Süléymanoğlu ile söyleşi, menim oxuyuşumla

SÜLÉYMANOĞLU İLE SÖYLEŞİ, MENİM OXUYUŞUMLA

 

Méhran Baharı

Urmu Téknik Biliyurdu’nda yayınlanan “Anlam” Türk Dergi’sinde çağdaş yazar, qoşar, seper (nâsir) ve bügüşçü (filosof) Süléymanoğlu ile yapılan br söyleşi yayınlanmışdır. Bu söyleşi Türk dili, Türk görksözü (edebiyatı) ve sepiyi (nesri) ile çéviri görksözü (tercüme edebiyatı) açılarından olduqca önemli tesbitleri, özü de en yétgili bir ağızdan içermekdedir. Aşağıda başqa bir néçe qonuya toxunmuşam:

1-Urmu’nu “Türk kültürünün özeyi” (merkezi) adlandıranlar olmuşdur. Bu romantik sunumda doğruluq payı varsa da, Urmu’nun esil târixi qonum ve görevini gözardı édir. Urmu bölgesi, Salmas, Xoy, Makı, Sulduz, .... ile birlikde yirminci yüzilin başlarından beri modérn Türk milli kimliyinin qalası ve Türk temelli siyâsi hereketlerin béşiyidir. Bugün de bu bölgenin aydın ve séçginleri öz kültürel yaşam ve siyâsi savaşımlarında Türklüyün sağlam qoruyucusudurlar. Anlam Dergisi de bu târixi mîras ve gelenek ile uyumlu olaraq Cemşidxan Subataylı Avşar Urumi, Seyid Salmâsi .... kimi Türk ulduzların davamçısıdır.

2-Süléymanoğlu Türkili’nin Azerbaycan bölgesi dışında, Merkezi Ostan’da yérleşen Sâve (Sava) yöresinden bir Türk şexsiyetdir. Türkili’nin Azerbaycan dışındakı bölgeleri, Azerbaycan bölgesi ile éyni derecede İran Milli kimliyi ile Farslaşdırma siyâsetine me’ruz qalsa da, Meşrute döneminde coğrafiya esasında yaradılan Azerbaycanlı qovmi kimliyi, ve ikinci Dünya Savaşı illerinde İstalin - Mikoyan terefinden yaradılan ve Rusya’dan bize idxal édilen Azerbaycan Milli kimliyinden uzaq qalmışdır. Bu iki yapay Anti Türk Azerbaycanlı kimliyinden uzaq qalma, bu bölgede hele de Farslaşmayanlar arasında Türklük bilincinin sağlam qalmasına neden olmuşdur. Bunun sonucunda da bu bölgenin Türk insanı héç vaxt Türklüyünü Âzerîlik ve Azerbaycanlılıqla deyişdirmemişdir. Süléymanoğlu ve éyni bölgeden çıxan erdemli ve bilge çağdaş Türk ve Xelec Türkoloqlarımız Eli Kemâli, Eliesqer Cemrâsi, Müseyyib Erebgül ve onlarca başqası bu târixi sürecin ürünüdürler.

3-Günümüzde Türk milli kimliyine inanan bir çox Türk aydın ve Türkoloqun Azerbaycan coğrafiyası dışından Merkezi, Zencan, Qezvin, Hemedan, Elburz, Qum, Téhran, Kürdüstan, Kimanşah hetta İran’ın merkezinde Çahar Mahal, İsfahan ve günéyinde Fars ve Kirman, İran’ın quzéydoğusu Xorasan Ostanlarından çıxmasına tanıq olmaqdayıq. Bunun bir nedeni yuxarıda söylendiyi kimi bu bölgelerde yaşayan Türk xalqının koloniyal Azerbaycançılıq idéolojilerinden étgilenmemesidir. Bu olqu, ayrıca İran’da Türk milli bilinclenmesinin tekce Azerbaycan bölgesine sınırlı olmayıp, Türkili’nin öteki bölgeleri ile Türk xalqının yaşadığı İran’ın bütün bölgelerine yayıldığını gösterir. Günümüzde yaşamaqda olduğumuz olay, bölgelerüstü Türk milli oyanışı ve Türk milli démokratik hereketidir.

4-Süléymanoğlu’nun “Azerbaycanca” haqqında söyledikleri târixi öneme sâhibdir. Onun söyleşide belirtdiyi qonular, aşağı yuxarı bütün Türk aydın ve qelem ehlinin ferqli yollardan ve süreclerden géçerek ulaşdıqları sonuclardır: Azerbaycanca dénilen dil 1937lerden sonra yaradılmış, yérlileşdirilmiş, Ruslaşdırılmış Azerbaycan bölgesine uydurumuş; qarma, picin, herden de gülünc; sözde bir dil, ancaq eslinde ölümcül bir dilcik ve yığındır. Bir çox felsefi ve düşünsel qavramı anlatmaqda yétersiz olan Azerbaycanca düşünen, düşündüren, düşünce üreten bir dil déyildir. Azerbaycanca’da dili qorumaq ve gelişdirmek üçün gerekli olan yéni sözcükler töretme ve üretme süreci yoxdur. Bütün bunlara göre de Azerbaycanca’nın yazı dilinden qonuşmaq, olanaqsızdır. Azerbaycanca İran’da yaşayan Türk xalqının ölçün ve mé’yar dili olmamalıdır. Türk xalqının éhtiyacı olan şéy, dilinin tamamen Türkceleşmesi, Türk olmasıdır.

