داستان احمد حرامی
DÂSTÂN-I
EHMED HERÂMÎ
١٣ یوزایل تورک قوشوغونون اه‌ن گؤزه‌ل یاپیت‌لاری‌ندان
بیری
13 Yüzil Türk Qoşuğunun En Gözel Yapıtlarından Biri
مئهران باهارلی
٢٠٠٨
داستان احمد حرامی- اؤن‌سؤز، دوزه‌لتمه‌له‌ریم، اؤنه‌ری‌له‌ریم
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post.html
داستان احمد حرامی- متن
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_3.html
داستان احمد حرامی- سؤزلوک
اؤزه‌ت:
داستانِ احمد حرامی، آنادولو، گونئی قافقازیا، تورک‌ایلی و ایران‌ین گئری قالانی ایله عراق و سوریه ده داخیل اولماق اوزه‌ره اورتادوغونون باشقا بؤلگه‌له‌ری‌نده قونوشولان اورتاق تورک لهجه توپاری (گروپو) اولان «اه‌سکی باتی اوغوز تورک‌جه‌سی» (یانلیش‌لیق‌لا اه‌سکی آنادولو تورک‌جه‌سی، اه‌سکی آزه‌ربایجان دیلی و... اولاراق آدلانیر) ایله یازیلمیش‌دیر. داستانِ احمد حرامی ١٣ونجو یوزایل تورک گؤرک‌سؤزونون (ادبیاتی‌نین) بیر اینجی‌سی اولماسی‌نین یانی سیرا دیل‌چی‌لیک، بودون‌بیلیم و تورک‌لوک‌بیلیمی چالیشمالاری ایچین ده ده‌یه‌رلی بیر قایناق اولاراق قبول ائدیلیر. سون درجه بیلگه، اوس‌لو، سویوق‌قان‌لی و باهادیر بیر قیز اولان «گول‌اندام»ی احمد حرامی اؤیکوسونون باش قاهرامانی و آنا کاراکتئری حالی‌نا گه‌تیره‌ن بیلینمه‌یه‌ن قوشار (شاعر)، بونو یاپماق‌لا یاپیتی‌نا قادین چین‌لاری (حاق‌لاری) ایله ایلگی‌لی ده اؤنه‌م‌لی بیر قاتمان اه‌ک‌له‌میش‌دیر. احمد حرامی اؤیکوسو تورکییه‌ده و سون اون‌ایل‌له‌رده آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا نئچه که‌ز یئنی‌ده‌ن یاییم‌لانمیش‌دیر. تورکییه یایین‌لاری‌ندا بیر سیرا یانلیش و سینچ‌سیزلیک (دقت‌سیزلیک) وارکه‌ن، آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی یایین‌لاری‌ندا چوخ‌لو اوخوما و آنلام‌لاندیرما یانلیش‌لیق‌لاری بولونماق‌دادیر. تورک-عرب آلفابئ‌سی ایله ایلک یایین و تورک‌ایلی اوخویوجوسونا خطاب ائده‌ن بو یایینیم‌دا تورکییه و آزه‌ربایجان باسقی‌لاری‌نین و محتملن اوریژینال اه‌ل‌یازمانین دا بوتون یانلیش‌لیق‌لاری‌نی دوزه‌لتیپ اه‌کسیک‌لیک‌له‌ری‌نی گیده‌رمه‌یه چالیشدیم.
Özet
Dâstân-ı Ahmet Harâmî, Anadolu, Güney Kafkasya, Türkili ve İran'ın geri kalanı ile Irak ve Suriye de dahil olmak üzere Ortadoğu'nun başka bölgelerinde konuşulan ortak Türk lehçe grubu olan "Eski Batı Oğuz Türkçesi - EBOT" (yanlışlıkla Eski Anadolu Türkçesi, Eski Azerice veya Azerbaycan Dili olarak anılır) ile yazılmıştır. Dâstân-ı Ahmet Harâmî, 13. yüzyıl Türk görksözünün (edebiyatının) bir incisi olmasının yanı sıra dilcilik, budunbilim ve Türklükbilimi çalışmaları için de değerli bir kaynak olarak kabul ediliyor. Son derece bilge, uslu, soğukkanlı ve bahadır bir kız olan Gülendam'ı Ahmed Harami öyküsünün baş kahramanı ve ana karakteri haline getiren bilinmeyen şâir, bunu yapmakla yapıtına kadın çınlarıya (haklarıyla) ilgili de önemli bir katman eklemiştir. Ahmed Harami'nin öyküsü Türkiye'de ve son onyıllarda Azerbaycan Cumhuriyeti'nde birkaç kez yeniden yayımlanmıştır. Türkiye yayınlarında bir sıra yanlışlık ile sinçsizlik (dikkatsizlik) varken, Azerbaycan Cumhuriyeti yayınlarında birçok okuma ve anlamlandırma yanlışlığı bulunmaktadır. Türk-Arap alfabesiyle yazılmış ilk yayın olan ve Türkili okuyucusuna hitap eden bu yayınımda, Türkiye ve Azerbaycan baskılarının ve muhtemelen orijinal elyazmanın da tüm yanlışlarını düzeltip eksikliklerini gidermeye çalıştım.
Abstract
The
story of Ahmad Harami is written in "Old Western Oghuz Turkish - OWOT"
(mistakenly called Old Anatolian Turkish, Old Azerbaijani, ….), common Turkish dialect
group spoken in Anatolia, South Caucasus, Turkili and other regions of Middle east
including rest of Iran, Iraq, and Syria. Ahmed Harami's story is considered a
gem of Turkish literature in the 13th century, as well as a valuable resource
for linguistic, folk literature and Turkology studies. By making Gülendam, an
extremely wise, intelligent, composed and courageous girl, the protagonist and
central character in Ahmed Harami's story, the unknown author has added an
additional layer of significance to his work, in relation to women's rights. Ahmad
Harami's story has been republished several times in Türkiye, and in recent
decades, in the Republic of Azerbaijan. The publications in Türkiye have some errors
and inaccuracies, while the publications of the Republic of Azerbaijan have
many mistakes and misinterprets. In the present edition, which is the first
publication in the Turkish-Arabic alphabet and addressed to the Türkili reader,
I have corrected all the mistakes and shortcomings of the Türkiye and
Azerbaijan editions and possibly the original manuscript as well.
خلاصه
داستان
احمد حرامی، یکی از مهم‌ترین آثار قرن ١٣ میلادی، به «تورکی اوغوزی غربی قدیم»
(تورکی مشترک آناتولی، قفقاز جنوبی، تورک‌ایلی و دیگر نقاط ایران، عراق، سوریه،
... که به اشتباه تورکی قدیم آناتولی، آزربایجانی قدیم ... نامیده می‌شود)، از جهات
ادبی، زبان‌شناسی، ادبیات مردمی و تورکولوژی است. مولف نامعلوم اثر خود را که تنها
یک نسخه از آن تا قرن بیستم در دست بود، در قالب مثنوی و در ٨١٦ بیت سروده است. او
با انتخاب دختری فوق‌العاده خردمند، زیرک، خون‌سرد و شجاع به اسم گل‌اندام به
عنوان قهرمان داستان احمد حرامی، اثر خویش را از جهت حقوق زنان هم دارای اهمیت کرده است.
