چین - حق، چین‌لار - حقوق

چین - حق، چین‌لار - حقوق

 

مئهران باهارلی

تورک‌جه‌ده «چین» (Çın) دییه بیر کؤک کلیمه واردیر. چین کلیمه‌سی دقیقه‌ن عره‌‌ب‌جه «حق» (حاقق) کلیمه‌سی‌نین تورک‌جه قارشی‌لیغی‌دیر. بو کلیمه‌نین کؤکه‌نی چین‌جه «權 چئن، چین، چینگ، چییئن» کلیمه‌سی‌نده‌‌ن اولوپ، بو آنلام‌لاردادیر: اخلاق آچی‌سی‌ندان دوغرو اولان؛ دوغرو اولماسی اویقون و گه‌ره‌ک‌لی بیر دوشونجه، دوروم، قاورام؛ گئرچه‌ک؛حقیقت؛حق؛ دوز؛ دوغرو؛ دوزگون؛ صحیح؛ راست؛ سازگار؛ هماهنگ با واقعیت؛ ضد دروغ؛ خالص؛ صدق، صادقانه؛ اؤز؛ قاتیق‌سیز؛ تام دوغرو؛ گئرچه‌ک‌لیک؛ دوغرولوق ....

بورادان «چین‌لار»، حاق‌لار و حقوق دئمه‌ک‌دیر (معاش و ایش قارشی‌لیغی‌ندا آلینان حقوق تورک‌جه‌ده «ته‌رگه» و بیر بیلیم دالی و مسلک اولان حقوق تورک‌جه‌ده «توزه» کلیمه‌له‌ری ایله ایفاده ائدیلیر). یوخودا گؤروله‌ن رؤیا و «دوشون چین اولماسی»، اونون متحقق اولماسی و تحقق تاپماسی‌دیر. ماراغا لهجه‌سی‌نده «ایچینده‌ن» (راست می‌گوئی؟، جدی؟) و تورکییه‌ده «ایچ‌ده‌ن - ایچ‌ده‌ن‌لیک» (از صمیم قلب، صمیمیت) ایشله‌دیله‌ن ده‌ریم‌له‌ر ده «چین‌ده‌ن- چین‌دان» کؤکه‌نی‌نده‌ن یاپیلمیش‌دیر. مونقول‌جادا «چینار - چانار» بیچیمی‌نده و آنلامی اصیل اولان دئگی ده بو کؤکه‌ن‌ده‌ن‌دیر

سیواس‌لی قاضی برهان‌الدین آشاغی‌داکی بئیت‌له‌ری‌نده چین کلیمه‌سی‌نی اوزلوجا اوچ دوغرو و گئرچه‌ک، اؤلکه آدی و ساچین بوکولمه - قیریش‌ماسی آنلام‌لاری‌ندا ایش‌له‌تمیش‌دیر:

واریرسا یمن‌دیر، دورور ایسه «چین»

یالان سؤز یامان‌دیر و دوغروسو «چین»

«چین» آییتالیم، ساچی «چین‌لی» خطایا سالدی مه‌نی

سبب نه‌دیر کیم عجبا، جزایا سالدی مه‌نی

اه‌سکی (اه‌سکی تورک‌جه، قیپچاق‌جا، چاغاتای‌جا، ...) و یئنی تورکیک دیل‌له‌رله (اویغورجا، تاتارجا، تورکمه‌ن‌جه، اؤزبیک‌جه، قاراچای‌جا، تورکییه تورک‌جه‌سی، آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا،... ) چئشیت‌لی قایناق‌لاردا (دیوان لغات الترک، قوتادغو بیلیک، سنگلاخ،...) چین کؤکه‌نی‌نده‌ن تؤره‌دیلمیش چوخ سایی‌دا کلیمه و ده‌ریم واردیر:

«چین‌لی‌لیق»: حقانیت، «چین‌لا»: جداّ، «چین‌سؤز»: حکمت، «چیندیق‌تای»: عدلیه، دادگستری، «چیندی»: یعنی، «چینتیماق»: تاویل کردن، «چینتای»: اصیل، «چیناق»: صواب، چین‌یوره‌ک (صمیم قلب)، ..... بونلار یئنی‌ده‌ن یازی‌لی و قونوشما دیلی‌نده ایش‌له‌ک‌له‌ش‌دیریلیپ یایقین‌لاش‌دیرمالی‌دیر.