5-Söyleşinin dili Arı veya Çılxa Türkce’dir. Bu dil - söyleşi, Türk dili ve edebiyatına tanış olanlar ve uzmanlara xetab étdiyinden dolayı – oxuyanlarına önemli bir sorun yaratmır. Bu Arı Türkce’nin menimsenmesi Türk aydın ve qelem ehlinin yéni bir târixi döneme girdiklerini; Türkce’nin sözdağarcığını gelişdirme, Türkce’ni varsıllaşdırma ve baylaşdırmaqda qerarlı olduqlarını; bir yol daha gösterir.

a-Söyleşide özellikle Türkce Edat - Bağlacların qullanılması diqqet çekicidir: Deyme (Her), Azu (veya), ... Bilindiyi kimi Türkce’mizin en böyük ze’flerinden biri, işletdiyi edatın hamısına yaxınının Farsca - Erebce olmasıdır.

b-Söyleşide bizim yaratdığımız yénidégilerden (novajé) de bir néçesi işledilmişdir: Tuğralı (Resmi), Yazqa (meqâle), Düzgülü (Normal), Qoşar (Şâir), ... Gözlemlenen bu sévindirici durum, aşağıdakı quralın doğruluğunu bir kez daha qanıtlayır: Var olan bir éhtiyacı qarşılamaq üçün, târixi davamlılıq esası üzerine ve Türkce’nin dilbilgisi, éstétizm ve qolay işledilme ilkelerine uyaraq önerilen ve töredilen doğru ve uyqun yénidégiler, zamanla uzmanlar ve xalq terefinden de menimsenecekdir.

c-Buna reğmen söyleşide işledilen bir sıra kelimenin évrilmeye gereksinimi vardır. Örneyin Fıransızca “Térim” kelimesi yérine “Dermek” kökeninden “Derim” işledilmelidir. “Edebiyat”a qarşılıq “Yazın” yérine “Görksöz” daha uyqundur. Çünkü edebiyat hökmen yazılı olmayabiler. Mé’yar ve istandard yérine “Ölçün”, uzunraq olan “Ölçünlü”den daha doğrudur. Türkce’de iki sessiz kelime başında gelmediyi üçün, “Fransa”  yérine “Fıransa” yazılmalıdır. Türkcemizde “Él” daha çox xalq ve boy anlamı daşıdığı üçün, ölke ve yurt anlamında “İl” biçimi işledilmelidir, ....

6-Söyleşide “İran Türkü”, “İranlı Türk”, “İran Türkleri” kimi derimler, İran’dan olan Türk kimse anlamında işledilmişdir. Béle qullanımlar “İran Beluçu”, “İran Kürdü” kimi, sorunsuz ve uyqundur. Ancaq bunların étnik - milli anlamda işledilmesi, ve İran’da “İran Türkü” veya “İranlı Türk” diye ayrı bir étnik milli qurupun varlığını iddia étmek, yanlışdır. Çünkü İran’da “İran Türkü”, ve de “Azerbaycan Türk”, var olmayan étnik - milli quruplardır. Bu ölkede var olan, tekce “Türk”dür.

7-Yapılan söyleşinin metninde bir sıra kelimenin imlası iki ferqli biçimde yazılmış (Böyük - Büyük, Üçün – İçin) ,veya bizim Türkce imlamıza uyqun déyildir (Değme, Bildiğim, Gelmektir, Şair ...). Men metnin yazım (imla) içuyumunu sağlamaq üçün, bu kelimeleri Türk imlamızda yazdım: “Böyük”, “Üçün”, “Deyme”, “Bildiyim”, “Gelmekdir”, “Şâir” ...

Méhran Baharlı’nın giriş yazısının sonu

 

SÜLÉYMANOĞLU İLE SÖYLEŞİ

 

Urmu Téknik Biliyurdu, Türk Öyrenci Dergisi, İkinci il, sayı iki. 1395

 

Mehemmed Hüséyin Vâli (Süléymanoğlu) 1961 ilinde Save’de bir Türk-Şahıséven âilede doğulmuşdur. O ünivérsite éyitimini “İslam Felsefesi” üzerine 1984 ilinde Qum’da tamamlamışdır. 2008 ilinde ise Fıransa’nın “Paris Doğu Dilleri ve Uyğarlıqları İnstitüsü (INALCO)”nün “Türk ve Osmanlı Araşdırmaları” ana bilim dalından yüksek lisansını ve 2013 ilinde ise yéne éyni ünivérsitenin “Orta Asya Araşdırmaları” ana bilim dalından doktorasını almışdır.      

18/11/2011’de Fıransa “Doğubilimçiler Qurumu”na (Société Asiatique) ilk İran Türkü olaraq, qalıcı (dâimi) üye séçilen Süléymanoğlu, éyni zamanda “Uluslararası Qoşuqçu - Öykücü- Dénemeciler Derneyi (P.E.N. Club International, Fırancsa Bölmesi) ile Altay Topluluqları Qurumu’nun da üyesidir.

Özeyi (merkezi) Paris’te bulunan, 1822’de qurulan “Fıransa Doğubilimçiler Qurumu”, bilim dünyasının en eski, en sayqın doğubilimçi qurumlarından biridir. Qurumun orqanı, “Journal Asiatique” adıyla 1822’den günümüze dek kesintisiz yayınlanmaqdadır.

