سولئیمان‌اوغلو ایله سؤیله‌شی، مه‌نیم اوخونوشوم‌لا

سولئیمان‌اوغلو ایله سؤیله‌شی، مه‌نیم اوخونوشوم‌لا

 

مئهران باهارلی

اورمو تئکنیک بیلی‌یوروندا یایین‌لانان آنلام تورک ده‌رگی‌سی‌نده چاغ‌داش یازار، قوشار، سه‌په‌ر (ناثر) و بؤگوش‌چو (فیلوسوف) سولئیمان‌اوغلو ایله یاپیلان بیر سؤیله‌شی یایین‌لانمیش‌دیر. بو سؤیله‌شی، تورک دیلی، تورک گؤرک‌سؤزو (اد‌بیاتی) و سه‌پییی (نثری) ایله چئویری گؤرک‌سؤزو (ادبیات ترجمه).... آچی‌لاری‌ندان اولدوق‌جا اؤنه‌م‌لی تثبیت‌له‌ری، اؤزو ده اه‌ن یئتگی‌لی بیر آغیزدان ایچه‌رمه‌ک‌ده‌دیر. آشاغی‌دا باشقا ایلگی‌لی بیر نئچه قونویا توخونموشام:

۱-اورمونو تورک کولتورونون اؤزه‌یی- مرکزی آدلاندیران‌لار اولموش‌دور. بو رومانتیک سونوم‌دا دوغرولوق پایی وارسا دا، اورمونون اصیل تاریخی قونوم و گؤره‌وی‌نی گؤز آردی ائدیر: اورمو - سالماس (و خوی، ماکی، سولدوز، ...) ییرمینجی یوز ایل‌له‌رین باش‌لاری‌ندان به‌ری مودئرن تورک میللی کیم‌لییی‌نین قالاسی و تورک ته‌مه‌ل‌لی سیاسی حرکت‌له‌رین بئشییی‌دیر. بوگون ده بو بؤلگه آیدین و سئچگین‌له‌ری اؤز کولتوره‌ل یاشام و سیاسی ساواشیم‌لاری‌ندا تورک‌لویون ساغلام قورویوجوسودورلار. آنلام ده‌رگی‌سی ده بو تاریخی میراث و  گه‌له‌نه‌ک ایله جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی، سعید سلماسی، .... کیمی تورک اولدوزلارین داوام‌چی‌سی‌دیر.

۲-سولئیمان‌اوغلو تورک‌ایلی‌نین آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی دیشی‌ندان، مرکزی اوستان‌دا یئرله‌شه‌ن ساوا (ساوه) یؤره‌سی‌نده‌ن بیر تورک شخصیت‌دیر. تورک‌ایلی‌‌نین آزه‌ربایجان دیشی‌نداکی بؤلگه‌له‌ری، آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی ایله عئینی درجه‌ده «ایران میلله‌تی» کیم‌لییی و فارس‌لاشدیرما سیاست‌له‌ری‌نه معروض قالمیش‌دیر. آنجاق تورک‌ایلی‌‌نین بو بؤلگه‌سی مشروطه‌ دؤنه‌می‌نده جوغرافی اساسی‌ندا یارادیلان و آنتی‌تورک اولان آزه‌ربایجان‌لی قومی کیم‌لییی، و ده ایکینجی دونیا ساواشی ایل‌له‌ری‌نده ایستالین-میکویان طرفی‌نده‌ن یارادیلان و روسیادان بیزه صادرات ائدیله‌ن آنتی‌تورک آزه‌ربایجان میللتی کیم‌لییی‌نده‌ن اوزاق قالمیش‌دیر. بو یاپای آنتی‌تورک آزه‌ربایجان‌لی کیم‌لیک‌له‌ری‌نده‌ن اوزاق قالما، بو بؤلگه‌ده تورک‌لوک بیلینجی‌نین ساغلام قالماسی‌نا نه‌ده‌ن اولموش، سونوج‌دا بو بؤلگه‌نین تورک اینسانی هئچ واخت تورکولویونو آزه‌ری‌لیک و آزه‌ربایجان‌لی‌لیق‌لا ده‌ییشدیرمه‌میش‌دیر. سولئیمان‌اوغلو و عئینی بؤلگه‌ده‌ن چیخان اه‌رده‌م‌لی و بیلگه چاغ‌داش تورکولوق‌لاریمیز علی کمالی، علی اصغر جمراسی، مصیب عرب‌گل و اونلارجا باشقاسی بو تاریخی سوره‌جین اورونودورله‌ر.

۳-گونوموزده تورک میللی کیم‌لییی‌نه اینانان تورک آیدین‌لاری و بیر چوخ تورکولوقون آزه‌ربایجان جوغرافیاسی دیشی‌ندان- مرکزی اوستان، زه‌نجان (زنجان)، قه‌زوین (قزوین)، قوم (قم)، هه‌مه‌دان (همدان)، البورز (البرز)، کوردوستان، کیرمانشاه .... حتتا ایران‌ین مرکزی‌نده چهارمحال، اصفهان و گونئیی‌نده‌ فارس و کیرمان اوستان‌لاری، ایران‌ین قوزئی‌دوغوسو خوراسان اوستان‌لاری‌ندان چیخماسی‌نا تانیق اولماق‌داییق. بونون بیر نه‌ده‌نی یوخاری‌دا سؤیله‌دیییم گیبی، بو بؤلگه‌له‌رده یاشایان تورک خالقیمیزین کولونییال آزه‌ربایجان‌چی‌لیق ایدئولوژی‌له‌ری‌نده‌ن ائتگی‌له‌نمه‌مه‌سی‌دیر. بو اولگو، آیری‌جا ایران‌دا تورک میللی بیلینج‌له‌نمه‌سی‌نین ته‌ک‌جه آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی‌نه دئییل، ایران‌ین قوزئی باتی‌سی‌ندا تورک‌ایلی‌‌نین، حتتا تورک خالقیمیزین یاشادیغی ایران‌ین بوتون بؤلگه‌له‌ری‌نه یاییلدیغی‌نی گؤسته‌ریر. باشقا بیر دئییش‌له بوگون یاشانماق‌دا اولان، بؤلگه‌له‌راوستو تورک میللی اویانیشی و تورک میللی دئموکراتیک حرکتی‌دیر. 