آشاغی‌دا «چین» کؤکه‌نی‌نده‌ن تؤره‌دیلمیش بیر سیرا اه‌سکی و یئنی کلیمه و ترکیب‌له‌ر وئریلمیش‌دیر.

تانری چێنێ: امین الله

چێن آخشام: تام آخشام

چێن آیاز: آچیق، چوخ سویوق هاوا

چێن آیتماق: حقیت را گفتن

چێن ائتمه‌ک: دوغرولاماق، دوزه‌لتمه‌ک، گئرچه‌ک‌له‌شدیرمه‌ک

چێن ائرته: صبحِ صادق

چێن آیماق: دوغرو سؤیله‌مه‌ک

چێن آیێتماق: دوغرو سؤیله‌مه‌ک

چێن بۆتۆن: گئرچه‌ک، صمیمی، دوغرو، دوزگون

چێن بیتیک: گئرچه‌ک صنعت و سؤزله‌شمه

چێن تۇتماق: دوغرو اولدوغونو سؤیله‌مه‌ک، دوغرولاماق

چێن چێخماق: دوغرو اولماق، دوزگون اولماق

چێن چێن: تماماً

چێن دۆش: آخرت

چێن ساو: گئرچه‌ک، دوغرو سؤز، حقیقت

چێن قێلماق: دوغرولاماق، دوزه‌لتمه‌ک، گئرچه‌ک‌له‌شدیرمه‌ک، گئرچه‌ک یاپماق، اورتایا قویماق

چێن قێلێج: ساغلام و دایانیق‌لی قیلیج

چێن کؤنگۆل‌ده‌ن: از صمیم قلب، بدون غرض یا مقصد سوء

چێن کؤنۆل: اخلاص

چێن کؤنۆل‌ده‌ن: از صمیم قلب

چێن کؤنی: دوغرو سؤیله‌یه‌ن، دوغرو (کؤنی: صادق، عادل)

چێن کیرتۆ: حقیقت (اسم تورکی «کیرتوچین» برای زنان، معکوس و پیش و پس شده‌ی این اصطلاح است)

چێن کیشی: صدیق، امین، امانت‌دار، قابل اعتماد

چێن یۆره‌ک‌ده‌ن: از صمیم قلب

چێناپماق: تصمیم و گمان کردن

چێنار: اصلیل

چێنارماق: راستی آزمائی، تفحص کردن، تحقیق کردن، ایرده‌مه‌ک

چێنارێ: ساغلام بدن

چێناق: صواب، خیر، صادق، معتمد، قابل اعتماد

چێن‌آلقێ: دستگاه دروغ‌سنج

چێنام: قیاس و ظن، حدس قیاسی

چێناماق: تصمیم گرفتن برای متحقق کردن چیزی، سبک سنگین کردن، قیاس نمودن

چێنام‌لاماق: قیاس و ظن کردن

چێناملای: قیاس کنم، ظن کنم

چێن‌اؤز: ناب، خالص

چێن‌اۇق: حقیقتاً، شبهه‌سیز، محقق، گئرچه‌ک‌ده‌ن، که‌سین‌ که‌س

چێنبارماق: دوغرو، گئرچه‌ک، که‌سین اولاراق، تام

چێنتارماق: دقت‌له یاپماق

چێن‌تای: اصیل در مقابل تقلبی، با اصالت

چینتمه‌ک: قابیغی‌نی چیخاریپ ایچی‌نی آلماق (آفشار آغیزلاری‌ندا)

چینتی: یعنی، سان کی، دئمه‌ک، اؤزجه، اؤزجه‌سی

چێنتێماق: تاویل کردن، معنی کردن، پوسته‌ی مطلبی را شکافتن و معنی و باطن آن را بیرون آوردن

چینتیمه‌ک: قابیغی‌نی چیخاریپ ایچی‌نی آلماق (آفشار آغیزلاری‌ندا)