 

SORULAR [VE YANITLAR]

1. Sayın Süléymanoğlu,  bu söyleşi üçün “Anlam Dergisi” adına size öz teşekkürümüzü bildiririk. İlk önce rica étsek qısaca oxucularımıza özgéçmişinizi anlatar mısınız? Süléymanoğlu kimdir?

-1961 doğumluyam. Dévrim’den sonra siyasal nedenlerden dolayı iki kez tüneye (tünek: zindan) alındım. 32 ilden beri Paris’de sürgünde yaşamaq zorundayam (yaşamaqdayam.). Yazın, Bügüş (Felsefe), Türkbilim (Türkoloji) oxudum. Doktoramı Balasağunlu Uluğ Yusuf’un ünlü baş yapıtı “Qutadğu Bilig” üzerine yazdım (“Bügüşsel dilsel açıdan Qutadğu Bilig”. Ayrıca Fıransa’da Kutadğu Bilig üstüne yazılan ilk doktora savı). 2000 ilinden beri “Qutadğu - qoşuq” adlı 365 yapraqlıq (düzyazı biçiminde) bir qoşuqla uğraşmaqdayam. 2000’e deyin düzyazı dışında 5 “qoşuq toplusu” yayınladım. Kimi qoşuqlarım (qoşuq üzerine bir incelemeyle birlikte) Almanca’ya çévrilip yayınlandı (“Aus dem Buch Nom (Nom Kitabından)”, Engelschoff, 2004). 2011’de ise, yayınlanmamış “Bu Yol Bizim Yol” adlı yapıtımdan 63 qoşuq (şé’r) Türkiye’de yayınlanan “Yeni Kırmızı Dergisi”nde (sayı 3), yazar qoşar Enis Batur’un girişimiyle yayınlandı. Dergi’nin deyerlendirmesine göre: “Türkçe şiirin atılım yapmadığı, şaşırtmadığı bir dönemde İranlı Türk şâir Süléymanoğlu’nun, Türkiye ile sınırlı olmayan Türk dilinde yaratdığı, düşünsel derinlikle dolu usta ve yetkin (qoşuqları)”.

Burada, Eski Türk yapıtlarından Kaşğarlı’nin Divanı’nda bulunan qoşuqları, Qutadğu Bilig’den séçmeler, Irk Bitig’i (günümüze ulaşmış, kağız üstüne yazılan ilk Türk yapıtı) çağdaş Türkce ile birlikde Fıransızca’ya çévirdim. Bir de Türkce yazamadığım qoşuqları Fıransızca bir yapıtda topladım (“Divanette À La Turco - Franca: Parallèle des Parallèles“). “Uluslararası Yazarlar Topluluğu” (PEN CLUB, Paris bölmesi), “Fıransa Doğubilimciler Topluluğu”nun (Société Asiatique) üyesiyem.

2. Sizce yazın (edebiyat) nedir? Dil ile yazının ilişkisi ne?

-Yazın (Edebiyat) olduqca qarmaşıq (kompléks), géniş bir qavram. Ayrıca, deyme (her) bir bilim dalının (bir nesnenin de) kendi özüne özgü (xas) bir “yazın”ı var. Örneyin “fizik yazını”, “pişik yazını”, “taş yazını”. “Yazınsal yazın” söz qonusu olunca, ayrı ayrı qarşıt tanımlama yorumlamalar ortaya çıxmaqdadır. Ayrıntılı olaraq, Yazın’ın ne olduğunu bilmem. Nitekim, düşünsel olaraq tanımlayamadığım bir şéy - nesne ile uğraşmaq olduqca çetin. Ancaq, kimi yazın dalı saydığım qonularla ilgilenirem: “Qoşuq” ile “Bügüş”. Yazın’ın olmazsa olmaz, bölünmez parçaları olan bu iki önemli “dal” “bir dağın (yazının?) iki yüksek doruğu” olaraq, uğraşı (uzmanlıq déyil de) alanımdır. Söz qonusu bu iki alan ise, ilk önce dilsel bir “uğraşı - sorun”dur. Démek istediyim, titiz, özenli bir dil çalışmasıdır. Bir qoşar (şâir), bir bügü (felsefeci, filozof), yövüş’e (qelem) sarılmadan önce, sözcükleri, qavramları yaxşıca düşünmelidir. Men artıq qoşuğun yalnızca sözcük - imgeler, bügüşün ise, qavramlar - térimlerle yazıldığına inanmamaqdayam. Démek, gérçek çağdaş qoşuq, artıq düşünsel, bügüşsel bir uğraşıdır. Doğal olaraq, bu bügüş üçün de géçerlidir: günümüz bügüşü de qoşuqsallaşmaqdadır. 

3. Génellikle “Ölçünlü / Standard Dil” quralları sözcüklerde ve yazım qılavuzlarında tesbit édilmiş, éyitim, huquq, basın - yayın alanları ile resmi yazışmalarda qullanılan, işlev ve géçerlilik alanı géniş, sosyal sınıf ve yérel iz daşımayan dil türü olaraq tanımlanır. Sizce İran’da yaşayan Türkler terefinden qullanılacaq ölçünlü dil ne özelliklere sâhib olmalıdır? Bu ölçünlü (mé’yar) dile varmaq üçün neler yapılmalıdır? İzlenilecek yollar nedir sizce?