داستان احمد حرامی چندین بار در تورکیه و در دهه‌های اخیر در جمهوری آزربایجان
بازنشر شده است. نشرهای تورکیه دارای بعضی اشتباهات و بی دقت‌یها و نشرهای جمهوری
آزربایجان دارای اغلاط و اشتباهات متعدد در قرائت و معنی کردن کلمات هستند. در نشر
حاضر، که نخستین نشر آن با الفبای تورکی - عربی و خطاب به خواننده‌ی تورک‌ایلی
است، تمام اغلاط و اشتباهات و کاستی‌های نشرهای تورکیه و آزربایجان و احتمالا ناسخ
نسخه‌ی خطی را تصحیح کرده‌ام.
اؤن‌سؤز
١٣ میلادی یوزایل تورک قوشوغونون اه‌ن گؤزه‌ل یاپیت‌لاری‌ندان بیری، «داستانِ احمد حرامی» آدلی تاقشیت اؤیکودور. بو یاپیتین تعلیق یازی‌سی ایله ١٥٩١ ایلینده مکّه‌ده «نوح ابن مصطفی» خطّی ایله یازیلمیش اولان بیرجه اه‌ل‌یازما نسخه‌سی‌نی، تورکییه‌لی بیلگین «احمد طلعت اونای» باتی تورکییه شهیرله‌ری‌نده‌ن بولو`دا تصادفاً بیر مجموعه آراسی‌ندا بولموش‌دور. (اونون، «تورک دیل قورومو»نا آرماغان ائتدییی بو نسخه، داها سونرالار ایتمیش‌دیر). یاپیتی ایلک که‌ز «احمد طلعت اونای» ١٩٢٨ ایلینده عرب الیفباسی‌یلا یایین‌لامیش، داها سونرا یئنی‌ده‌ن ١٩٤٨ده ١٩ صفحه‌لیک گئنیش اؤن‌سؤز و ٢٩ صفحه‌لیک سؤزلوک و آچیق‌لامالار اه‌ک‌له‌یه‌ره‌ک «تورک دیل قورومو» یایین‌لاری آراسی‌ندا یایین‌لاتمیش‌دیر. یاپیت آیری‌جا ١٩٧٢ده «هالیس آک‌آیدین» طرفیندهن، تیرانسکریپسیون، چاغ‌داش تورکییه تورک‌جه‌سی چئویری‌سی و «پروفئسور فاروک کادری تیمورتاش»ین اؤن‌سؤزو ایله «ترجمان ١٠٠١ ته‌مه‌ل اثر دیزی‌سی»نده نشر ائدیلمیش‌دیر.
اون اوچونجو یوزایل سون‌لاری و اؤن دؤردونجو یوزایل باش‌لاری‌ندا سالجوق‌لولار و آنادولو به‌ی‌لیک‌له‌ری دؤنه‌می‌نده، ایلک که‌ز دوغو آنادولودا یارادیلمیش اولدوغونا اینانیلان «داستانِ احمد حرامی»، بیر اؤن‌سؤز و آلتی اوتوروم (مجلس) اولماق اوزه‌ره، توپلام ٨١٦ بیت، ١٦٣٢ مصراع‌دان اولوشماق‌دادیر. اثرین سونوندان بیر و یا نئچه صفحه اه‌کسیک اولوپ، آلتینیجی اوتوروم یاریمچیق‌دیر. اه‌ل‌یازمانین باشلانقیج و سون صفحه‌سی اه‌کسیک اولدوغوندان دولایی، «داستانِ احمد حرامی» قوشاغی‌نین کیمین طرفیندهن قوشولدوغو، ایندی‌لیک بیلیم عالمی‌نجه بیلینمه‌مه‌ک‌ده‌دیر. قوشار، یاپیتین متنی‌نده که‌ندی‌سی حاققی‌ندا «اثری قوشارکه‌ن یاشی‌نین ایله‌رله‌دییی و ساچ ساقالی‌نین آغاردیغی»ندان (قووا قووا گؤنول دونیایا ائردی؛ عؤمور گئچدی، ساقال و ساچ آغاردی) باشقا هر هانسی بیر بیلگی وئرمه‌میش‌دیر. آنجاق -آشاغی‌داکی دیزه‌له‌ر‌ده ده گؤروندویو گیبی- بو مثنوی‌نین ایچه‌ریک (محتوا) و بیچه‌م (اسلوب) اولقون‌لوغو و وارسیل‌لیغی قوشارین باشقا یاپیت‌لاری‌نین اولابیله‌جه‌یی‌نی گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر:
یالواریش
گؤرون ایمدی، بانا نئتدی زمانه
اه‌لیمی آلدی اوش، آتدی یابانا
نه‌دیر بونجا بانا جور و جفالار
مگر کیم قهر اوچون به‌سله‌دی آنا؟
سوچوم نه‌دیر، عجب نئتدیم، نه قیلدیم
قارا باغریم به‌نیم غرق اولدو قانا؟
هنوز داخی قیزیل گول غنچه‌سی‌نده‌ن
آچیلمادان، نه تئز دؤندو خزانا
جفا ایمیش بو دونیانین وفاسی
که بین یاخشی ایشی ده‌یمه‌ز یامانا
گؤرون بو چرخِ گردونو که به‌نی
ساپانا قویوبان آتدی یابانا
الٰهیٖ، دوشموش احوالین بیله‌ن حقّ
سانا سیغیندیم، ائی حیّ‌یِ توانا
«داستانِ احمد حرامی»، «اه‌سکی باتی اوغوز تورک‌جه‌سی» ایله قلمه آلینمیش و دیلیمیزین بو دئوره‌سی‌نه عاید اولان، گونوموزه اولاشمیش ایلک مثنوی دستان‌لاردان بیری‌دیر. آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا دیلیمیزین بو دئوره‌سی‌نی یانلیش‌لیق‌لا «اه‌سکی آزه‌ربایجان‌جا» آدلاندیریرلار. اویسا «آزه‌ربایجان دیلی» دییه، اه‌سکی و یا یئنی، بیر دیل یوخ‌دور. بیزیم دیلیمیزین آدی «تورک‌جه»دیر. تورکییه‌ده ایسه بو دیله «اه‌سکی آنادولو تورک‌جه‌سی» دیییرله‌ر. آنجاق بو دیل تورک‌جه اولماق‌لا بیرلیک‌ده، ته‌ک‌جه آنادولویا اؤزگون دئییل‌دیر. بو دیل ١٣-١٦ یوزایل‌له‌ری آراسی‌ندا اورتا ایران، تورک‌ایلی (ایران‌ین بوتون قوزئی باتی‌سی)، آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی (گونئی قافقاز)، عیراق، سورییه و آنادولودا قول‌لانیلمیش اولان و باتی اوغوز تورک‌جه‌سی‌نین ایلک دئوره‌سی‌نی اولوشدوران اورتاق تورک یازی دیلی‌دیر. بو دیلی یانلیش آدلاندیرمالارلا آزه‌ربایجان‌جا آدلاندیرماق و یا یئره‌ل‌چی دویقولارلا ته‌ک‌جه آنادولویا سینیرلاماق دوغرو دئییل‌دیر. بو دیلین اه‌ن اویقون آدی «اه‌سکی باتی اوغوزجاسی»دیر.