۴-سولئیمان‌اوغلونون آزه‌ربایجان‌جا حاققی‌ندا سؤیله‌دیک‌له‌ری تاریخی اؤنه‌مه صاحیب‌دیر. اونون سؤیله‌شی‌ده به‌لیرتدیک‌له‌ری آشاغی یوخاری بوتون تورک آیدین و قلم اهلی‌نین فرق‌لی یول‌لاردان و سوره‌ج‌له‌رده‌ن گئچه‌ره‌ک اولاشدیق‌لاری سونوج‌لاردیر: «آزه‌ربایجان‌جا دئنیله‌ن دیل، ۱۹۳۷له‌رده‌ن سونرا یارادیلمیش یئرلی‌له‌شدیریلمیش، روس‌لاشدیریلمیش آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی دئییشی‌نه اویدورولموش، دئوشیریلمیش، قارما - پیجین، هه‌رده‌ن گولونج، سؤزده بیر دیل، آنجاق اصلی‌نده اؤلومجول بیر دیل‌جیک و ییغین‌دیر. بیر چوخ فلسفی و دوشون‌سه‌ل قاورامی آنلاتماق‌دا یئته‌رسیز اولان آزه‌ربایجان‌جا دوشونه‌ن، دوشوندوره‌ن، دوشونجه اوره‌ته‌ن بیر دیل دئییل‌دیر. آزه‌ربایجان‌جادا دیلی قوروماق و گه‌لیشدیرمه‌ک اوچون گه‌ره‌ک‌لی اولان یئنی سؤزجوک‌له‌ر تؤره‌تمه و اوره‌تمه سوره‌جی یوخ‌دور. بوتون بونلارا گؤره ده آزه‌ربایجان‌جا یازی دیلی‌نده‌ن قونوشماق اولاناق‌سیزدیر. آزه‌ربایجان‌جا ایران‌دا یاشایان تورک خالقی‌نین اؤلچون و مئعیار دیلی اولمامالی‌دیر. تورک خالقی‌نین احتیاجی اولان، دیلی‌نین تمامن تورک‌جه‌له‌شمه‌سی، تورک اولماسی‌دیر».

۵-سؤیله‌شی‌نین دیلی آری و یا چیلخا تورک‌جه‌دیر. بو دیلین مه‌نیمسه‌نمه‌سی، سؤیله‌شی تورک دیلی و ادبیاتی‌نا تانیش اولان‌لار و اوزمان‌لارا خطاب ائتدییی‌نده‌ن دولایی، سورون یاراتمیر. ته‌رسی‌نه بیر یول داها، تورک آیدین و قلم اهلی‌نین یئنی بیر تاریخی دؤنه‌مه گیردیک‌له‌ری، تورک‌جه‌نین سؤزداغارجیغی‌نی گئنیش‌له‌تمه، تورک‌جه‌نی وارسیل‌لاشدیرما و بای‌لاشدیرماق‌دا قرارلی اولدوق‌لاری گئرچه‌یی‌نی گؤسته‌ریر. بو باغ‌لام‌دا:

الف-سؤیله‌شی‌ده اؤزه‌ل‌لیک‌له ادات – باغلاج‌لارین تورک‌جه قول‌لانیلماسی دیققت چه‌کیجی‌دیر: ده‌یمه (هر)، آزو (و یا)، ... بیلیندییی گیبی، تورک‌جه‌میزین اه‌ن بؤیوک ضعف‌له‌ری‌نده‌ن بیری ایش‌له‌تدییی اداتین هامی‌سی‌نا یاخینی‌نین فارس‌جا-عر‌ب‌جه اولماسی‌دیر.

ب-سؤیله‌شی‌ده یارادیپ «سؤزوموز»ده قو‌ل‌لاندیغیم یئنی‌دئگی‌له‌رده‌ن (نوواژه) ده بیر نئچه‌سی ایش‌له‌دیلمیش‌دیر: توغرالی (رسمی)، یازقا (مقاله)، دوزگولو (نورمال)، قوشار (شاعیر)، .... گؤزله‌م‌له‌نه‌ن بو سئویندیریجی دوروم، آشاغی‌داکی قورالین دوغرولوغونو بیر که‌ز داها قانیت‌لاییر: وار اولان بیر احتیاجی قارشی‌لاماق اوچون و تاریخی داوام‌لی‌لیق اساسی اوزه‌ری‌نه اؤنه‌ریله‌ن، تورک‌جه‌نین دیل‌بیلگی‌سی ایلکه‌له‌ری، گؤرک‌لولوک (ائستئتیزم) و قولای ایش‌له‌دیلمه آچی‌لاری‌ندان دوغرو ته‌مه‌ل‌له‌ر اوزه‌ری‌نده تؤره‌دیله‌ن یئنی‌دئگی‌له‌ر، زامان‌لا اوزمان‌لار و خالق طر‌فی‌نده‌ن مه‌نیمسه‌نه‌جه‌ک‌دیر.

د-بونا رغمن مه‌ن‌جه سؤیله‌شی‌ده ایش‌له‌دیله‌ن بیر سیرا کلیمه‌نین ائوریلمه‌یه گه‌ره‌کسینیمی واردیر. اؤرنه‌یین «تئریم» کلیمه‌سی یئری‌نه «ده‌ریم» ایش‌له‌دیلمه‌لی‌دیر (ده‌رمه‌ک کؤکه‌نی‌نده‌ن)، اد‌بیات اوچون «یازین» یئری‌نه «گؤرک‌سؤز» داها اویقون‌دور. چونکو اد‌بیات حؤکمن یازی‌لی اولمایابیله‌ر. معیار و ایستاندارد یئری‌نه «اؤلچون»، اوزون‌راق اولان «اؤلچون‌لو»ده‌ن داها اویقون‌دور ...

۶- سؤیله‌شی‌ده «ایران تورکو»، «ایران‌لی تورک»، «ایران تورک‌له‌ری» کیمی ده‌ریم‌له‌ر، ایران‌دان اولان تورک کیمسه آنلامی‌ندا ایش‌له‌دیلمیش‌دیر. بئله قول‌لانیم‌لارین (ایران بلوچو، ایران کوردو کیمی) هر هانسی بیر سورونو اولماییپ و اویقون‌دور. آنجاق بونلارین ائتنیک - میللی آنلام‌دا ایش‌له‌دیلمه‌سی، یعنی ایران‌دا «ایران تورکو» و یا «ایران‌لی تورک» دییه بیر ائتنیک - میللی قوروپون وارلیغی‌نی ایددیعا ائتمه‌ک، که‌سین‌لیک‌له یانلیش‌دیر. چونکو ایران‌دا «ایران تورکو»، «آزه‌ربایجان تورکو» وار اولمایان سانال ائتنیک - میللی اولونتولاردیر. بو اؤلکه‌ده وار اولان ته‌ک‌جه «تورک»‌دور.

۷- یایین‌لانان سؤیله‌شی متنی‌نده بیر سیرا یابانجی کلیمه‌نین ایملاسی تورک‌جه، بعضن ده فارس‌جا وئریلمیشدی. مه‌ن متنین یازیم (ایملا) ایچ‌اویومونو ساغلاماق اوچون، بوتون تورک‌جه کلیمه‌له‌ری، و بیر سیرا عرب – فارس کلیمه‌له‌ری فونئتیک تورک ایملاسی‌ندا یازدیم («جدّی» یئرینه «جیددی»، «شاعر» یئری‌نه «شاعیر»، «عائله» یئرینه «عاییله»، ...)

۸-آشاغی‌دا یایین‌لادیغیم متین‌ده آنلام ده‌رگی‌سی‌نده بیلینه‌ن قیسیت‌لاما و سیخیتی‌لار اؤزونده‌ن مجبور‌ن حذف و سانسور ائدیله‌ن بؤلوم‌له‌ر ده وئریلمیش‌دیر.