-Dil durmaqsızın deyişip gelişmekdedir düşünce gibi. “Ölçünlü Dil” de gérçek bir déyim dilçiler üçün! “Ölçünlü Dil” dilbilimçiler üçün bir dilin çéşitli déyişlerden arınıp, ölçünleşmiş bir ulus - dévletin tuğralı (resmi) dili olaraq tanımlanır génelde. Bu açıdan yanaşılırsa, örneyin ölçünlü bir Almanca azu (veya) Fıransızca’dan, Türkce’den qonuşmaq olası. Ancaq İran Türkleri’ne özgü ölçünlü bir Türkce azu (veya) Azerbaycanca’nın olup olmadığını kesdirmek çetin. Bu dil(ler, bağışlayın!) daha çox “Picin” (kimi gündelik gereksinimleri qarşılayan qarma dil) déyilen “dilcik”ler ulamında (katéqorisinde) deyerlendirilmekdedir!

Nedense, İran’dakı Türkçe - ne yazıq! - söz dağarcığı, özellikle de sözdizimi (séntaks) açısından incelendiyinde, böyük bir yıxıma uğrayıp yozlaşmaya uğradığı görünmekdedir. Bu durum ise, aşağı yuxarı 1937’lerden beri Azerbaycan Réspublikası’nda qullanılan qarma, kimi kez doğrudan da gülünc “Azerbaycanca” üçün de tümüyle géçerlidir. Bu qonunu örnekleriyle “Dil Uğrunda: Düşünce Yolunda” adlı yazımda ayrıntılı olaraq ele almışdım (bir iki site’de yayınlandı). Yalnızca Azerbaycan Réspublikası dilinin “sözdizim”i  (Rusca étkisi dışında), İran’dakı Türkce ile qarşılaşdırılığında daha yaxşı bir durumdadır. Oysa, bügüşsel düşünsel qavram téimler baxımından, olduqca acınası bir “picin” qonumudadır. Démek, “düşünen düşündüren, düşünce üreten” bir dil déyildir. Bir de unutmayın, böyük qoşar (şâir), bügü, yazarlar, “ölçünlü dil”i aşdıqları üçün böyükdürler. Bu girişim, Almanca’da, Fıransızca’da, çağdaş Türkce’de olduqca düzgülü (normal) qarşılanmaqdadır: Örneyin Türkiye’de Tahsin Saraç’ın, Tahsin Yücel’in yazıları “Ölçünlü Türkce”ni aşmışdır. Mence, Türklerin bir “ölçünlü dil”i olmalı, o da çağdaş Türkce’dir. Ayrıca düşünmek isteyen bir Türk, zorunlu olaraq, bu dilde düşünüp düşündürecekdir.

4. Dillerin gelişiminde, arxalarındakı dévlet gücü çox önemlidir. İran’da Türk Dili üçün böyle bir desteyin söz qonusu olmadığı ve özellikle “Dil Qurumu”nun bulunamadığı bir durumda, Türkce’mizin gelişmesi üçün ne işler yapmaq gerekir?

-“Dil Qurumu”, “Dévlet Gücü” dédiyiniz, daha doğrusu “ölçünlü dil” (tuğralı / resmi) démekdir ister istemez. Dévletin vaz géçilmez bir görevi de, ulusunun en deyerli tinsel, ekinimsel (kültürel), düşünsel varlığı olan dili qoruyup yaymak génişlendirmekdir. Bizde ise, durum tümüyle tersine. İmdilik, bu qutsal görevi yazar qoşar bügülerimiz (filozoflarımız) üstelenmişler. Menim bildiyim (Türk Oğuz éllerinde), Azerbaycan Réspublikası’nda, Türkmenistan’da, dilimiz olduqca kötü bir durumda. Sözde Türkmen dilçileri, yéni sözcük üretmek üçün Arap - Fars ek kök’lerinden – sözde - yéni sözcükler üretmekdeler! Azerbaycan Réspublikası’ndakılar ise, buna bile gerek duymamaqdalar. O “çox bextiyar”lara göre, “Azerbaycanca” adlanan yığın, acunun (dünyanın) en zengin géniş qapsamlı gözel dilidir! Türkiye’de ise, salğın “Din Sayrılığı Bağnazları)”, ilk başda, dilimizi Osmanlıca viruslarıyla sayrılaşdırmağa (xesteleşdirmeye) çalışır. Böyle bir ortamda olan, dil ile düşünceye olur. Ancaq, çağdaş Türkce’nin en acımasız yağıları (düşmanları) sayılan dinci, gérici kesim ulu Atatürk’ün “dil dévrimi”nden günümüze boşu boşuna uğraşırlar. Onlar, laikleşmiş çağdaş dilden, laiklikden daha çox qorxmaqdalar. Nitekim, laik düşünmek için, ilk önce laik bir düşünce diline gereksinim var. Osmanlıca’yla (Xilafet diliyle) laiklik bir yana dursun, kişicesine (insancasına) bile düşünemezsiniz. Ayrıca, Osmanlı’da bügüş’ün gelişmemesi (daha doğrusu olmaması) düşünsel, bügüşsel bir dilin olmamasının en açıq séçik göstergesidir.

