ضرورت و صحت املای «آزه‌ربایجان» در نوشته‌جات و متون تورکی
مئهران باهارلی
املای نام «آزربایجان» در متون تورکی «آزه‌ربایجان» است. همه‌ی دلائلی که در ضرورت کاربرد املای «آزربایجان» با «زا» در متون فارسی بیان شد[1]، در مورد ضرورت و صحت کاربرد املای «آزه‌ربایجان» با «زا» و فتحه به صورت «ه» در متون تورکی نیز صدق می‌کنند. علاوتا:
از دیدگاه زبان‌شناسانه
١-بنا بر اصلی کلی، لغات دخیل و کلمات خارجی از قواعد دستوری و آوائی و صرف و نحو زبان میزبان پیروی می‌کنند. این متابعت در کتابت و املا نیز خود را نشان می‌دهد. چنانچه حرف «ت» در کلمات و اسامی با ریشهی تورکی که سابقا در نوشتار فارسی با «ط» نوشته می‌شد در حال حاضر با «ت» نوشته می‌شود. مانند کلمات تورکی اوتو (اطو)، تپیش (طپش)، اوتاق (اطاق)، تاپانچا (طپانچه)، باتلاق (باطلاق)، اوتراق (اطراق)، ... و اسامی تورکی تاریم (طارم)، توغرول (طغرل)، خاتا (خطا)، ....؛ کلمات با ریشهی اوروپایی امپراتور، بلیت، باتری و ...؛ همزه‌های آخر کلمات عربی (ء) که در فارسی تلفظ نمی‌شوند در املا نیز حذف می‌گردند (املا به جای املاء)، .....
بنا به اصل مذکور، کلمات ایرانیک - فارسی و غیر تورکی به هنگام ورود به دائره‌ی لغات زبان تورکی، از قواعد دستوری و آوائی و صرف و نحو زبان تورکی تبعیت می‌کنند، بعضی از آن‌ها نیز در گامی فراتر، کاملا بومی و تورکیزه می‌شوند و هویت تورکی کسب می‌کنند. این متابعت، خود را در کتابت هم– به صورت کاربرد حروف موجود در الفبای تورکی به جای حروف و علائم خاص عربی و فارسی (ذ، ظ، ط، ث، ص، ض، تنوین، تشدید، فتحه، ضمه، کسره، همزه، ....) نشان می‌دهد.
٢-یکی از لوازم بومی و تورکیزه شدن لغات بیگانه در زبان تورکی آن است که صائت‌ها و صامت‌های کلمات وارده که در زبان تورکی وجود ندارند، به صائت‌ها و صامت‌های معادل و متعارف موجود در زبان تورکی تبدیل می‌شوند. در زبان تورکی معاصر (اوغوز غربی رایج در ایران) صداهای «ط، ظ، ض، ص، ذ، ث، ح، ع» وجود ندارند و حروف خاص نشان‌گر آن‌ها هم در کلمات با ریشهی تورکی و یا کلمات دخیل که هویت تورکی کسب کرده و بومی شده‌اند بکار نمی‌روند. حرف «ذال» موجود در کلمات وارداتی عربی و فارسی بومی شده و هویت تورکی کسب کرده هم مشمول این قاعده‌است و به شکل «ز» تلفظ و به صورت «زا» نوشته می‌شود. ابقای حرف «ذال» در این قبیل کلمات، علامت و نشان‌گر بیگانه‌گی و بومی نشدن آن‌ها؛ برعکس عدم کاربرد حرف «ذال» در نگارش کلمه‌ی آزربایجان در نوشته‌جات تورکی، نتیجه‌ی بومی‌سازی این کلمه – نام ایرانیک است.
٢-تورکی زبان زنده و مستقلی است و نام‌های خاص خارجی مستعمل در آن، مخصوصا آن‌هائی که دارای ریشهی غیر عربی و غیر فارسی هستند و یا کاملا تورکیزه شده‌اند، می‌بایست بر اساس قواعد و فونتیک زبان تورکی نگاشته و تلفظ شوند. همانگونه که فارس‌ها مجازند نام‌های فارسی و خارجی را در نوشته‌های فارسی، طبق قواعد و املای زبان فارسی تلفظ و ثبت کنند، تورک‌ها نیز مجازند که نام‌های تورکی و خارجی و تورکیزه شده، و در این میان آزربایجان را در نوشته‌های تورکی طبق قواعد و املای زبان تورکی یعنی به صورت «آزه‌ربایجان» (و یا «آزاربایجان» تلفظ و) ثبت نمایند.