عروض وزنی‌نین هزج بحری‌نده، مثنوی طرزی‌نده یالین، آیدین و آخیجی بیر دیل‌ده یازیلمیش اولان «داستانِ احمد حرامی»، خلق سؤزلو گؤرک‌سؤزو (اد‌بیاتی) ایله ایچ ایچه‌دیر. قوشار خلق آراسی‌ندا داها اؤن‌جه وار اولان بیر حکایه‌نی نظمه چه‌کمیش و اونو آلتی اوتوروم (مجلس) بیچیمی‌نده قورقولاندیرمیش اولابیلییر. یاپیت ایچه‌ریک، دیل و بیچه‌م باخیم‌لاری‌ندان، «کتابِ ده‌ده قورقوت» گله‌نه‌یی ایله ده ایلگی‌لی‌دیر.
بو یاپیت‌دا دا قادین ایگیت، ییلماز و ساواش‌چی‌دیر، کؤتو گوج‌له‌ره قارشی آلپ‌جا و باهادیرلیق‌لا ساواشیم یاپار. کیتابین آدی احمد حرامی اولسا دا؛ اونون آنا قونوسو، «گول‌اندام» آدلی اه‌رده‌م‌لی، اؤزوئری‌لی، آلچاق گؤنول‌لو و عئینی حال‌دا سون درجه اوس‌لو، سویوق‌قان‌لی و یئیین اؤگ‌له‌شه‌بیله‌ن گه‌نج بیر قیزین باشی‌ندان گئچه‌ن‌له‌ردیر. اثر، گول‌اندام‌ین وئردییی یاشام ساواشی، ایچ‌دنیاسی، اوموت و قورخولاری‌ندان که‌سیت‌له‌ر و یانسیمالاردان اولوشور. دستان اؤزه‌ل‌لیک‌له گول‌اندام‌ین چئوره‌سی‌نده‌کی اه‌رکه‌ک‌له‌ر (آتاسی «شهنشاه»، گول‌اندام‌ی اؤلدورمه‌یه قالخیشان «احمد حرامی»، یاشامی‌نی قورتاران «خوجا روسته‌م» و اه‌ری «گول‌افروخ شاه») ایله اولان ایلیشگی‌سی‌نی باشاری‌لی و اؤزگون بیر بیچیم‌ده سه‌رگیله‌یه‌بیلمه‌سی باخیمی‌ندان دا، اولدوق‌جا ایلگی چه‌کیجی و ده‌یه‌رلی‌دیر. دستان‌دا دقت چه‌که‌ن باشقا بیر قونو، گول اندام‌ین اولقون و قصورسوز بیر شخصیت اولاراق گؤسته‌ریلمه‌سی‌نه رغمن، خوجا روسته‌م دیشی‌ندا آدی گئچه‌ن بوتون اه‌رکه‌ک‌له‌رین اولقون‌لاشمامیش و قصورلو گؤسته‌ریلمه‌سی‌دیر.
آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی نشرله‌ری و اون‌لارداکی یانلیش‌لیق‌لار
«داستان احمد حرامی» ١٩٧٨ ینجی ایل‌ده آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا (باکی، گه‌نج‌لیک نشریاتی) اؤن‌سؤز و آچیق‌لامالارلا نشر اولونموش‌دور. بو نشر ٢٠٠٤ ایلینده «علی‌یار صفرلی» طرفیندهن یئنی‌ده‌ن یایین‌لانمیش‌دیر. آنجاق آزه‌ربایجان جومهوریتی نشرله‌ری‌نده، یاپیتی و دیلی‌نی آزه‌ربایجان‌لی‌لاشدیرماغا چالیشماق‌لا بیرلیک‌ده، بیر سیرا باشقا یانلیش‌لیق‌لارا دا یول وئریلمیش، بعضاً «دوشو وئردی» (سورعت‌له، یئیین‌جه دوشدو) گیبی اه‌ن بسیط تورک‌جه کلیمه و ترکیب‌له‌ر بیله، یانلیش («دؤشون وئردی»، یعنی سینه‌سی‌نی وئردی دییه) اوخونموش‌دور.
آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی نشری‌نده باشقا یانلیش‌لیق‌لاردان اؤرنه‌ک‌له‌ر (پارانتئز ایچی‌نده‌کی‌له‌ر آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی نشری‌نده یانلیش بیچیم‌له‌ردیر):
یاولاق (یالاق)، ایگهن (ایکه‌ن)، کمان (کمند)، یوگورون (یورورون)، قیلیج (قیلینج)، بولدو (بولادی)، بیلینمه‌دی (بولونمادی)، چئری (چری)، گئجه (کئچه)، وئره‌یین دئر (وئریبه‌ندیر)، دوغان (شاهین)، ایودی (ائودی)، بخت‌لی‌له‌ر (یکتولولار)، گؤره‌یدین (گؤیه‌ردین)، قیرناق (قارناق)، قودو (قوودو)، توتوشدوم (دوتاشدم)، توخوندو (دؤکودو)، آیدی‌وئردی (ائدی‌وئردی)، قید (کاییت)، یئدی (ایدی)، اؤرو (اورو)، جان پاراسی (خاتون اؤگه‌ردی)، یئرینجه اول قیزی (دئدی گه‌لدی بیزه بیر)، انی قونو (انی کانی)، دور (دیر)، اینیلده‌یی (ایلینتی ایله)، نَفیرین (نفرین)، خانای (خانا)، دوروشمه‌ک (دوروشماق)، که‌ز (گؤز)، یئل قوووجو (ییل قویوجو)، قاپی (قامو)، چو (اوچ)، ....
آیری‌جا آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی نشری‌نده آشاغی‌داکی ایکی بیت دوشموش‌دور:
-وجودو
پاک و تازه، اول ایکی گول
«حسین» ایله «حسن» گلشن‌ده بولبول (مقدمه بؤلومون‌ده‌ن)
-دئدی: «گه‌لدی بیزه، بیر جان پاراسی
که اولدور گؤزله‌رین آغی، قاراسی» (دؤردونجو اوتوروم‌دان)
ایران نشرله‌ری و اون‌لارداکی یانلیش‌لیق‌لار
ایران‌دا ١٣٦٦ ایلینده «فیروز رفاهی» بو کتاب حاققی‌ندا بیر یازقا (مقاله) یایین‌لامیش‌دیر (ف. ر. علمداری، داستان احمد حرامی، آزه‌ربایجان ادبی دیلی‌نین نادیر بیر نومونه‌سی. بولتن کانون زبان ترکی آزربایجانی. ایران، تهران، ١٣٦٦، ص ٧٢، ج ٢، ص ٤.) بو مقاله‌نین آدی بیله یانلیش‌دیر. بیزیم دیلیمیزین آدی، «آزه‌ربایجان دیلی» دئییل‌دیر، «تورک‌جه»دیر. آیری‌جا بو اثر آزه‌ربایجان‌دا یازیلمامیش‌دیر.