Bilindiği üzere, “Azerbaycanca” adlandırılmış sözde “dil” ise, “Yéni Osmanlıca”dan (Azerbaycan Romantiklerinin dili) dévşirilmiş bir dil. Yalnızca, yérlileşdirilmiş Ruslaşdırılmış Azerbaycan bölgesi déyişine uydurulmuşdur. Bu gérçekler göz önünde bulundurulursa, artıq bir “Azerbaycan yazı” dilinden qonuşmaq (danışmaq) da olanaqsız. Sonralar Rusca’dan Azerbaycanca’ya çévrilen sözcük qavramlar dışında, “Azerbacanca”nın tüm başat önemli düşünsel, bügüşsel qavramları “Yéni Osmanlıca”dan dévşirilmişdir. Bu Arapça kökünden üretilen uyduruq qavram, térimleri, örneyin “en’ene” qavramını Osmanlı târixçisi Abdurrahman Bey bir göz qırpımında - Arapça –den anlamına gelen ‘en (ﻋﻥ) sözcüyünü iki kez yineleyerek! - öyrencilere “öykünç bügüşü (târix felsefesi)”inde “Tradition: gelenek” déyilen étken qavramı açıqlamaq üçün uydurmuşdur. “Azerbaycanca”çıların bayıldığı anlamsız boş “mefkûre” (ülkü) qavramını Ziya Gökalp’ın “fikr” kökünden uydurduğu gibi. 

5. Sayın Süléymanoğlu! Kimi yazar ve şâirlerimiz “Azerbaycan Réspublikası”nın resmi dili olan “Azerbaycanca” veya “Azerbaycan Dili”ni özleri üçün örnek alıp, o uslubda yazmağa çalışırlar. Azerbaycanca’nın sorunları ve eksiklikleri ve bu dilin bizim Türkce’ye olası olumsuz etkileri haqqında düşünce ve görüşlerinizi öyrenmek isterdik.

-“Kişioğlu (İnsanoğlu) düşünen bir varlıqdır” dérler (bu boş görüşü savunanlar için “qonuşan bir varlıq zorunlu olarak düşünendir”!). Men ise, édi (héç, esla) bu “kişi özekli” (insan merkezli) palavraya inanmam. Menim quşlarım, pişiklerim, köpeklerim kimi (be’zi) kişioğullarından (insanoğullarından) daha düşünceli. Kişioğlu déyilen nesnecik, düşünceden diksinti duyan bir zavallıdır (héyvan déyil, olsa olsa yazıq bir “althéyvan” olabiler). Ünlü bir düşünürün “kişioğullarının çoxunluğu düşünmeye gerek duymaz: öyle böyle gözelcesine géçinip géder: xoşça yaşar xoşça”! dér: Démek, “kéfoloq”dur “kéfoloji” bügüşünün bitmez tükenmez yolçuları: İşte şu biz-cığazlar: En qolay, yalın yolu séçenler!

18 il bundan önce bir söyleşide (H. Dağşeherli ile), “Azerbaycanca”ya ilişkin baxışlarımı söylemişdim. O uzun söyleşi “Nom Kitabı” ile birlikte 2000 ilinde yayınlandı. İlgilenenler oraya baxabilerler.

6. Azerbaycan Réspublikası’ndakı çağdaş edebiyatı néce deyerlendirirsiniz? Olumlu ve olumsuz yönleri nelerdir?

“Gérçekçi Sosyalizm” gözelcesine sür(dürül)mekde. Görmez olsun görmeyen gözler! Boşuna démemişler ilk önce dil (düşün-ce / düşün: idéa; düşünce: fikir), sonra ise yazın. Démek istediyim, ulu yazar düşünür, tinyaşar (rehmetlik) Hüséyin Câvid’den sonra bir şéy duymadım men! Bir örnek sorunuza açıqlıq getirebiler sanıram. Bir qaç (néçe) il bundan önce, bizim biliyurdunda, öyrenciler “Azerice” yéni yayınlanmış önemli (baş yapıt déyen de varıdır aralarında!) bir romandan söz éderlerdi. Oysa, kimse söz qonusu romanı görmemişdir. “Azerbaycanca” xocası (müellime hanım!) bu romandan övgüyle qonuşarmış, ancaq o da romanı oxumamış! Romanın yazarı Bakı’da bir biliyurdu xocası imiş (Fars dili uzmanı!). Menim xocam (“Azerbaycan Dili”nin Fıransızca, derslik dilbilgisini yazan Michel Bozdemir), yazarı biliyurdulararası bir toplantıya çağırmışdı Paris’e. “Yarımçıq Elyazma” adlı romanı bu toplantıda elde étdim. Yazarla da qonuşdum. Dédiyine göre, Güney’de (İran Türkleri’nde) de çox sévilen beyenilen bir romanmış. Doğrudan da sévindim. Ancaq bu sévinç qursağımda qaldı. Olduqca düşük bir dille yazılan bu – sözde - roman tümüyle bir felaket simgesi. Çat pat, yoz, uyumsuz (yazar ara sıra gizlicesine! Dede Qorqut diline özenmeye de qalxışır!), bir yığın sözcük. Ağaclara yazıq! Biz ağac qâtilleri sürekli kağız tüketmekdeyik. Yox olsun ağaca qıyanlar! 