مئهران باهارلی‌نین گیریش یازی‌سی‌نین سونو

سولئیمان‌اوغلو ایله سؤیله‌شی 

آنلام ده‌رگی‌سی، ایکینجی سایی، شوبات ۲۰۱۷

محمّد حسین والی (سولئیمان‌اوغلو) ۱۹۶۱ ایلی‌نده ساوه‌ده بیر تورک شاهی‌سئوه‌ن عاییله‌ده دوغولموش‌دور. او اونیوئرسیته ائییتیمی‌نی «ایسلام فلسفه‌سی» اوزه‌ری‌نه ۱۹۸۴ ایلی‌نده قوم‌دا تامام‌لامیش‌دیر. ۲۰۰۸ ایلی‌نده ایسه فیرانسانین «پاریس دوغو دیل‌له‌ری و اویقارلیق‌لاری اینستیتوسو» (اینالکو)نون «تورک و عوثمان‌لی آراشدیرمالاری آنابیلیم‌ دالی»‌ندان یوکسه‌ک لیسانسی‌نی و ۲۰۱۳ ایلی‌نده ایسه یئنه عئینی اونیوئرسیته‌نین «اورتاآسیا آراشدیرمالاری آنابیلیم‌ دالی»‌ندان دوکتوراسی‌نی آلمیش‌دیر. ۱۸- ۱۱- ۲۰۱۱‌ده «فیرانسا دوغوبیلیم‌چی‌له‌ر قورومو»نا (Société Asiatique) ایلک ایران تورکو اولاراق، قالیجی (داییمی) اویه سچیله‌ن سولئیمان‌اوغلو، عئینی زامان‌دا «اولوس‌لارآراسی قوشوق‌چو – اؤیکوجو - دئنه‌مه‌جی‌له‌ر ده‌رنه‌یی» (P.E.N Club International، فیرانسا بؤلمه‌سی) ایله «آلتای توپلولوق‌لاری قورومو»نون دا اویه‌سی‌دیر. اؤزه‌یی (مرکزی) پاریس‌ده بولونان ۱۸۲۲‌ده قورولان «فیرانسا دوغوبیلیم‌چی‌له‌ر قورومو»، بیلیم دونیاسی‌نین اه‌ن اه‌سکی، اه‌ن سایقین دوغوبیلیم‌چی قوروم‌لاری‌ندان بیری‌دیر. قورومون اورقانی Journal Asiatique آدی‌یلا ۱۸۲۲‌ده‌ن گونوموزه ده‌ک که‌سینتی‌سیز یایین‌لانماق‌دادیر. سایین سولئیمان‌اوغلونون بو گونه ده‌ک ۳۳ یاپیت و یازقاسی یایین‌لانیپ، یاخلاشیق ۱۰ یاپیتی دا یایین‌لانماق اوزه‌ره‌دیر.

سورولار [و یانیت‌لار]

سورو ۱-سایین سولئیمان‌اوغلو، بو سؤیله‌شی اوچون «آنلام درگی‌سی» آدی‌نا سیزه اؤز تشکوروموزو بیلدیریریک. ایلک اؤنجه ریجا ائتسه‌ک قیساجا اوخوجولاریمیزا اؤزگئچمیشینیزی آنلاتار می‌سینیز؟ سولئیمان‌اوغلو کیم‌دیر؟

یانیت-۱۹۶۱ دوغوم‌لویام. دئوریم‌ده‌ن سونرا سییاسال نه‌ده‌ن‌له‌رده‌ن دولایی ایکی که‌ز تونه‌یه (زیندانا) آلیندیم. ۳۲ ایل‌ده‌ن به‌ری پاریس‌ده سورگون‌ده یاشاماق زوروندایام (یاشاماق‌دایام). یازین، بوگوش (فلسفه)، تورک‌بیلیم (تورکولوژی) اوخودوم. دوکتورامی بالاساغون‌لو اولوغ یوسوف‌ون اون‌لو باش‌یاپیتی قوتادغو بیلیگ اوزه‌ری‌نه یازدیم («بوگوش‌سه‌ل - دیل‌سه‌ل آچی‌دان قوتادغو بیلیگ». آیری‌جا فیرانسا‌دا قوتادغو بیلیگ اوستونه یازیلان ایلک دوکتورا ساوی). ۲۰۰۰ ایلی‌نده‌ن به‌ری «قوتادغو - قوشوق» آدلی ۳۶۵ یاپراق‌لیق (دوزیازی بیچیمی‌نده) بیر قوشوق‌لا اوغراشماق‌دایام. ۲۰۰۰‌ه ده‌یین دوزیازی دیشی‌ندا ۵ «قوشوق توپلوسو» یایین‌لادیم. کیمی قوشوق‌لاریم، قوشوق اوزه‌ری‌نه بیر اینجه‌له‌مه ایله بیرلیک‌ده آلمانجایا چئویریلیپ یایین‌لاندی («Aus dem Buch Nom» نوم کیتابی‌ندان،Engelschoff ، ۲۰۰۴). ۲۰۱۱‌ده ایسه، یایین‌لانمامیش «بو یول بیزیم یول» آدلی یاپیتیم‌دان ۶۳ قوشوق (شئعیر) تورکییه‌ده یایین‌لانان «یئنی قیرمیزی ده‌رگی»‌سی‌نده (سایی ۳)، یازار قوشار انیس باتور‌ون گیریشیمی‌یله یایین‌لاندی. ده‌رگی‌نین ده‌یه‌رله‌ندیرمه‌سی‌نه گؤره «تورک‌جه شئعیرین آتیلیم یاپمادیغی، شاشیرتمادیغی بیر دؤنه‌م‌ده ایران‌لی تورک شاعیر سولئیمان‌اوغلونون، تورکییه ایله سینیرلی اولمایان تورک دیلی‌نده یاراتدیغی، دوشون‌سه‌ل ده‌رین‌لیک‌له دولو اوستا و یئتکین (قوشوق‌لاری)».

بورادا، اه‌سکی تورک یاپیت‌لاری‌ندان کاشغارلی‌نین دیوانی‌ندا بولونان قوشوق‌لاری، قوتادغو بیلیگ‌ده‌ن سئچمه‌له‌ر، ایرک بیتیگ‌ی (گونوموزه اولاشمیش، کاغیذ اوستونه یازیلان ایلک تورک یاپیتی) چاغ‌داش تورک‌جه ایله بیرلیک‌ده فیرانسیزجا‌یا چئویردیم. بیر ده تورک‌جه یازامادیغیم قوشوق‌لاری فیرانسیزجا بیر یاپیت‌دا توپلادیم («Divanette À La Turco-Franca: Parallèle des Parallèles»). «اولوس‌لارآراسی یازارلار توپلولوغو» (PEN Club پاریس بؤلمه‌سی)، «فیرانسا دوغوبیلیم‌جی‌له‌ر توپلولوغو»نون (Société Asiatique) اویه‌سی‌یه‌م.