داها سونرا «حسین محمدزاده صدیق»، «برگزیده متون نظم ترکی» آدلی کتابی‌ندا (نشر اختر، تبریز، ١٣٨٦)، بو داستان‌ین ایلک اوچ مجلسی‌نین بؤیوک بیر بؤلومونو «جهانگیر قهره‌مانوف»ون «١٤-١٢ عصر آزه‌ربایجان شعری» (اوچونجو جلد، علم نشریاتی، باکی، ١٩٨٤) کتابی‌ندان آلینتی‌لاییپ آقتارمیش‌دیر. آنجاق صدیق‌ین وئردییی بو متن‌ده ده بیر سیرا اوخونوش و یازیم یانلیش‌لیق‌لاری‌نا یول وئرمیش‌دیر. اؤرنه‌یین (ح. م. صدیق نشری‌نده‌کی یانلیش‌لیق‌لار پارانتئز ایچی‌نده گؤسته‌ریلمیش‌دیر):
بیله (بئله)، آرگون (هرگون)، ایگهن (ایکه‌ن)، اوشه‌نین (اوشانین)، قاندالیغین (قاندالاغین)، غزا (قضا)، یاسیلمیش (باسیلمیش)، قیریم‌دا (نریمده)، به‌له‌ک (بیلیک)، ایدی وئریب (وئریب ایدی)، سانایدین (سنه ایدین)، .... آیری‌جا ح. م. صدیق، هر هانسی بیر قانیت گؤسته‌رمه‌ده‌ن (احتمالاً بؤلگه‌چی‌لیک دورتوسویله)، بو کیتابین تبریز و یا تبریز چئوره‌سی‌نده یازیلدیغی ادّعاسی‌ندا بولونموش‌دور.
تورکییه‌ده سه‌رهات کوچوک‌ون اوخوما-آنلام‌لاندیرما یانلیش‌لیق‌لاری
تورکییه‌ده یاردیم‌چی دوچئنت سه‌رهات کوچوک (Serhat Küçük) بیر مقاله‌سی‌نده داستان احمد حرامی‌نین بیر سیرا کلیمه‌له‌ری‌نه یئنی اوخونوش و آنلام‌لاندیرمالار اؤنه‌رمیش‌دیر. آنجاق بوتون بو اؤنه‌ری‌له‌ر شاشیرتیجی بیچیم‌ده یانلیش‌دیر. اؤرنه‌یین:
چاو: آنلامی اون و شهرت و آوازه اولان بو کلیمه‌یی، سرهات کوچوک کاغیت پارا (اسکناس) اولان چاو دییه آنلام‌لاندیرمیش‌دیر!. اویسا بو اثرده دؤرت یئرده گئچه‌ن چاوین کاغیت پارا ایله اوزاق‌دان یاخین‌دان هر هانسی بیر ایلیشگی‌سی یوخ‌دور: «دئمیش‌له‌ر آدی‌نا «احمد حرامی» - چاوی دولموش ایدی ایل‌له‌ر تمامی»؛ «بولارین چاوی دوشدو روم‌ا ، شام‌ا - کیمه‌سنه وارماز اولدو اوْل مقاما»؛ «گه‌لینجه خوجالار چاوین ائشیتدی - قامو آت‌لاندی، اونا قارشی گئتدی»؛ «اه‌لیم‌ده‌ن سیزله‌ر آلیرسیز آویمی - داخی ائشیتمه‌دینیز می چاویمی؟»
چُست - چوست: آنلامی چابک، چالاک، جلد، زرنگ (بو کلیمه‌له‌رین هامی‌سی تورک‌جه‌دیر: چابوق، چالاق، جه‌لت، زیره‌نگ) اولان چوست‌و سه‌رهات کوچوک آچیق‌جا یانلیش اولاراق چاشت یعنی ائرته و صبح و قوش‌لوق زمانی دییه اوخوموش‌دور: «روان و چُست آرادان گئتدی‌له‌ر[دی] - خزینه‌ده‌ن یانا عزم ائتدی‌له‌ر[دی]».
یولوندا گئی باهادیر: آنلامی «یولوندا چوخ باهادیر کیمسه اولان» بو ترکیبی سه‌رهات کوچوک «یولونداکی بهادیر» یعنی او یول‌داکی قیمت‌دیر» دییه آنلام‌لاندیرمیش‌دیر کی بوسبوتون یانلیش‌دیر: «اؤزو گوربوز دورور ، یاولاق باهادیر - باهادیرلیق یولوندا گئی باهادیر».
سول: آنلامی ساغ و دوز اولمایان، اه‌یری اولان سول کلیمهسینی سه‌رهات کوچوک شاشیرتیجی بیر یوروم‌لا لوریستان‌دا یاشایان «شول» طایفاسی‌نین آدی، و قد و قامت و بوخون آنلامی‌ندا اولان بوی کلیمهسینی ده طایفا آنلامی‌ندا اولان بوی دییه اوخوموش‌دور!: «یوزوم قارا، سؤزوم قیسا، سوچوم بول - بئلیم اه‌یری ، یولوم دوغرو ، بویوم سول».
قاغان: آنلامی قیزقین و اؤفکه‌لی، اؤفکه ایله باغیرماق آسلان .... اولان قاغان کلیمهسینی سه‌رهات کوچوک یانلیش‌لیق‌لا «گه‌یین» یعنی سه‌رت، شدت‌لی اوخوموش‌دور: «قیلیج چالسا بین اه‌ره، ته‌پینه‌یدی - قاغان آسلان گیبی کیم چاپینایدی»؛ «قاغان آسلان گیبی یاخشی ایگیت‌دیر - گؤزه‌ل‌دیر صور‌تی ، نقشی ایگیت‌دیر».
ایلینده – ایلئیی‌نده: آنلامی اؤنونده، قاباغی‌ندا، یانی‌ندا، تصرّفوندا اولان ایلینده – ایلئیی‌نده کلیمهسینی [1] سه‌رهات کوچوک یانلیش‌لیق‌لا اه‌لی‌نده اوخوموش‌دور: «یانار ایدی [چو] شمع‌دانی ایلینده - یازاردی خط، [قلم] توتموش اه‌لی‌نده»
مِهر: دیوانی خط ایله ایلگی‌لی اثرده گئچه‌ن مِهر کلیمهسینی سه‌رهات کوچوک یانلیش‌لیق‌لا مُهر یعنی دامقا اوخوموش‌دور. اویسا بو بیت‌ده سؤزو گئده‌ن «دیوانی خطّ»ین «جلی» (آنلامی: واضح؛ روشن؛ آشکار. صیقل داده شده؛ پرداخت شده) تورودور: «دیوانی خط ایچی‌نده سحر ائده‌ردی - او خط ایچی‌نده یعنی مِهْر ائده‌ردی». شاعیرین دئدییی بودور: گول اندام دیوانی خطّی‌نین جلی تورونو (نقطه و حرکه‌له‌رله سوسله‌نمیش و به‌زه‌نمیش) او ده‌ن‌لی گؤزه‌ل یازیردی کی واضح‌لیک و آشکارلیق‌دا – جلی‌لیک‌ده – گونه‌ش کیمی ایدی. (اؤزه‌ل‌لیک‌له عوثمان‌لی‌دا چوخ یایقین اولان و زیروه‌یه اولاشان دیوانی خطی‌نی یارادان آنادولولو حسام رومی‌دیر).