7. Çağımız iletişim çağı olduğundan dolayı, dilimiz ister istemez dışarıdan da olumlu ve olumsuz yönde étkilenmekdedir. Bunların qarşısında néce davranmalıyıq? Olumlu étkilerden néce faydalanıp, olumsuzlukları néce önlemeliyik?

-Bir taxım olumsuz étkilenmeler qaçınılmazdır. Ancaq, dillerine tinsel (rûhi, rûhâni), düşünsel bir kimlik simgesi olaraq deyer véren kimseler türlü türlü önlemler almaqdalar. Örneyin Fıransızlar, Almanlar dilleri qonusunda olduqca duyarlı, titiz. Özellikle, ekinimsel (kültürel) açıdan Küreselleşmeye (daha doğrusu Amérikanlaşmaya) qarşı qoyaraq yéni téknik qavram térimleri kendi dillerine uyqun bir biçimde uyarlamağa çalışırlar. Ayrıca, örneyin téléviziyonlar’da yérsiz İngilizce sözcükleri qullananlara qarşı da ciddi önlemler almaq gibi çabalar gösterilmekdedir. “Fıransız Akadémisi (Dil Kurumu)”, Fıransız Dili’nin başda gelen qoruyucularındandır. Doğal olaraq, bugünkü durumda özellikle yazarlarımıza, çévirmenlerimize böyük bir görev düşmekdedir. Doğru öyrenmek, doğru düzgün yazmaq. Bir de dile sayqı, düşünceye sayqıdan qaynaqlanır.

8. Dil ve kültür sâhesinde düşünsel atılımlar gérçekleşdirmek, dilimizi modérn ve bilimsel diller arasında yérleşdirmek ve edebiyatımızı çağdaş ve gelişmiş seviyeye yükseltmek üçün Türkce’mizin düzyazı (nesr) sâhesinde gelişip, felsefe ve düşünce dili olması şert midir ? Bunun üçün neler yapmaq olar?

-Bu çox gözel üstelik qutsal bir ülkü. Ancaq, kendi durumumuzu göz önünde bulundurarsaq, gérçekleşdirilmesi “olmazın” olmasa bile çox zor. Menim anlamadığım hansı “Dilimiz”den qonuşursunuz (danışırsınız). “Azerbaycanca” déyilen dil, açıq söylemek gerekirse (biz Şahısévenler açıq sözlüyük bildiyiniz üzere), ölümcül bir dil(cik). İran’dakı Türkce ise, tin-yaşar (rehmetlik) xocamız Hemid Nütqi démişken: tümüyle Türkceleşmeli (çağdaş Türkiye Türkce’sini éreklemekdedir. / qesd étmekdedir.), Türkce olmalı. Bir dilin düşünsel, bügüşsel, yazınsal, ekinimsel, bilimsel bir dile dönüşmesi üçün uzun bir sürec ile süreye gereksinim var. Özellikle, bizim durumumuz, yaşadığımız ortam, göz önüne alınarsa, dédiyim gibi, bu ülkünün gérçekleşmesi olmazın olmasa bile olduqca zor. Men kendimden bir örnek véreyim. 1985’den 2000’e deyin İran’dakı Türkce ile yazdım. Ancaq, “Qutadğu - qoşuq”a başladığımda artıq çağdaş Türkce ile yazdım. Nitekim, tasarladığım bu qoşuq türünü (içerik ile biçim açısından), İran’dakı Türkce ile yazamazdım. Daha doğrusu, “Qutadğu - qoşuq” öncesi qoşuqlarım, bir türlü “dili bilmek” çabası, tüm olumlu olumsuz yanlarına qarşın. Bir de artıq, kimseye şöyle yaz, böyle boz déyemem (eskiden qoşuq böyle yazılır azu (veya) şöyle yazılmalıdır...! dédiyim olmuşdur: bağışlayınız!). Bundan başqa, ara sıra dérim kendi kendime, bir pişikle uğraşmaq, bir pişiyin gözlerinde parlayan tasanı üzüntünü görmek, yazdığım tüm qoşuqlardan min qat daha üstün, daha deyerli, daha düşündürücü, daha da doğma, içden ... 

9. Çévirmenin bugünkü durumda, dilimizin gelişiminde étkisi ve yararı nedir?

-Gérçek bir çévirmen, özellikle yazınsal yapıtlar söz qonusu olunca, çévirmek istediyi yapıta égemen olma dışında, en azından bir qaç (néçe) dili, ana dili gibi bilmelidir. Gérçek bir çéviri, bir türlü “yéniden yaratma” çabasıdır. Buna bir iki örnek vérmek gerekirse Homeros’un İlyada ile Odysseia’nin Eski Yunanca’dan çağdaş Türkce’ye çévirisidir (Azra Erhat, A. Kadir, başqa yéni çéviriler de var). Mence Türkce çéviri, Fıransızca’sından daha axıcı, daha qoşuqsal, daha uyumludur. Başqa bir örnek ise, çağdaş yazından, J. Joyce’un “Ulysses” adlı baş yapıtının Türkce çévirisidir. Bu romanın başqa bir dile “çévrilmez” olduğu söylenilir kimi eleşdirmenlerce! Türkiyeli Türk çévirmen (Nevzat Ekrem) bu söylentilere aldırmadan, yapıtı Türkce’ye qazandırmaq üçün illerini vérmişdir. Sonuc ise ortada: işte Türkce bir baş yapıt! (bu yapıtdan yéni bir gözel çéviri daha da bulunmaqdadır). 

