 

و در این مدت [سی و] هشت سال هم قریب به ‌دو میلیون هم بدین تعداد افزوده ‌که ‌در سر این سال فرنگی ١٩٠٥ مقدار مسلمین در ممالک روسیه ‌به ‌دوانزده ‌میلیون نفر سنی مذهب و قریب به ‌شش میلیون هم جعفری مذهب [و بقیه ‌از دیگر ادیان و مذاهب] می‌باشند. لغات اینان تورک و تورکمان و تاتار و غرغیز و چچن و آوار و چرکس و لاز و غیرها بوده، تنها زبان تاجیک‌ها فارسی مخلوط به ‌تورکی است.

به ‌اندک تصرف از روزنامه‌ی گرامی ترجمان قریم نقل شد.

پایان نقل قول

خلاصه‌ی داده‌های این نوشته

مقدار مسلمین در ممالک روسیه
مجموع مسلمین تورکستان در آسیای وسطی	٦٩٨٨٦٥٠
عموم ولایات اوروپایی روسیه	٣٥٥٥٦٣٥
عموم قفقاز	٣٢٠٨٨٥٧
عموم سیبریا	١٢٦٠٨٦
همه‌ی مسلمین در روسیه ‌- ١٨٦٧	شانزده ‌میلیون و پانصد و چهل هزار نفر
همه‌ی مسلمین در روسیه ‌- ١٩٠٥	هیجده ‌میلیون و پانصد و چهل هزار نفر

 برای مطالعه‌ی بیشتر:

ایروان، سومین ولایت دارای بیشترین جمعیت تورک در قفقاز جنوبی سال ١٩٠٥

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/10/blog-post.html

سیاحت‌نامه‌ی اولیا چلبی: اوصافِ قلعه‌یِ روان - ایروانِ آزربایجان، روان - ایروان انتهایِ سرحدِ آزربایجان است

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/10/blog-post_12.html

تعداد تورک‌ها در ایروان سال ١٨٦٧: ٣٥٢،٣٥١ (سیصد و پنجاه و دو هزار و ....) نفر

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_21.html

İrevanlı Türk qız  ایره‌وان‌لی تورک قیز

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/08/blog-post.html

زبان تورکی به مثابه‌ی یکی از سه زبان رسمی دوفاکتوی ارمنستان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_9.html

عریضه‌ی دادخواهی تورک‌های ولایت ایروان در سال ١٩١٩ از ظلم و ستم دولت داشناک ارمنستان، نابود کردن میراث تاریخی و مدنی و دینی تورک و قتل عام و کشتار اهالی غیر نظامی صد و هفتاد روستای تورک منطقه

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/04/blog-post_28.html

---

[1]https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.32044089832471&view=1up&seq=117&skin=2021