جئوشه‌ن – جوشن: آنلامی گؤیوسو اؤرته‌ن زره اولان جئوشه‌ن – جوشن کلیمهسینی سه‌رهات کوچوک شاشیرتیجی بیچیم‌ده و بوتونویله یانلیش اولاراق شیعی‌له‌رین «جوشن دعاسی»نا باغ‌لامیش‌دیر: «جئبه، جئوشه‌ن ، سلاحی گییدی اون‌لار - غزا یولونا قویوپ باش و جان‌لار».
آرقون: آنلامی قیسراق (وحشی آت) و آیقیر (اهلی آت)ین بیرله‌شمه‌سی‌نده‌ن دوغان تای (آت)، یا بارس (یوزپلنگ) اولان آرقون کلیمهسینی سه‌رهات کوچوک آزه‌ربایجان‌دا ایشله‌دیله‌ن «آرخایین» کلیمه‌سی دییه اوخوموش‌دور کی هر آچی‌دان یانلیش‌دیر: «گه‌لین، بون‌دان بیز اینه‌لیم بغداد‌ا - شکار ائده و گئی آرقون آو ائده».
ایلک بؤتؤو عرب الیفبالی تورک‌ایلی یایینی:
ایندی ایسه سه‌کسه‌ن ایل تورکییه‌ده‌ن و اوتوز ایل آزه‌ربایجان جومهوریتی‌نده‌ن سونرا، «داستانِ احمد حرامی»نین بوتؤو متنی، سؤزوموز طرفیندهن ایلک که‌ز و یانلیش‌سیز اولاراق، نشر ائدیلیر. بو نشر آشاغی‌داکی قایناق‌لار ته‌مه‌‌لی‌نده حاضرلانمیش‌دیر:
1-TALAT
(ONAY), Ahmet, Dasitan-ı Ahmet Harami, Çankırı Matbaası, Çankırı 1933, Türk Dil
Kurumu Yayınları 112+29 sayfa sözlük
2-GÖKYAY, Orhan Şaik, Tahlil ve Tenkitler: A. Talat Onay,
Destan-ı Ahmet Harami, Çankırı Matbaası, 1933, baskı yılı: 1936, s. 112, ayrıca
29 sayfa sözlük, Türkiyat Mecmuası, 1935, C. 5, s. 345-349.
3-ONAY,
Ahmet Talat, Dastan-ı Ahmet Haramî, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1946,
128+29 s.
4-AKAYDIN,
Halis, Ahmet Haramî Destanı, Tercüman Gazetesi Tercüman 1001 Temel Eser,
İstanbul, 1972, 185 s.
اوخوماق‌دا اولدوغونوز کیتاب‌جیق‌دا:
-متن باش‌دان سونا یئنی‌ده‌ن؛ تورک‌جه کلیمه‌له‌ر سؤزوموز فونئتیک یازیمی اساسی‌ندا (بیرلیگی یئری‌نه بیرلییی، ....)، عرب‌جه و فارس‌جا کلیمه‌له‌ر ایسه بو دیل‌له‌رده یازیلدیق‌لاری گیبی یازیلمیش‌دیر.
-کلیمه‌له‌رین یازیلیشی‌ندا سه‌س‌اویومو قورال‌لاری تیتیزلیکله گؤزه‌تیلمیش (اوموزینه یئری‌نه اوموزونا، ....) چوخونلوق‌لا کلیمه‌له‌رین بوگونکو فونئتیک بیچیمی یئی‌له‌نمیش‌دیر (کیبی، گز، دلیم، جذا، خذا، خوذ یئری‌نه گیبی، که‌ز، ته‌لیم، جدا، خدا، خود، ....).
-وزنی قوروماق اوچون آرتیردیغیم کلیمه‌له‌ر [ ] ایشارتی ایچی‌نده وئریلمیش، مه‌نیم اوچون دوزگون اوخونوش و یا آنلام‌لاری قوشقولو اولان کلیمه‌له‌رین قارشی‌سی‌ندا [؟] ایشارتی اه‌ک‌له‌نمیش، متن‌ده وار اولان کلیمه‌له‌رین یئری‌نه اؤنه‌ردیکله‌ریم {؟} بیچیمی‌نده گؤسته‌ریلمیش‌دیر.
دوزه‌لتمه‌له‌ریم، اؤنه‌ری‌له‌ریم:
احمد حرامی داستانی‌نین یاییمی‌ندا ایندی‌یه ده‌ک اوخونامایان و یا یانلیش اوخونان نئچه کلیمه و ترکیب واردیر. بو اوخونامایان و یا یانلیش اوخونان کلیمه و ترکیب‌له‌رین دوزگون اوخونوش‌لاری‌نی، آشاغی‌دا وئریره‌م:
١- منوّر اولدو جمله صبحِ صادق- «وحوشا» گه‌لدی چون انسانِ ناطق. «وحوشا» بورادا آنلام وئرمه‌مه‌ک‌ده‌دیر. دوزگون اوخونوش «و جوشا»دیر: منوّر اولدو جمله صبحِ صادق- «و جوشا» گه‌لدی چون انسانِ ناطق.
٢- دوهنگ آوازی‌نین وزنی به‌لیردی- اونولده‌یی «ایله نای نیفرین» قیلیردی. بوراداکی «نیفرین» کلیمهسینی «نفرین» و یا «سرّین» دییه دوزه‌لتمیش‌له‌ر. اویسا دوزگون کلیمه ناله و یوکسه‌ک سه‌س و آواز آنلامی‌نا اولان «نَفیر» و دوزگون ترکیب «نَفیرین نای»دیر؛ «ایله نای نیفرین» و یا «ایله نای سرّین» دئییل. دوزگون اوخونوش: دوهنگ آوازی‌نین وزنی به‌لیردی- اونولده‌یی «نَفیرین نای» قیلیردی. یعنی نای اونولده‌یه‌ره‌ک نفیری‌نی و ناله‌سی‌نی ائدیردی.
٣- گه‌لیر «آغازه» تورلو صوتِ پرده- ائشیده‌ن‌له‌ر بولور درمانی درده. بورادا «آغازه» یئری‌نه «آوازه» اولمالی‌دیر. «آوازه» موسیقی‌ده «شعبه» آدلانان قاورام‌دیر. دوزگون اوخونوش: گه‌لیر «آوازه» تورلو صوتِ پرده- ائشیده‌ن‌له‌ر بولور درمانی درده.