Bizde böyle yétenekli, bécerikli çévirmenlerin olup olmadığını bilmem. Bildiyim, çévirinin deyme (her) böyük yazının vaz géçilmez bir parçası olduğudur. Bilindiyi üzere, Müselmanlar Eski Yunan bügülerinin (filozoflarının) yapıtlarını Arapçaya çévirmeseydiler, “İslam Bügüşü (Felsefesi)” diye bir “bügüş türü” ortaya çıxamazdı.

10. Yirminci yüzil ve günümüzde İran’dakı Türk edebiyatını gerek şé’r, gerekse de düzyazı alanında néce deyerlendirirsiniz?

-Bu sorunu yanıtlamaq menim üçün olanaqsız. Nitekim, yaşadığım ortam - qoşullara göre, son illerde İran Türklerince yayınlanan yapıtları görmek olanağım olmamışdır. Düzyazı (nesr) alanında bir gelişmeden söz étmek zor. Oysa, siyasal toplumsal qoşuq mence ilerlemekdedir. Qaç (néçe) il bundan önce, “Uluslararası Yazarlar Topluluğu (PEN CLUB)” üçün çévirdiyim (“Tutsaq İran Türkleri Qoşarları”, 12 qoşar’dan 35 qoşuq) qoşuqlara baxınca, siyasal toplumsal qoşuğun ne denli gelişmede olduğunu açıqcasına görmek olur.

11. En son olaraq genc edebiyatçılarımıza başarılı olmaları yönünde neleri önerirsiniz?

-Daha doğrusu öyüt vérmeyi sévmem (- artıq! -). Menim bildiyim - kendi dénéyimlerimden yola çıxaraq - bir İranlı Türk, ilk önce hansı dilde yazacağı qonusunda kesin bir varqı (qerar)ya varmalıdır. “Azerbaycanca”yı séçenler üçün menim bir sözüm yox: yolları açıq olsun! démek düşer mene yalnızca. Çağdaş Türkçe’ni séçenler ise, Türkce dışında Almanca, Fıransızca’nı en azından oxuyup anlamaq denli bilmelidirler (Çağdaş qoşuq ile bügüşün mence ana qaynaqları bu iki dildedir). Ancaq, (ne mutlu Türkce yazanlara!) çağdaş Türkce’miz, yanlızca özgün yapıtlar açısından déyil de, çéviri alanında da acunun (dünyanın) en bay, zengin dillerinden biridir. Démek istediyim, eski, çağdaş qoşuq, bügüşün (felsefenin) önemli, oxumağa deyer yapıtları artıq dilimize çévrilmişdir. Bize düşen iş, bu olanağı yaxşıcasına deyerlendirmekdir.

SÜLÉYMANOĞLU’NUN YAPIT VE YAZQALARI

M. H. Vali Süléymanoğlu, Mévlana Celaleddin Rumi ve Mefhum-ı Aşk (Mevlana Celaleddin Rumi’de Aşk Kavramı), Mecelle-yi İrşad Dergisi, Paris, 1985.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Mefhum-ı İctihad der Mezheb-i Şii (Şii Mezhebinde İctihad Kavramı), Mecelle-yi Hicret, Amesterdam, 1985.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Gönül Bacası, Şé’irler Toplusu, Köln, 1988.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Varlıq Duzlağında, Felsefi Şé’irler Toplusu, Köln, 1990.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Fuzuli’nin Türkce Divanı Üzerine, Bayquş Dergisi, Sayı: 1-2, Köln, 1991.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Barmaqlarımın Étikâfında, Felsefi Şé’irler Toplusu, Paris, 1992.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Men ile Sen, Felsefi Şé’irler Toplusu, Paris, 1994.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Fuzuli Başqa Bir Baxışla, M. Fuzuli’nin 500 İlliyi Dolayısıyla, UNESCO, Paris, 1994.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Poemes en Français, Révue Variables, Paris, 1996.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Eş’ar-ı Tercüme Şüde be Farsi, Mecelle-yi Edebi-yi Nigah, Paris, 1996.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Men ile Sen Arasında, Felsefi Şé’irler Toplusu, Köln, 1997.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Haydar Ersoy’un Son Romanı Üzerine, Arta Dergisi, Köln, 2000.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Batı ve İslam Felsefesi Üzerine Bir Qaç (Néçe) Söz, Azerbaycan Kültür Ocağı, Berlin, 2000.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Mehemmed Emin Bey Resulzade’nin Yapıtlarında Kültür ve Uyqarlık Qavramları, Köln Ünivérsitesi’nde Bildiri olaraq sunulmuş ve çéşitli sitelerde de yayınlanmıştır., Köln, 2000.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Rabıta-yı İnsan ve Huda der Eş’ar-ı Nesimi (Nesimi Şiirlerinde İnsan-Tanrı İlişkileri), Arta Dergisi, Köln, 2001.

M. H. Vali Süléymanoğlu, NOM Kitabı, Eski ve Modérn Şé’ir Üzerine İncelemeler, Köln, 2003.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Aus dem Buch NOM, Wie Verwissenschaftlicht Sich Poesie?, Verlag Auf Dem Ruffel, Engelschoff, 2004.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Dil ile Mentiq Üzerine, Türk-İslam Birliği Ocağı, Köln, 2005.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Yöntem Üzerine, Türk-İslam Birliği Ocağı, Köln, 2005.