٣-حرکت به سوی املا و اورتوگرافی تورکی تماما فونتیک و بدون تناقض داخلی که کاملا از قید و بندهای املای مغلوط و نارسای زبان فارسی و یا املاهای محافظه‌کارانه‌ی التقاطی فارسی - تورکی (که حرکه‌های عربی و حروف خاص فارسی و عربی را به الفبا و املای تورکی بخیه می‌زنند) رها شده باشد، در این میان نشان دادن فتحه با «ه» در نام آزه‌ربایجان، یک نیاز و ضرورت تاریخی برای انکشاف زبان تورکی در ایران و در نتیجه آسان ساختن امر خواندن و نوشتن به زبان تورکی است.
%20-%20Copy.png)
.png)
طرز نشان دادن صدای فتحه در املای فونتیک تورکی
همانگونه که گفته شد، در املای معیار تورکی اشارات فتحه، کسره، ضمه، همزه، تنوین، تشدید، ... بکار نمی‌رود و هر کدام از ٩ حرف صدادار موجود در زبان تورکی با علامت خاص دیگری به شرح زیر نشان داده‌می‌شود:
در اول کلمات تورکی و تورکیزه‌شده: آ (A)، اه (E)، ائ (É)، اێ (I)، اي (İ)، اوْ (O)، اؤ (Ö)، اوُ (U)، اۆ (Ü).
در وسط و آخر کلمات تورکی و تورکیزه شده: ا (A)، ه (E)، ئ (É)، ێ (I)، ي (İ)، وْ (O)، ؤ (Ö)، وُ (U)، ۆ (Ü).
در ارتباط با طرز نشان دادن صدای فتحه در حال حاضر می توان از سه نوع املای تمامن فونتیک، فونتیک و نیمه فونتیک تورکی صحبت کرد.
الف- در املای نیمه فونتیک:
-فتحه در آغاز کلمات تورکی و تورکیزه شده و پیش از یک حرف بی‌صدا، به صورت
«ا» نشان داده می‌شود: ال= دست، اسکی= قدیم، ات = گوشت، ....
-فتحه در هجای اول کلمات تورکی و تورکیزه شده و پیش از یک حرف بی‌صدا، نشان داده نمی‌شود: گل = بیا، سن = تو، نده‌ن = چرا، ....
ب-در املای فونتیک:
-فتحه در اول کلمات تورکی و تورکیزه شده به صورت «اه» نوشته می‌شود: اه‌ل
= دست، اه‌سکی = کهنه، اه‌ت = گوشت، اه‌یری = کج، اه‌یله‌ش = بنشین، اه‌ییلمه‌ک:
خم شدن، .....
-فتحه در بقیه‌ی مواضع کلمات تورکی و تورکیزه شده به صورت « ه» نوشته می‌شود: که‌په‌نه‌ک = پروانه، نه‌ده‌ن = چرا، ده‌ییشیک = متفاوت، به‌یه‌نمه‌ک = پسندیدن، به‌ی = آقا، هه‌وه‌نگ = هاون، ده‌وه= شتر، ائوره‌ن = گیتی، گه‌ل = بیا، سه‌ن= تو، ....
ج-در املای تمامن فونتیک:
-فتحه در همه‌جا از جمله در اول کلمات تورکی و تورکیزه شده به صورت «ه» نوشته می‌شود: ه‌ل = دست، ه‌سکی = کهنه، ه‌ت = گوشت، ه‌یری = کج، ه‌یله‌ش = بنشین، ه‌ییلمه‌ک: خم شدن، ....، که‌په‌نه‌ک = پروانه، نه‌ده‌ن = چرا، ده‌ییشیک = متفاوت، به‌یه‌نمه‌ک = پسندیدن، به‌ی = آقا، هه‌وه‌نگ = هاون، ده‌وه= شتر، ائوره‌ن = گیتی، گه‌ل = بیا، سه‌ن= تو، ...