سورو ۲-سیزجه یازین (ادبیات) نه‌دیر؟ دیل ایله یازین‌ین ایلیشکی‌سی نه؟

یانیت-یازین (اد‌بیات) اولدوق‌جا قارماشیق (کومپلئکس)، گئنیش بیر قاورام. آیری‌جا، ده‌یمه (هر) بیر بیلیم دالی‌نین (بیر نه‌سنه‌نین ده) که‌ندی اؤزونه اؤزگو (خاص) بیر یازین‌ی وار. اؤرنه‌یین فیزیک یازینی، پیشیک یازینی، داش یازینی. یازین‌سال یازین سؤز قونوسو اولونجا، آیری آیری قارشیت تانیم‌لاما یوروم‌لامالار اورتایا چیخماق‌دادیر. آیرینتی‌لی اولاراق، یازین‌ین نه اولدوغونو بیلمه‌م. نیته‌ کیم، دوشون‌سه‌ل اولاراق تانیم‌لایامادیغیم بیر شئی – نه‌سنه ایله اوغراشماق اولدوقجا چه‌تین. آنجاق، کیمی یازین دالی سایدیغیم قونولارلا ایلگی‌له‌نیره‌م: قوشوق ایله بوگوش. یازین‌ین اولمازسا اولماز، بؤلونمه‌ز پارچالاری اولان بو ایکی اؤنمه‌لی دال بیر داغین (یازین‌ین؟) ایکی یوکسه‌ک دوروغو اولاراق، اوغراشی (اوزمان‌لیق دئییل ده) آلانیم‌دیر. سؤز قونوسو بو ایکی آلان ایسه، ایلک اؤنجه دیل‌سه‌ل بیر اوغراشی سورون‌دور. دئمه‌ک ایسته‌دیییم تیتیز، اؤزه‌ن‌لی بیر دیل چالیشماسی‌دیر. بیر قوشار (شاعیر)، بیر بوگو (فلسفه‌جی، فیلوسوف)، یؤووش‌ه (قلمه) ساریلمادان اؤنجه، سؤزجوک‌له‌ری، قاورام‌لاری یاخشی‌جا دوشونمه‌لی‌دیر. مه‌ن آرتیق قوشوغون یالنیزجا سؤزجوک - ایمگه‌له‌ر، بوگوشون ایسه قاورام‌لار – تئریم‌له‌رله یازیلدیغی‌نا اینانماماق‌دایام. دئمه‌ک، گئرچه‌ک چاغ‌داش قوشوق، آرتیق دوشون‌سه‌ل بوگوش‌سه‌ل بیر اوغراشی‌دیر. دوغال اولاراق بو، بوگوش اوچون ده گئچه‌رلی‌دیر. گونوموز بوگوشو ده قوشوق‌سال‌لاشماق‌دادیر.

سورو ۳-گئنه‌ل‌لیک‌له اؤلچون‌لو - ایستاندارد دیل قورال‌لاری سؤزجوک‌له‌رده و یازیم قیلاووزلاری‌ندا تثبیت ائدیلمیش، ائییتیم، حقوق، باسین - یایین آلان‌لاری ایله رسمی یازیشمالاردا قول‌لانیلان، ایش‌له‌و و گئچه‌رلی‌لیک آلانی گئنیش، سوسیال صینیف و یئره‌ل ایز داشیمایان دیل تورو اولاراق تانیم‌لانیر. سیزجه ایران‌دا یاشایان تورک‌له‌ر طرفی‌نده‌ن قول‌لانیلاجاق اؤلچون‌لو دیل نه اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ره صاحیب اولمالی‌دیر؟ بو اؤلچون‌لو (مئعیار) دیله وارماق اوچون نه‌له‌ر یاپیلمالی‌دیر؟ ایزله‌نیله‌جه‌ک یول‌لار نه‌دیر سیزجه؟

یانیت-دیل دورماق‌سیزین ده‌ییشیپ گه‌لیشمه‌ک‌ده‌دیر، دوشونجه گیبی. اؤلچون‌لو دیل ده گئرچه‌ک بیر دئییم دیل‌چی‌له‌ر اوچون! اؤلچون‌لو دیل دیل‌بیلیم‌چی‌له‌ر اوچون بیر دیلین چئشیت‌لی دئییش‌له‌رده‌ن آرینیپ، اؤلچون‌له‌شمیش بیر اولوس - دئولتین توغرالی (رسمی) دیلی اولاراق تانیم‌لانیر گئنه‌ل‌ده. بو آچی‌دان یاناشیلیرسا، اؤرنه‌یین اؤلچون‌لو بیر آلمان‌جا آزو (ویا) فیرانسیزجا‌دان، تورک‌جه‌ده‌ن قونوشماق اولاسی. آنجاق ایران تورک‌له‌ری‌نه اؤزگو اؤلچون‌لو بیر تورک‌جه آزو (ویا) آزه‌ربایجان‌جا‌نین اولوپ اولمادیغی‌نی که‌سدیرمه‌ک چه‌تین. بو دیل(له‌ر، باغیش‌لایین!) داها چوخ پیجین (کیمی گون‌ده‌لیک گه‌ره‌کسینیم‌له‌ری قارشی‌لایان قارما دیل) دئییله‌ن دیل‌جیک‌له‌ر اولامی‌ندا (کاتئقوری‌سی‌نده) ده‌یه‌رله‌ندیریلمه‌ک‌ده‌دیر!

نه‌ده‌ن‌سه، ایران‌داکی تورک‌جه - نه یازیق! - سؤزداغارجیغی، اؤزه‌ل‌لیک‌له ده سؤزدیزیمی (سینتاکس) آچی‌سی‌ندان اینجه‌له‌ندییی‌نده، بؤیوک بیر ییخیما اوغراییپ یوزلاشمایا اوغرادیغی گؤرونمه‌ک‌ده‌دیر. بو دوروم ایسه، آشاغی یوخاری ۱۹۳۷‌له‌رده‌ن به‌ری آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا قول‌لانیلان قارما، کیمی که‌ز دوغرودان دا گولونج آزه‌ربایجان‌جا اوچون ده تومویله گئچه‌رلی‌دیر. بو قونونو اؤرنه‌ک‌له‌ری‌یله «دیل اوغروندا، دوشونجه یولوندا» آدلی یازیم‌دا آیرینتی‌لی اولاراق اه‌له آلمیش‌دیم (بیر ایکی سایت‌دا یایین‌لاندی). یالنیزجا آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی دیلی‌نین سؤزدیزیمی  (روس‌جا ائتکی‌سی دیشی‌ندا)، ایران‌داکی تورک‌جه ایله قارشی‌لاشدیریلدیغی‌ندا داها یاخشی بیر دوروم‌دادیر. اویسا، بوگوش‌سه‌ل - دوشون‌سه‌ل قاورام تئریم‌له‌ر باخیمی‌ندان، اولدوق‌جا آجیناسی بیر پیجین قونوموندادیر. دئمه‌ک، دوشونه‌ن دوشوندوره‌ن، دوشونجه اوره‌ته‌ن بیر دیل دئییل‌دیر. بیر ده اونوتمایین، بؤیوک قوشار (شاعیر)، بوگو، یازارلار، اؤلچون‌لو دیلی آشدیق‌لاری اوچون بؤیوک‌دورله‌ر. بو گیریشیم، آلمان‌جا‌دا، فیرانسیزجا‌دا، چاغ‌داش تورک‌جه‌ده اولدوق‌جا دوزگولو (نورمال) قارشی‌لانماق‌دادیر. اؤرنه‌یین تورکییه‌ده تاهسین ساراچ‌ین، تاهسین یوجه‌ل‌ین یازی‌لاری اؤلچون‌لو تورک‌جه‌نی آشمیش‌دیر. مه‌ن‌جه تورک‌له‌رین بیر اؤلچون‌لو دیلی اولمالی، او دا چاغ‌داش تورک‌جه‌دیر. آیری‌جا دوشونمه‌ک ایسته‌یه‌ن بیر تورک، زورونلو اولاراق بو دیل‌ده دوشونوپ دوشوندوره‌جه‌ک‌دیر. 