٤-هم اون‌ایکی مقامی سیر ائده‌رله‌ر- دوازده و شش اونو «دیر» ائده‌رله‌ر. «دیر» کلیمه‌سی‌نین آنلام‌لاریندان بیری طبل، نقاره، کوس، زنگِ بزرگ، .... دیر. آنجاق بورادا بونلار آنلام وئرمه‌مه‌ک‌ده‌دیر. مهنجه بورادا «دیر» یئری‌نه، «دور» اولمالی‌دیر. «دور» موسیقی‌ده «شَد»، «مقام» و یا «پرده» آدلانان قاورام؛ و چوخولو «ادوار»دیر (ادوارِ موسیقی).
آیری‌جا بورادا گئچه‌ن «سیر» کلیمه‌سی، گه‌زینتی و گه‌زمه‌ک آنلامی‌ندا اولماییپ، دوغو و چاغاتای تورک‌جه‌سی‌نده آواز دادن، تغنّی کردن، نغمه‌سرایی و خواندن آنلام‌لاری‌ندا اولان «سئیره - سیرا» و «سیراماق» کلیمه‌له‌ری ایله باغ‌لانتی‌لی‌دیر. دوزگون اوخونوش: هم اون ایکی مقامی سیر ائده‌رله‌ر- دوازده و شش‌اونو «دور» ائده‌رله‌ر.
٥- آلیبان اول حرامی‌نین اه‌لی‌نده‌ن- گؤیه‌رچینی دوغانین «مثقالیندان». بورادا «مثقالیندان» دئییل، «منقاریندان» اولمالی‌دیر. منقار، قوشون دیمدیک و قاقاسی دئمه‌ک‌دیر. دوزگون اوخونوش: آلیبان اول حرامی‌نین اه‌لی‌نده‌ن- گؤیه‌رچینی دوغانین «منقاریندان».
٦- حرامی گه‌له دییه احتیاط یئر- اونون اوچون دورور دوزگون قاپی «دیر». بورادا «دیر» یئری‌نه «دَر» اولمالی‌دیر. تورک‌جه «قاپی» و فارس‌جا «دَر» ائش‌آنلام‌لی‌دیرلار. «قاپی - دَر» ایکی‌له‌مه‌سی دورومو په‌کیشدیرمه‌ک اوچون ایش‌له‌دیلمیش‌دیر. دوزگون اوخونوش: حرامی گه‌له دییه احتیاط یئر- اونون اوچون دورور دوزگون قاپی، «دَر». یعنی حرامی گه‌له‌ر دییه احتیاط ائدیرله‌ر، بوتون بو ساغلام قاپی‌لار اونو اه‌نگله‌ل‌له‌مه‌ک و اؤن‌له‌مه‌ک اوچون‌دور.
٧- آتان «ویریبیدی» بیز قول‌لاری‌نی- خزان‌دان ساخلاسین حق گول‌له‌ری‌نی. تورکییه یایین‌لاری‌ندا «ویریبیدی» Viribidi دییه اوخونان کلیمه، گؤنده‌ردی آنلام‌لاندیریلمیش و «ویربمک؟»، «ویربنلمک؟»، «ویرنلمک؟» دییه فرضی فعل‌له‌ر ایله ایلیشگی‌له‌ندیریلمیش‌دیر. اویسا تورک‌جه‌ده گؤنده‌رمه‌ک آنلامی‌ندا اولان «ویریبیمه‌ک» دییه بیر فعلین وارلیغی شوبهه‌لی‌دیر. مهنجه بو ترکیب «ویریبیدی» - «وئریب ایدی» دئییل، «ایدی وئریپ» اولمالی‌دیر. یعنی بو ترکیب‌ده ایکی «ایدی» و «وئریب» فعلی یئر ده‌ییشدیرمیش‌دیر. بیلیندییی گیبی تورک‌جه‌ده «ایدماق» فعلی، گؤند‌رمه‌ک، ارسال ائتمه‌ک (و «ایدیمه‌ک» فعلی، ده‌رمه‌ک و توپلاماق و ییغماق) آنلام‌لاری‌ندادیر. «ایدی وئردی» ایسه یعنی هه‌مه‌ن، سورعت‌له، فوراً گؤنده‌ردی (دوشو وئردی، باخی وئردی گیبی). دوزگون اوخونوش: آتان «ایدی وئریپ» بیز قول‌لاری‌نی- خزان‌دان ساخلاسین حق گول‌له‌ری‌نی. یعنی آتان بیز قول‌لاری‌نی سورعت‌له توپلاییپ گؤنده‌ردی ....
٨- او شهرین کدخداسی داخی بئله - «بئزئستان» کدخداسی آنین ایله. آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا بئزئستان دییه اوخونموش اولان کلیمه‌نین تورک‌جه‌ده سؤیله‌نیشی «به‌ده‌سته‌ن»دیر. دوزگون اوخونوش: او شهرین کدخداسی داخی بیله - «به‌ده‌سته‌ن» کدخداسی اونون ایله. کلیمه یونان‌جا «بئز»، و فارس‌جا «ستان» (بئزیستان) و یا تورک‌جه «ساتان»دان (بئزساتان) اولوشور. «به‌ده‌سته‌ن» ایچی‌نده قوماش، سیلاح، اینجی و به‌نزه‌ری ده‌یه‌رلی نه‌سنه‌له‌رین ساتیلدیغی قاپالی ساتلاق‌دیر (اوستو اؤرتولو بازار، قاپالی چارشی). به‌ده‌سته‌ن تورک‌له‌ره اؤزه‌ل تجاری یاپی‌لاردیر. سالجوق‌لولار دؤنه‌می‌نده «خان» و «آراستا» (راسته) ایله بیرلیک‌ده، آنادولودا یونان - روم «کائیسئریون» (Kaiserion) و «باسیلیکا» (Basilica) گه‌له‌نه‌یی‌نین داوامی اولاراق اورتایا چیخمیش و عوثمان‌لی‌لار دؤنه‌می‌نده اؤزه‌ل‌لیک‌له باتی عوثمان‌لی‌دا و بالقان‌لاردا زیروه‌یه اولاشمیش‌دیر. اؤیله کی عوثمان‌لی‌دا شه‌هرله‌ر «به‌ده‌سته‌ن‌لی» و «به‌ده‌سته‌ن‌سیز» دییه ایکی چئشیده آیریلیردی. اه‌ن اون‌لو به‌ده‌سته‌ن‌له‌ر: بالقان‌لاردا سارای بوسنا (بوسنی هرزگوین)، اوسکوپ (مقدونیه)، نیقوزییا (قیبریس)، سئلانیک (یونان) یانبولو (بولقاریستان)، ایستانبول (عهد قدیم و جدید)، اه‌دیرنه؛ آنادولودا قاهرامان ماراش (اه‌ن اه‌سکی)، قیرشهیر، قونیا، ده‌نیزلی، بولو، آیدین، تیرابزون، آنقارا، بورسا و ....