چێن‌چێ: دوغروچو

چێن‌دان: مخلصانه، صمیمانه، صادقانه

چین‌ده‌ن: به راستی، از روی راستی، با صداقت، بدون شوخی

چێندێ: یعنی، سان کی، دئمه‌ک، اؤزجه، اؤزجه‌سی

چێندێرماق: ظن ائتمه‌ک

چێندێق: عدالت

چێندێق‌تای: عدلیه، دادگستری

چێندێق‌لێ: عدالت‌لی، عادل

چێنرام: گواهی‌نامه، تصدیق

چێنراماق: تصدیق کردن، تائید کردن، گواهی کردن، ظن ائتمه‌ک

چێن‌ساو: ادعای درست

چێن‌سؤز: حکمت، سخن حکیمانه، گفته‌ی باحکمت، پند و اندرز بزرگان

چێن‌سؤز: دوغرو سؤز، حکمت، سخنان باحکمت و حکیمانه، پند و اندرز بزرگان

چێن‌سێز: ناحق

چێن‌سئوه‌ر: حق‌پرست

چێنقار(ت)ماق: آراشدیرماق، اینجه‌له‌مه‌ک، بیر ایشین اصلی‌نی آراشدیرماق، تدقیق و تحقیق ائتمه‌ک، تصدیق ائتمه‌ک، دوغرولاماق، گئرچه‌ک‌له‌شمه‌ک، اییی‌جه آراماق، معاینه ائتمه‌ک

چێنقار: دوْس‌دوغرو

چێنقارو: تام، شبهه‌سیز، آرزولاما، اؤزله‌م، حسرت

چێنقای: صادق، مخلص، قابل اعتماد

چێنقراماق: گئرچه‌ک‌لییی‌نی آراشدیرماق، دوغرولاماق

چێنگ: دوغرو، گئرچه‌ک، تام، کسین اولاراق

چێنلا: چین ایله، به راستی، جداّ، بدون شوخی

چێنلاتماق: گئرچه‌ک‌له‌شدیرمه‌ک

چێن‌لار: حقوق، حق‌ها

چێنلاقای: جداّ، اوره‌ک‌ده‌ن

چێنلاماق: گئرچه‌یی‌نی آراشدیرماق، بیر شئیی دوغرولاماق، گئرچه‌ک‌لییی‌نی اورتایا قویماق، اثبات کردن

چێن‌لێ: حق‌دار، محق

چێن‌لێق: گئرچه‌ک، حق، حقیقت، ایده‌آل

چێن‌لێ‌لێق: حقانیت

چینه: صادق، قابل اعتماد، اصل، تبار، اصالت

چێنێ بیله‌ن: بدون شوخی، به راستی

چێنێتار: تاویل کننده

چێنێرقا(ت)ماق: گئرچه‌ک‌له‌شمه‌ک

چێنێق: دئنه‌نمیش اولماق، دوغرو چیخماق

چێنێقماق: گئرچه‌ک‌له‌شدیرمه‌ک، بیر شئیین گئرچه‌ک‌له‌شمه‌سی، تحقق ائدیلمه‌ک، متحقق شدن، تحقق پیدا کردن، به واقعیت پیوستن

چین‌یۆره‌ک: صمیم قلب

یالێنێق چێن‌لارێ: حقوق بشر

 

ایلگی‌لی نئچه دئگی:

اؤکوم (قازاق): تصمیم

اؤکوم‌له‌مه‌ک: تصمیم گرفتن

اۇیقۇلاماق: تطبیق کردن

ایرده‌مه‌ک: تفحص کردن، تحقیق کردن

بایێق: حقیقت، سخن راست و اصیل، قطعی و بی‌گمان، آشکار و روشن

ته‌رگه: حقوق (معاش)

تۆزه: حقوق (سیستم، دانش، حرفه، ...)

تۆزه‌بیلگه‌ن: حقوق‌دان

تۆزه‌‌بیلیم: حقوق (علم)

تۆزه‌ل: حقوقی

قامو تۆزه: حقوق عامه

که‌رتی (قاراچای): حقیقت

گرچئه‌ک: حقیقت

Divân-i Luqât-iit-Türk Dizini. Hazırlayan Türk Dil Kurumu. Édit ve Pdfleşdirme Méhran Baharlı

çın	doğru, gerçek, sahih, I, 86. 339; III, 138 § çın bütün kişi; kendine güvenilebilen, doğru dürüst kişi, I, 398
çıñarmak	araştırmak, tahkik etmek· II, 182
çınıkmak	gerçekleşmek· II, 117
çınlamak	tahkik etmek, gerçekliğini araştırmak· III, 296
çınlatmak	gerçekleştirmek, tasdik ettirmek· II, 345
çıñ étmek	çınlamak· III, 357
çıñramak	çınlamak III, 402
çıñratmak	çınlatmak· II, 358
çiñ	iyice, büsbütün. III, 357 § çiñ tolu; iyice dolu, büsbütün dolu· III, 357