سورو ۴-دیل‌له‌رین گه‌لیشیمی‌نده، آرخالاری‌نداکی دئولت گوجو چوخ اؤنه‌م‌لی‌دیر. ایران‌دا تورک دیلی اوچون بؤیله بیر دسته‌یین سؤز قونوسو اولمادیغی و اؤزه‌ل‌لیک‌له دیل قورومونون بولونامادیغی بیر دوروم‌دا، تورک‌جه‌میزین گه‌لیشمه‌سی اوچون نه ایش‌له‌ر یاپماق گه‌ره‌کیر؟

یانیت-دیل قورومو، دئولت گوجو دئدییینیز، داها دوغروسو اؤلچون‌لو دیل (توغرالی - رسمی) دئمه‌ک‌دیر ایسته‌ر ایسته‌مه‌ز. دئولتین واز گئچیلمه‌ز بیر گؤره‌وی ده، اولوسونون اه‌ن ده‌یه‌رلی تین‌سه‌ل، اه‌کینیم‌سه‌ل (کولتوره‌ل)، دوشون‌سه‌ل وارلیغی اولان دیلی قورویوپ یایماق، گئنیش‌له‌ندیرمه‌ک‌دیر. بیزده ایسه، دوروم تومویله ته‌رسی‌نه. ایمدی‌لیک، بو قوت‌سال گؤره‌وی یازار قوشار بوگوله‌ریمیز (فیلوسوف‌لاریمیز) اوسته‌له‌نمیش‌له‌ر. مه‌نیم بیلدیییم (تورک اوغوز ائل‌له‌ری‌نده)، آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا، تورکمه‌نیستان‌دا، دیلیمیز اولدوق‌جا کؤتو بیر دوروم‌دا. سؤزده تورکمه‌ن دیل‌چی‌له‌ری، یئنی سؤزجوک اوره‌تمه‌ک اوچون عرب - فارس اه‌ک کؤک‌له‌ری‌نده‌ن – سؤزده - یئنی سؤزجوک‌له‌ر اورتمه‌ک‌ده‌له‌ر! آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نداکی‌لار ایسه، بونا بیله گه‌ره‌ک دویماماق‌دالار. او چوخ بختیارلارا گؤره، آزه‌ربایجان‌جا آدلانان ییغین، آجونون (دونیانین) اه‌ن زه‌نگین گئنیش قاپسام‌لی گؤزه‌ل دیلی‌دیر! تورکییه‌ده ایسه، سالقین دین سایری‌لیغی باغنازلاری، ایلک باش‌دا، دیلیمیزی عوثمانلی‌جا ویروس‌لاری‌یلا سایری‌لاشدیرماغا (خسته‌له‌شدیرمه‌یه) چالیشیر. بؤیله بیر اورتام‌دا، اولان دیل ایله دوشونجه‌یه اولور. آنجاق، چاغ‌داش تورک‌جه‌نین اه‌ن آجیماسیز یاغی‌لاری (دوشمان‌لاری) ساییلان گئریجی که‌سیم، اولو آتاتورک‌ون «دیل دئوریمی»نده‌ن گونوموزه بوشو بوشونا اوغراشیرلار اونلار. اونلار لاییک‌له‌شمیش چاغ‌داش دیل‌ده‌ن، لاییک‌لیک‌ده‌ن داها چوخ قورخماق‌دالار. نیته کیم لاییک دوشونمه‌ک ایچین، ایلک اؤنجه لاییک بیر دوشونجه دیلی‌نه گه‌ره‌کسینیم وار. عوثمان‌لی‌جایلا (خلافت دیلی ایله) لاییک‌لیک بیر یانا دورسون، کیشی‌جه‌سی‌نه (اینسان‌جاسی‌نا) بیله دوشونه‌مه‌زسینیز. آیری‌جا، عوثمانلی‌دا بوگوش‌ون گه‌لیشمه‌مه‌سی (داها دوغروسو اولماماسی) دوشون‌سه‌ل، بوگوش‌سه‌ل بیر دیلین اولماماسی‌نین اه‌ن آچیق سئچیک گؤسته‌رگه‌سی‌دیر.

بیلیندییی اوزه‌ره، آزه‌ربایجان‌جا آدلاندیریلمیش سؤزده دیل ایسه، یعنی عوثمان‌لی‌جادان (آزه‌ربایجان رومانتیک‌له‌ری‌نین دیلی) دئوشیریلمیش بیر دیل. یالنیزجا، یئرلی‌له‌شدیریلمیش روس‌لاشدیریلمیش آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی دئییشی‌نه اویدورولموش‌دور. بو گئرچه‌ک‌له‌ر گؤز اؤنونده بولوندورولورسا، آرتیق بیر آزه‌ربایجان یازی دیلی‌نده‌ن قونوشماق (دانیشماق) دا اولاناق‌سیز. سونرالار روس‌جا‌دان آزه‌ربایجان‌جا‌یا چئویریله‌ن سؤزجوک قاورام‌لار دیشی‌ندا، آزه‌ربایجانجانین توم باشات اؤنه‌م‌لی دوشون‌سه‌ل، بوگوش‌سه‌ل قاورام‌لاری یئنی عوثمان‌لی‌جادان دئوشیریلمیش‌دیر. بو عر‌ب‌جه کؤکونده‌ن اوره‌تیله‌ن اویدوروق قاورام، تئریم‌له‌ر (اؤرنه‌یین عنعنه قاورامی‌نی عوثمان‌لی تاریخ‌چی‌سی عبدالرحمن به‌ی بیر گؤز قیرپیمی‌ندا عر‌ب‌جه «-ده‌ن» آنلامی‌نا گه‌له‌ن ‌عن سؤزجویونو ایکی که‌ز یئنی‌له‌یه‌رک!، اؤیره‌نجی‌له‌ره اؤیکونچ بوگوشونده (تاریخ فلسفه‌سی) Tradition گه‌له‌نه‌ک دئییله‌ن ائتکه‌ن قاورامی آچیق‌لاماق اوچون اویدورموش‌دور. آزه‌ربایجان‌جاچی‌لارین باییلدیغی آنلام‌سیز بوش مفکوره (اولکو) قاورامی‌نی ایسه ضیا گؤک‌الپ‌ین فیکیر کؤکونده‌ن اویدوردوغو گیبی.  