Amérika’da Türkce yayın yapan bir téléviziyon kanalında “Türk Dili ve Yazını Göktürk’den XVI. Yüzilin Sonuna Deyin”, (50 saatlıq vériliş), (2005-2007). Anlatılanlar ise qısaca şunlardı:

Giriş: Modérn Felsefede Dil Qavramı Üzerine

Türk Dili ve Edebiyatı Târixi

Orxun-Yénisey Anıtlarındakı Türkce Üzerine

Uyğur Dönemi Türk Dili ve Edebiyatı

Kaşğarlı Mahmud ve Eseri “Divan-i Luğatü’t-Türk” Üzerine

Balasağunlu Yusuf Xas Hacib’in “Qutadğu Bilig” Eseri Üzerine

Oğuz Qağan Destanı’nın Dilbilimsel Açıdan Deyerlendirilmesi

Kitab-ı Dede Qorqut Üzerine Deyerlendirmeler (Dilbilimsel ve Düşünsel Açıdan)

Yunus Emre ve Eserlerine İlişkin Deyerlendirmeler

İmade’d-din Nesimi ve Eserlerine İlişkin Deyerlendirmeler

Şâirler Şâiri: Fuzuli

M. H. Vali Süléymanoğlu, “Der Mored-i Zeban ve Hüviyyet-i Milli (Dil ile Ulusal Kimlik Üzerine)”, İran Der Sal-ı 2000, London, 2008.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Rumi ve Biz (Felsefi Açıdan Rumi’nin Deyerlendirilmesi, Cenubi Azerbaycan Dergisi, Bakı, 2011.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Mahdumqulu Divanı’nda Eski ve Ota Türkçe Öğeler, Azerbaycan Kültür Ocağı, Berlin, 2011.

M. H. Vali Süléymanoğlu, La sagesse chez les Turcs anciens d’après le Kutadgu Bilig, Université d’Istanbul, Istanbul, 2011.

M. H. Vali Süléymanoğlu, 63 Şé’ir (Felsefi Şiirler), Yeni Kırmızı Dergisi, Sayı: 3, İstanbul, 2011.

M. H. Vali Süléymanoğlu, La relation entre le poète et le patron dans la culture turco-arabo-perse du VIIIe au XIIe s INALCO, Paris, 2012. 

M. H. Vali Süléymanoğlu, Mahtumkulu Divanı Üzerine, Azerbaycan Kültür Ocağı, Berlin, 2013.

M. H. Vali Süléymanoğlu, La religion et le mysticisme dans le Divan de Makhtumkuku, Inalco (A l’occasion, une brochure sur Makhtumkulu et son œuvre a été distribuée aux étudiants en turcologie), Paris et Ashkabat, 2013.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Survol de la culture islamique et pré-islamique des Turcs Ouighours, Université Paris-Diderot, Paris, 2013.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Sur Le Premıere Oeuvre Turco-Musulmane Kutadgu Bilig, Journal Asiatique, Paris 2014.

Ayrıca Paris, Londra ve Köln’de yayınlanan edebiyat dergilerinde (“Baykuş”, “Arta”, “Bizim Dergi” ve ...) çox sayıda öykü, şé’ir, eleşdiri ve çévrileri çıxmışdır.

M. H. Vali Süléymanoğlu, Çağdaş Felsefe’de Dil Qavramı (Çéşitli Sitelerde yayınlanmışdır).

M. H. Vali Süléymanoğlu, Asif Ata Felsefe Bilmeyen Bir Filozof, Çéşitli Sitelerde yayınlanmıştır.

SÜLÉYMANOĞLU’NUN YAYINLANMAQ ÜZERE OLAN YAPITLARI

M. H. Vali Süléymanoğlu, Traduction de “Irk Bitig” (le Livre des Présages), Présentation et Annotations, (Fransızca ve Türkce).

M. H. Vali Süléymanoğlu, “Les dits de Yusuf de Balasağun”, (Fransızca ve Türkçe).

M. H. Vali Süléymanoğlu, La poésie populaire turque pré-islamique d’après Mahmoud de Kashgar, (Fransızca ve Türkce).

M. H. Vali Süléymanoğlu, La culture et la poésie populaire turque pré-islamique d’après Mahmoud de Kashgar, (Fransızca ve Türkce).

M. H. Vali Süléymanoğlu, “Les perturbateurs de la Cité” de Mesihi, (Kosovo) long poème traduit du turc ottoman, présenté et annoté, (Fransızca).

M. H. Vali Süléymanoğlu, “Divanette à la turco-franca”, 65 poèmes en français. (Fransızca).

M. H. Vali Süléymanoğlu, Qutadğu-qoşuq: Felsefi Şé’irler Toplusu (Her gün üçün bir şé’ir: 365 şiir), (Türkce).

M. H. Vali Süléymanoğlu, Min Temel Felsefe Qavramı, (Türkce).

M. H. Vali Süléymanoğlu, Bir Türk Felsefesi Var Mıdır?, (Türkce).

M. H. Vali Süléymanoğlu, Qutadğu Bilig’in Temel Qavramları Üzerine, (Türkce).