٩- آتاما سرّینی فاش ائتمه‌دیم به‌ن- خزینه آچدیغین «فاش» ائتمه‌دیم به‌ن. تورکییه یایین‌لاری‌ندا هر ایکی دیزه‌ده «فاش» یازیلمیش‌دیر، اویسا بیرینجی‌سی «فاش» و ایکینجی‌سی «تاش» اولمالی‌دیر. دوزگون اوخونوش: آتاما سرّینی فاش ائتمه‌دیم به‌ن- خزینه آچدیغین «تاش» ائتمه‌دیم به‌ن. یعنی خزینه‌نی آچدیغینی دیشاری‌یا وورمادیم، کیمسه‌یه بیلدیرمه‌دیم.
١٠-جمالی گونه‌شه رونق باغیش‌لار- ضیاسی عالَمه «مطلق» باغیش‌لار. ایکینجی دیزه‌ده «مطلق» دئییل، «مطلع» اولمالی‌دیر. دوزگون اوخونوش: جمالی گونه‌شه رونق باغیش‌لار- ضیاسی عالَمه «مطلع» باغیش‌لار. یعنی آیدین‌لیغی اوزونده‌ن اونون جمالی، گونه‌ش گیبی دونیایا ایشیق ساچان‌دیر.
١١- قامو به‌ی‌له‌ر «گؤرو» قاپی‌یا گه‌لدی- دیوان باغ‌لاندی و جمله جمع اولدو. مهنجه، که‌سین اولماماق‌لا بیرلیک‌ده، تورکییه یایین‌لاری‌ندا «گؤرو» دییه اوخونان کلیمه، «قورو» یا دا «و قور» اولابیله‌ر. «قور»، رتبه؛ اعیان و اشراف طبقه‌سی، بایارلار و بویوک‌له‌ر دئمه‌ک‌دیر. بورادان «قوره» (توره) خان‌زاده، امیرزاده، شاه‌زاده؛ و «قورداش» هم‌رتبه آنلامی‌ندادیر. بو دوروم‌دا بیتین آنلامی به‌ی‌له‌ر و شه‌هرین بؤیوک‌له‌ری – به‌ی دوزئیی‌نده اولان‌لارین، هامی‌سی گه‌لیپ توپ‌لاندی‌لار. اؤنه‌ردیییم اوخونوش: قامو به‌ی‌له‌ر «قورو» قاپی‌یا گه‌لدی- دیوان باغ‌لاندی و جمله جمع اولدو.
١٢- آتان‌دان دستور آلدیم شاهِ شهنگول- قیریم‌ا گئتمه‌یه، ائی یوزو «گؤگول». اه‌سکی تورک‌جه‌ده گؤک‌ول، گؤک‌ه‌ل گیبی کلیمه‌له‌ر، گؤک‌چه‌ک و گؤزه‌ل آنلامی‌ندا ایش‌له‌دیلمیش‌دیر. آنجاق بوراداکی کلیمه‌نین گؤرک کؤکه‌نی‌نده‌ن و گؤزه‌ل آنلامی‌ندا «گؤرکول» اولما احتیمالی دا واردیر. بو بیت‌ده‌کی شهنگول Şengül – شهنگول Şeñül ده تورک‌جه بیر کلیمه اولوپ آنلامی گؤزه‌ل و اولاغان‌اوستودور. اؤنه‌ردیییم اوخونوش: آتان‌دان دستور آلدیم شاهِ شهنگول- قیریم‌ا گئتمه‌یه، ائی یوزو «گؤرکول».
مئهران باهارلی
گئرچه‌یه هو!!!
DÂSTÂN-I AHMED HARÂMÎ’DE DÜZELTMELERİM, ÖNERİLERİM
Méhran Baharlı
Ahmed Harami Dastanı’nın yayımlarında şimdiye dek okunamayan azu (veya) yanlış okunmuş kelim ve bileşikler vardır. Aşagıdakiler bunlardan bir kaçıdır:
1-“Münevver oldu cümle sübh-i sâdık, vuhûşa geldi çün insân-ı nâtık”. Burada “Vuhûşaوحوشا ” (vahşilere) anlam vermemektedir. Doğru okunuş “ve cûşâو جوشا ”dır. Cûşa gelmek, coşmak demektir: “münevver oldu cümle sübh-i sâdık, ve cûşâ geldi çün insân-ı nâtık”.
2-“Düheng âvâzının vezni belirdi, ünüldeyi ile nay nifrin kılırdı”. Buradaki “nifrinنیفیرین ” kelimesini “nefrin” (lanetleme, kargış) veya “sırrın” diye düzeltimişler. Oysa düzgün kelime nâle ve yüksek ses ve âvâz anlamında olan “nefîrنفیر ” ve doğru bileşik “ile nefîrin nay”dır, “ile nay nifrin” azu “ile nay sırrın” deyildir. Doğru okunuş: “düheng âvâzının vezni belirdi, ünüldeyi nefîrin nay kılırdı”. Yani nay ünüldeyerek nefîrini ve iniltisini yapıyordu.
3-“Gelir âğâze türlü sevt-i perde, işidenler bulur dermânı derde”. Burada “âğâzeآغازه ” yerine “âvâzeآوازه ” olmalıdır. Âvâze mûsikîde “şûbe” adlanan kavramdır. Doğru okunuş: “gelir âvâze türlü sevt-i perde, işîdenler bulur dermânı derde”.
4, 5-“Hem onîki makâmı seyr ederler, devazdeh ve şeş ünü deyr ederler”. “Deyrدیر ” kelimesinin anlamlarından biri davul, nakara, büyük çan vs’dır. Ancak burada bunlar anlam vermemektedir. Burada “deyr” yerine “devrدور ” olmalıdır. “Devr” mûsikîde şed, makâm azu perde adlanan kavram ve çoğulu “edvâr”dır (mûsikî edvârı).
Ayrıca burada geçen “seyr” kelimesi gezinti ve gezmek anlamında olan Arapça kökenli “seyrسیر ” deyil, doğu ve çağatay Türkçesinde de türkü söyleme, yırama ve şarkı okuma anlamlarında olan “seyre”, “sıyra”, “sıra”, “sirسیٖر”, “sır” olup, “sıramak” kelimesi ile bağlantılıdır. Doğru okunuş: “hem onîki makâmı sîr ederler, devazdeh ve şeş ünü devr ederler”.
6-“Alıban ol Harâmî’nin elinden, göyerçîni doğânın miskalından”. Burada “miskalındanمثقالیندان ” deyil, “mınkarındanمنقاریندان ” olmalıdır. Mınkar kuşun dimdiyi ve kakası demektir. Doğru okunuş: “alıban ol Harâmî’nin elinden, göyerçîni doğânın mınkarından”.