سورو ۵-سایین سولئیمان‌اوغلو! کیمی یازار و شاعیرله‌ریمیز آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین رسمی دیلی اولان آزه‌ربایجان‌جا ویا آزه‌ربایجان دیلی‌نی اؤزله‌ری اوچون اؤرنه‌ک آلیپ، او اوسلوب‌دا یازماغا چالیشیرلار. آزه‌ربایجان‌جا‌نین سورون‌لاری و اه‌کسیک‌لیک‌له‌ری و بو دیلین بیزیم تورک‌جه‌یه اولاسی اولوم‌سوز ائتکی‌له‌ری حاققی‌ندا دوشونجه و گؤروش‌له‌رینیزی اؤیره‌نمه‌ک ایسته‌ردیک.

یانیت-کیشی‌اوغلو (اینسان‌اوغلو) دوشونه‌ن بیر وارلیق‌دیر دئرله‌ر (بو بوش گؤروشو ساوونان‌لار ایچین قونوشان بیر وارلیق زورونلو اولاراق دوشونه‌ن‌دیر!). مه‌ن ایسه ائدی (هئچ، اصلا) بو کیشی اؤزه‌ک‌لی (اینسان مرکزلی) پالاورایا اینانمام. مه‌نیم قوش‌لاریم، پیشیک‌له‌ریم، کؤپه‌ک‌له‌ریم کیمی (بعضی) کیشی‌اوغوللاری‌ندان (اینسان‌اوغول‌لاری‌ندان) داها دوشونجه‌لی. کیشی‌اوغلو دئییله‌ن نه‌سنه‌جیک، دوشونجه‌ده‌ن دیکسینتی دویان بیر زاوال‌لی‌دیر (حئیوان دئییل، اولسا اولسا یازیق بیر آلت‌حئیوان اولابیله‌ر). اون‌لو بیر دوشونور «کیشی‌اوغول‌لاری‌نین چوخونلوغو دوشونمه‌یه گه‌ره‌ک دویماز. اؤیله بؤیله گؤزه‌ل‌جه‌سی‌نه گئچینیپ گئده‌ر. خوش‌جا یاشار خوش‌جا!» دئر. دئمه‌ک، کئفولوق‌دور کئفولوژی بوگوشونون بیتمه‌ز توکه‌نمه‌ز یول‌چولاری. ایشته شو بیزجیغازلار. اه‌ن قولای، یالین یولو سئچه‌ن‌له‌ر!

۱۸ ایل بوندان اؤنجه بیر سؤیله‌شی‌ده (ه. داغ‌شه‌هه‌رلی ایله)، آزه‌ربایجان‌جایا ایلیشکین باخیش‌لاریمی سؤیله‌میش‌دیم. او اوزون سؤیله‌شی «نوم کیتابی» ایله بیرلیک‌ده ۲۰۰۰ ایلی‌نده یایین‌لاندی. ایلگی‌له‌نه‌ن‌له‌ر اورایا باخابیله‌رله‌ر.

سورو ۶-آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نداکی چاغ‌داش ادبیاتی نئجه ده‌یه‌رله‌ندیریرسینیز ؟ اولوم‌لو و اولوم‌سوز یؤن‌له‌ری نه‌له‌ردیر؟

یانیت-گئرچه‌ک‌چی سوسیالیزم گؤزه‌ل‌جه‌سی‌نه سور(دورول)مه‌ک‌ده. گؤرمه‌ز اولسون گؤرمه‌یه‌ن گؤزله‌ر! بوشونا دئمه‌میش‌له‌ر «ایلک اؤنجه دیل (دوشون-جه، دوشون: ایدئا؛ دوشونجه: فیکیر)، سونرا ایسه یازین». دئمه‌ک ایسته‌دیییم، اولو یازار دوشونور، تین‌یاشار (رحمت‌لیک) حسین جاوید‌ده‌ن سونرا بیر شئی دویمادیم مه‌ن! بیر اؤرنه‌ک سورونوزا آچیق‌لیق گه‌تیره‌بیله‌ر سانیریم. بیر قاچ (نئچه) ایل بوندان اؤن‌جه، بیزیم بیلی‌یوردوندا، اؤیره‌نجی‌له‌ر آزه‌ری‌جه یئنی یایین‌لانمیش اؤنه‌م‌لی (باش‌یاپیت دئیه‌ن ده واریدی آرالاری‌ندا!) بیر رومان‌دان سؤز ائده‌رله‌ردی. اویسا کیم‌سه سؤز قونوسو رومانی گؤرمه‌میش‌دیر. آزه‌ربایجان‌جا خوجاسی (معلّمه خانیم!) بو رومان‌دان اؤوگویله قونوشارمیش، آنجاق او دا رومانی اوخومامیش! رومانین یازاری باکی‌دا بیر بیلی‌یوردو خوجاسی ایمیش (فارس دیلی اوزمانی!). مه‌نیم خوجام (آزه‌ربایجان دیلی‌نین فرانسیزجا، درس‌لیک دیل‌بیلگی‌سی‌نی یازان Michel Bozdemir)، یازاری بیلی‌یوردولارآراسی بیر توپلانتی‌یا چاغیرمیشدی پاریس‌ه. یاریم‌چیق اه‌ل‌یازما آدلی رومانی بو توپلانتی‌دا اه‌ل‌ده ائتدیم. یازارلا دا قونوشدوم. دئدییی‌نه گؤره، گونئی‌ده (ایران تورک‌له‌ری‌نده) ده چوخ سئویله‌ن به‌یه‌‌نیله‌ن بیر رومان‌میش. دوغرودان دا سئویندیم. آنجاق بو سئوینچ قورساغیم‌دا قالدی. اولدوق‌جا دوشوک بیر دیل‌له یازیلان بو – سؤزده - رومان تومویله بیر فلاکت سیمگه‌سی. چات پات، یوز، اویوم‌سوز (یازار آراسیرا گیزلی‌جه‌سی‌نه! ده‌ده‌‌ قورقوت دیلی‌نه اؤزه‌نمه‌یه ده قالخیشیر!)، بیر ییغین سؤزجوک. آغاج‌لارا یازیق! بیز آغاج قاتیل‌له‌ری سوره‌ک‌لی کاغیذ توکه‌تمه‌ک‌ده‌ییک. یوخ اولسون آغاجا قییان‌لار!

سورو ۷-چاغیمیز ایله‌تیشیم چاغی اولدوغوندان دولایی، دیلیمیز ایسته‌ر ایسته‌مه‌ز دیشاری‌دان دا اولوم‌لو و اولوم‌سوز یؤن‌ده ائتکی‌له‌نمه‌ک‌ده‌دیر. بونلارین قارشی‌سی‌ندا نئجه داورانمالی‌ییق؟ اولوم‌لو ائتکی‌له‌رده‌ن نئجه فایدالانیپ، اولوم‌سوزلوق‌لاری نئجه اؤن‌له‌مه‌لی‌ییک؟

یانیت-بیر تاخیم اولوم‌سوز ائتکی‌له‌نمه‌له‌ر قاچینیلمازدیر. آنجاق، دیل‌له‌ری‌نه تین‌سه‌ل (روحی، روحانی)، دوشون‌سه‌ل بیر کیم‌لیک سیمگه‌سی اولاراق ده‌یه‌ر وئره‌ن کیم‌سه‌له‌ر تورلو تورلو اؤن‌له‌م‌له‌ر آلماق‌دالار. اؤرنه‌یین فیرانسیزلار، آلمان‌لار دیل‌له‌ری قونوسوندا اولدوق‌جا دویارلی، تیتیز. اؤزه‌ل‌لیک‌له، اه‌کینیم‌سه‌ل (کولتوره‌ل) آچی‌دان کوره‌سه‌ل‌له‌شمه‌یه (داها دوغروسو آمئریکان‌لاش‌ماغا) قارشی قویاراق یئنی تئکنیک قاورام تئریم‌له‌ری که‌ندی دیل‌له‌ری‌نه اویقون بیر بیچیم‌ده اویارلاماغا چالیشیرلار. آیری‌جا، اؤرنه‌یین تئلئویزییون‌لار‌دا یئرسیز اینگیلیزجه سؤزجوک‌له‌ری قول‌لانان‌لارا قارشی دا جیددی اؤن‌له‌م‌له‌ر آلماق گیبی چابالار گؤسته‌ریلمه‌ک‌ده‌دیر. فیرانسیز آکادئمیسی (دیل قورومو)، فیرانسیز دیلی‌نین باش‌دا گه‌له‌ن قورویوجولاری‌نداندیر. دوغال اولاراق، بو گونکو دوروم‌دا اؤزه‌ل‌لیک‌له یازارلاریمیزا، چئویرمه‌ن‌له‌ریمیزه بؤیوک بیر گؤره‌و دوشمه‌ک‌ده‌دیر. دوغرو اؤیره‌نمه‌ک، دوغرو دوزگون یازماق. بیر ده دیله سایقی، دوشونجه‌یه سایقی‌دان قایناق‌لانیر.

سورو ۸-دیل و کولتور ساحه‌‌سی‌نده دوشون‌سه‌ل آتیلیم‌لار گئرچه‌ک‌له‌شدیرمه‌ک، دیلیمیزی مودئرن و بیلیم‌سه‌ل دیل‌له‌ر آراسی‌ندا یئرله‌شدیرمه‌ک و ادبییاتیمیزی چاغ‌داش و گه‌لیشمیش سویه‌یه یوکسه‌لتمه‌ک اوچون تورک‌جه‌میزین دوزیازی (نثر) ساحه‌‌سی‌نده گه‌لیشیپ، فلسفه و دوشونجه دیلی اولماسی شرط می‌دیر ؟ بونون اوچون نه‌له‌ر یاپماق اولار؟

یانیت-بو چوخ گؤزه‌ل، اوسته‌لیک قوتسال بیر اولکو. آنجاق، که‌ندی دوروموموزو گؤز اؤنونده بولوندورارساق، گئرچه‌ک‌له‌شدیریلمه‌سی اولمازین اولماسا بیله، چوخ زور. مه‌نیم آنلامادیغیم هانسی دیلیمیزده‌ن قونوشورسونوز (دانیشیرسینیز). آزه‌ربایجان‌جا دئییله‌ن دیل، آچیق سؤیله‌مه‌ک گه‌ره‌کیرسه (بیز شاهی‌سئوه‌ن‌له‌ر آچیق سؤزلویوک بیلدییینیز اوزه‌ره)، اؤلومجول بیر دیل(جیک). ایران‌داکی تورک‌جه ایسه، تین‌یاشار (رحمت‌لیک) خوجامیز حمید نطقی دئمیش‌که‌ن: «تومویله تورک‌جه‌له‌شمه‌لی (چاغ‌داش تورکییه تورک‌جه‌سی‌نی ائره‌ک‌له‌مه‌ک‌ده‌دیر- قصد ائتمه‌ک‌ده‌دیر)، تورک‌جه اولمالی». بیر دیلین دوشون‌سه‌ل، بوگوش‌سه‌ل، یازین‌سال، اه‌کینیم‌سه‌ل، بیلیم‌سه‌ل بیر دیله دؤنوشمه‌سی اوچون اوزون بیر سوره‌ج ایله سوره‌یه گه‌ره‌کسینیم وار. اؤزه‌ل‌لیک‌له، بیزیم دوروموموز، یاشادیغیمیز اورتام، گؤز اؤنونه آلینارسا، دئدیییم گیبی، بو اولکونون گئرچه‌ک‌له‌شمه‌سی اولمازین اولماسا بیله، اولدوقجا زور. مه‌ن که‌ندیم‌ده‌ن بیر اؤرنه‌ک وئره‌ییم. ۱۹۸۵‌ده‌ن ۲۰۰۰‌ه ده‌یین ایران‌داکی تورک‌جه ایله یازدیم. آنجاق، «قوتادغو - قوشوق»ا باش‌لادیغیم‌دا آرتیق چاغ‌داش تورک‌جه ایله یازدیم. نیته ‌کیم، تاسارلادیغیم بو قوشوق تورونو (ایچه‌ریک ایله بیچیم آچی‌سی‌ندان)، ایران‌داکی تورک‌جه ایله یازامازدیم. داها دوغروسو «قوتادغو - قوشوق» اؤن‌جه‌سی قوشوق‌لاریم، بیر تورلو دیلی بیلمه‌ک چاباسی، توم اولوم‌لو اولوم‌سوز یان‌لاری‌نا قارشین. بیر ده آرتیق، کیم‌سه‌یه شؤیله یاز، بؤیله بوز دئیه‌مه‌م (اه‌سکی‌ده‌ن قوشوق بؤیله یازیلیر آزو (ویا) شؤیله یازیلمالی‌دیر...! دئدیییم اولموش‌دور: باغیش‌لایینیز!). بوندان باشقا، آراسیرا دئریم که‌ندی که‌ندیمه، بیر پیشیک‌له اوغراشماق، بیر پیشییین گؤزله‌ری‌نده پارلایان تاسانی اوزونتونو گؤرمه‌ک، یازدیغیم توم قوشوق‌لاردان مین قات داها اوستون، داها ده‌یه‌رلی، داها دوشوندوروجو، داها دا دوغما، ایچ‌ده‌ن ...  