7-“Divânî hat içinde sihr ederdi, o hatt îçinde yâni mühr ederdi”. Buradaki güneş anlamında olan “mihrمِهر ”i, bir sıra yayınlarda anlamı tamga olan “mührمُهر ” (mühür) okumuşlar. Oysa bu beyitte sözü edilen Dîvânî Hatt’ın nokta ve harekelerle süslenen ve bezenen Celî (anlamı açık, bayık, aydın, parlak, cila verilmiş) türüdür. Şâirin dediyi budur: gülendam Dîvânî Hattın Celî türünü o denli güzel yazırdı ki aydınlık ve açıklıkta - celîlikte güneş gibiydi. (özellikle Osmanlı alanında çok yaygın olan ve zirveye ulaşan Dîvânî Hattı yaratan Anadolulu Hüsâm-ı Rûmî’dir). Doğru okunuş: “Dîvânî Hat içinde sihr ederdi, o hatt îçinde yâni mihr ederdi”.
8-“Harâmi gele diye ihtiyât yer, onun îçün durur düzgün kapı dir”. Burada “dirدیر ” yerine “derدر ” olmalıdır. Türkçe kapı ve Farsça der eşanlamlıdırlar. Kapı - der ikilemesi durumu pekiştirmek için kullanılmıştır. Doğru okunuş: “Harâmi gele diye ihtiyât yer, onun îçün durur düzgün kapı der”.
9-“Atan viribidi biz kullarını, hazandan saklasın Hak güllerini”. Türkiye yayınlarında “viribidiویریبیدی ” olarak okunan kelime gönderdi anlamlandırılmış ve veribmek, viribenlemek?, virenlemek? gibi fiiller ile ilişkilendirilmiştir. Oysa Türkçede göndermek anlamında olan viribimek fiilinin varlığı şüphelidir. Bu bileşik bence “viribidi” (verip idi) deyil, “ıdı veripایدی ویریپ ” olmalıdır. bu terkipte “ıdı” ve “verip” fiilleri yer deyiştirmiştir. Bilindiyi gibi Türkçede “ıdmak” fiili göndermek, irsâl etmek ve “idimek” fiili dermek, devşirmek, yığmak ve toplamak anlamlarındadır. “Idı verdi” ise (Düşü verdi, bakı verdi gibi) hemen, suratle, derhal gönderdi demektir. Doğru okunuş: “atan ıdı verip biz kullarını, hazandan saklasın Hak güllerini”. Yani atan biz kullarını suratle toplayıp gönderdi ...
10-“Atâma sırrını fâş etmedim ben, hazîne açtığın fâş etmedim ben”. Türkiye yayınlarında her iki dizede fâşفاش yazılmıştır. Oysa birincisi fâş ve ikincisi dışarı anlamında olan taşتاش olmalıdır. Doğru okunuş: “atâma sırrını fâş etmedim ben, hazîne açtığın tâş etmedim ben”. Yani hazîneyi açtığını dışarıya vurmadım, kimseye bildirmedim.
11-“Cemâlı güneşe revnek bağışlar, ziyâsı âleme mutlak bağışlar”. İkinci dizede mutlakمطلق deyil, anlamı aydınlık ve ışıklı olan matla’مطلع olmalıdır. Doğru okunuş: “cemâlı güneşe revnek bağışlar. ziyâsı âleme matla’ bağışlar”. Yani aydınlığı yüzünden onun cemâlı güneş gibi dünyaya ışık saçandır.
12-“Kamu beyler görü kâpıya geldi, divan bağlandı ve cümle cem’ oldu”. Türkiye yayınlarında görüگؤرو diye okunan kelime, kesin olmamakla birlikte, “kuru” azı “kure-kuraقورا ” olabilir. “Kur” kelimesi rütbe, soylu sınıfı, toplumun bayarlar ve büyükler zümresi demektir. Buradan “kure – kura” (tura) hanzâde, beyzâde, emîrzâde ve şehzâde, ve “kurdaş” rütbesi aynı olan anlamındadır. Bu durumda beytin anlamı beyler ve kentin büyükleri, bey düzeyi ve rütbesinde olanların hepsi gelip toplandır. Önerdiyim okuma: “Kamu beyler kura kâpıya geldi, divan bağlandı ve cümle cem oldu”.
13-“Atandan destur aldım şâh-ı şengül, Kırım’â gitmeye, ey yüzü gögül”. Eski Türkçe’de gögülگؤگول ve gögelگؤگه‌ل gibi kelimeler gökçek ve güzel anlamında kullanılmıştır. Ancak buradaki kelimenin “görk” kökeninden ve güzel anlamında “görkülگؤرکول ” olma olasılığı da vardır. Bu beyitteki “Şengül” kelimesi de Çince kökenli Türkçe bir kelime olup anlamı güzel ve olağanüstü, müthiştir. Önerdiyim okunuş: “Atandan destur aldım şâh-ı şengül, Kırım’â gitmeye, ey yüzü görkül”.
14-“O şehrin kethudâsı dâhı bile,
bezistan kethudâsı ânın ile”. Azerbaycan Respublikasında bezestanبزستان diye okunmuş olan
kelimenin Türkçede söylenişi bedestenبه‌ده‌سته‌ن - بدستان dir. Doğru okunuş: “o şehrin kethudâsı dâhı bîle,
bedesten ketdudâsı ônun île”. Kelime Yunanca bez ve Farsça ıstan (bezistan)
veya Türkçe satan’dan (bez satan) oluşur. Bedesten, içinde kumaş, silah, inci
ve benzeri deyerli nesnelerin satıldığı kapalı satlaktır (üstü örtülü Pazar,
kapalı çarşı). Bedesten Türklere özel ticârî yapılardır. Salçuklular döneminde
Han ve Arasta (Raste) ile birlikte Anadolu’da Yunan - Rum Kaiserion ve Basilica
geleneyinin devâmı olarak ortaya çıkmış ve Utmanlılar (Osmanlılar) döneminde
özellikle Batı Osmanlı’da ve Balkanlarda zirveye ulaşmıştır. Öyle ki Osmanlı
kentleri Bedestenli ve Bedestensiz diye iki çeşite ayrılırdı. En ünlü
bedestenler: Balkanlarda Saraybosna, Üsküp (Makedonya), Nikoziya (Kıbrıs),
Selanik (Yunanistan), Yanbolu (Bulgaristan), İstanbul (Ahd-i kadîm ve cedîd),
Edirne; ve Anadolu’da Kahraman Maraş (en eski), Kırşehir, Konya, Denizli, Bolu,
Aydın, Tırabzon, Ankara, Bursa vs.
[1] دو شعر تورکی از فتح‌علی
شاه قاجار، ایکی تورک‌جه قوشوق فتح‌علی شاه قاجاردان
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_3.html
ایلئی
ایلینده - ایلکیدا: ایلئیی‌نده، در تصرفت، در معیتت، در دستت، در جلویت، ... (ایلئی-ایلای:
ایله، بیله، با، مع، نزد، پیش، حضور). ید و بیضا ایلینده: دارای قدرت معجزه ویا
صاحب جلال و شکوه هستی
No comments:
Post a Comment