سورو ۹-چئویرمه‌نین بوگونکو دوروم‌دا، دیلیمیزین گه‌لیشیمی‌نده ائتکی‌سی و یاراری نه‌دیر؟

یانیت-گئرچه‌ک بیر چئویرمه‌ن، اؤزه‌ل‌لیک‌له یازین‌سال یاپیت‌لار سؤز قونوسو اولونجا، چئویرمه‌ک ایسته‌دییی یاپیتا ائگه‌مه‌ن اولما دیشی‌ندا، اه‌ن آزیندان بیر قاچ (نئچه) دیلی، آنا دیلی گیبی بیلمه‌لی‌دیر. گئرچه‌ک بیر چئویری، بیر تورلو یئنی‌ده‌ن یاراتما چاباسی‌دیر. بونا بیر ایکی اؤرنه‌ک وئرمه‌ک گه‌ره‌کیرسه هومئروس‌ون ایلیادا ایله اودیسسئیا‌نین اه‌سکی یونان‌جا‌دان چاغ‌داش تورک‌جه‌یه چئویری‌سی‌دیر (آزرا ارهات، آ. قادیر، باشقا یئنی چئویری‌له‌ر ده وار). مه‌ن‌جه تورک‌جه چئویری، فیرانسیزجا‌سی‌ندان داها آخیجی، داها قوشوق‌سال، داها اویوم‌لودور. باشقا بیر اؤرنه‌ک ایسه، چاغ‌داش یازین‌دان J. Joyce ون Ulysses  [ج.جویس، اولیسئس] آدلی باش‌یاپیتی‌نین تورک‌جه چئویری‌سی‌دیر. بو رومانین باشقا بیر دیله چئویریلمه‌ز اولدوغو سؤیله‌نیلیر کیمی اه‌له‌شتیرمه‌ن‌له‌رجه! تورکییه‌لی تورک چئویرمه‌ن (نئوزات اکر‌م) بو سؤیله‌نتی‌له‌ره آلدیرمادان، یاپیتی تورک‌جه‌یه قازاندیرماق ایچین ایل‌له‌ری‌نی وئرمیش‌دیر. سونوج ایسه اورتادا: ایشته تورک‌جه بیر باش‌یاپیت! (بو یاپیت‌دان یئنی بیر گؤزه‌ل چئویری داها دا بولونماق‌دادیر).  

بیزده بؤیله یئته‌نه‌ک‌لی، بئجه‌ریک‌لی چئویرمه‌ن‌له‌رین اولوپ اولمادیغی‌نی بیلمه‌م. بیلدیییم، چئویری‌نین ده‌یمه (هر) بؤیوک یازی‌نین واز گئچیلمه‌ز بیر پارچاسی اولدوغودور. بیلیندییی اوزه‌ره، موسلمان‌لار اه‌سکی یونان بوگوله‌ری‌نین (فیلوسوف‌لاری‌نین) یاپیت‌لاری‌نی عر‌ب‌جه‌یه چئویرمه‌سه‌ ایدی‌له‌ر، ایسلام بوگوشو (فلسفه‌سی) دییه بیر بوگوش تورو اورتایا چیخامازدی.

سورو ۱۰-ییرمینجی یوزایل و گونوموزده ایران‌داکی تورک ادبیاتینی گه‌ره‌ک شئعیر، گه‌ره‌کسه ده دوزیازی آلانی‌ندا نئجه ده‌یه‌رله‌ندیریرسینیز؟

یانیت-بو سورونو یانیت‌لاماق مه‌نیم اوچون اولاناق‌سیز. نیته‌ کیم، یاشادیغیم اورتام – قوشول‌لارا گؤره، سون ایل‌له‌رده ایران تورک‌له‌ری‌نجه یایین‌لانان یاپیت‌لاری گؤرمه‌ک اولاناغیم اولمامیش‌دیر. دوزیازی (نثر) آلانی‌ندا بیر گه‌لیشمه‌ده‌ن سؤز ائتمه‌ک زور. اویسا، سییاسال توپلوم‌سال قوشوق مه‌ن‌جه ایله‌رله‌مه‌ک‌ده‌دیر. قاچ (نئچه) ایل بوندان اؤن‌جه، اولوس‌لارآراسی یازارلار توپلولوغو (PEN Club) اوچون چئویردیییم «توتساق ایران تورک‌له‌ری قوشارلاری، ۱۲ قوشار‌دان ۳۵ قوشوق» قوشوق‌لارا باخینجا، سییاسال توپلوم‌سال قوشوغون نه ده‌ن‌لی گه‌لیشمه‌ده اولدوغونو آچیق‌جاسی‌نا گؤرمه‌ک اولور.

سورو ۱۱-اه‌ن سون اولاراق گه‌نج ادبیات‌چی‌لاریمیزا باشاری‌لی اولمالاری یؤنونده نه‌له‌ری اؤنه‌ریرسینیز؟

یانیت-داها دوغروسو اؤیوت وئرمه‌یی سئومه‌م (-آرتیق!-). مه‌نیم بیلدیییم - که‌ندی دئنه‌ییم‌له‌ریم‌ده‌ن یولا چیخاراق - بیر ایران‌لی تورک، ایلک اؤنجه هانسی دیل‌ده یازاجاغی قونوسوندا که‌سین بیر وارقی‌یا (قرار) وارمالی‌دیر. آزه‌ربایجان‌جایی سئچه‌ن‌له‌ر اوچون مه‌نیم بیر سؤزوم یوخ. یول‌لاری آچیق اولسون! دئمه‌ک دوشه‌ر مه‌نه یالنیزجا. چاغ‌داش تورک‌جه‌نی سئچه‌ن‌له‌ر ایسه، تورک‌جه دیشی‌ندا آلمان‌جا، فیرانسیزجا‌نی اه‌ن آزی‌ندان اوخویوپ آنلاماق ده‌ن‌لی بیلمه‌لی‌دیرله‌ر (چاغ‌داش قوشوق ایله بوگوشون مه‌ن‌جه آنا قایناق‌لاری بو ایکی دیل‌ده‌دیر). آنجاق (نه موت‌لو تورک‌جه یازان‌لارا!) چاغ‌داش تورک‌جه‌میز، یالنیزجا اؤزگون یاپیت‌لار آچی‌سی‌ندان دئییل، چئویری آلانی‌ندا دا آجونون (دونیانین) اه‌ن بای، زه‌نگین دیل‌له‌ری‌نده‌ن بیری‌دیر. دئمه‌ک ایسته‌دیییم، اه‌سکی، چاغ‌داش قوشوق، بوگوشون (فلسفه‌نین) اؤنه‌م‌لی، اوخوماغا ده‌یه‌ر یاپیت‌لاری آرتیق دیلیمیزه چئویریلمیش‌دیر. بیزه دوشه‌ن ایش، بو اولاناغی یاخشی‌جاسی‌نا ده‌یه‌رله‌ندیرمه‌ک‌دیر.

سولئیمان‌اوغلو‌نون قوشوق‌لاری‌ندان بیر اؤرنه‌ک:

مه‌ن وارام!

گئچمیشیمی داندی

ایندی‌لیییمی دانیر

گه‌له‌جه‌ییمی ده داناجاق!

مه‌نی آنجاق

                            دانا بیلمه‌ز

باخین!

مه‌ن وارام

              اولموشام

                         اولاجاغام.