با این وصف کلمه‌ی آزربایجان در هر سه املای فونتیک، نیمه فونتیک، و تمامن فونتیک تورکی، با نشان دادن فتحه‌ی هجای دوم آن با «ه»، به صورت «آزه‌ربایجان» نوشته می‌شود.
نشان دادن فتحه با «ه» در متون تورکی در گذشته، نمونه‌های ارده‌بیل، تهبریز، تورکمه‌ن، ...:
در گذشته در آناتولی و خاورمیانه و قفقاز و تورکستان (تورکی خاقانیه، کاشغری قدیم، ...)، به سبب قلت عددی متون تورکی، برای مدتی حروف صدادار با حرکه‌های مرسوم عربی، از جمله صدای فتحه با حرکه‌ی « َ » نشان داده می‌شد. مانند «پَالوُدَجی» به جای پالوده‌چی، «خاتونِ» به جای خاتونو، «آلْتِ» به جای آلْتی، «طانُقدُرلار» به جای تانیق‌دیرلار، ... (در استشهادنامهی تورکی باقی‌مانده از قرن ١٤[2])، «بتکَ» به جای بوت‌گه = به بت (در یک شعر تورکی خوجا عبدالقادر مراغی[3])، «دوژَ » به جای دوژه (در نامه‌ی علی بالی از دوره‌ی قیزیل‌باشیه[4])، ... بعدها به سبب افزوده شدن بر تعداد متون تورکی و سرعت در نوشتن و عادت به تورکی‌خوانی و ....، این طرز متروک گشت و رسم نشان ندادن حروف صدادار در املای کلمات معمول شد. صدای فتحه هم با حرکه نشان داده نشد. به عنوان مثال «خانلر» به جای خانه‌له‌ر؛ .... نوشته می‌شد.
در قرن نوزده با گسترش صنعت چاپ و کتب چاپ سنگی و روزنامه‌جات و سوادآموزی همه‌گانی و عمومی شدن تورکی‌نویسی که آسان‌سازی املای تورکی را ضروری کرد، در سراسر جهان تورکیک دوباره تمایلی برای نشان دادن صدای فتحه، این بار با حرف « ه» ظاهر شد. در نوشته‌جات این دوره در ساحه‌ی تورکی غربی هم (ایران قاجاری، عثمانلی، قفقاز، بالکان، ...) صدای فتحه‌ی بسیاری از کلمات و اسامی تورکی و غیر تورکی، با « ه» نشان داده شده است. مانند ده‌لی، ارده‌بیل، تهبریز، تورکمه‌ن، آکاده‌میا، ئوه‌ت - اوت، یوره‌ک، سه‌وه‌ن، بولشه‌ویک، اوزه‌رینه- اوزرینه، آق‌ده‌نیز، قاراده‌نیز، ...
این وضعیت بخصوص در کلمات عربی که در زبان تورکی دارای تلفظ متفاوت بودند و یا ممکن بود با کلمات مشابه اما دارای معنای متفاوت اشتباه گرفته شوند رعایت می‌شد: مانند املای «شهه‌ر» و یا «شه‌هه‌ر» به جای شَهْرْ (همچنین برای جلوگیری از اشتباه گرفته شدن آن با شَهْرْ به معنی ماه)، «قده‌ر» - قادار به معنی تا و الی (همچنین برای جلوگیری از اشتباه شدن آن با «قَدْرْ» به معنی ارزش و سرنوشت)، ....
به مرور زمان در بسیاری از زبان‌های جهان تورکیک مانند تاتاری قازان (در شرق موسکو)، اویغوری (در تورکستان چین)، قازاقی و تورکمنی و ... جریانی به‌صورت تمامن فونتیک نوشتن کلمات و نشان دادن فتحه به صورت «ه» در همه‌ی کلمات، چه تورکی چه خارجی و در هر موضع یک کلمه، در اول و وسط و آخر آن، به وجود آمد (عکس نوشته‌جاتی از این قبیل به عنوان نمونه به این مقاله ضمیمه شده است). به عنوان نمونه در مطلبی در باره‌ی زنان آزربایجان ایران در نشریه‌ی تورکمه‌نستان، سان ٢٢٧ (٥٦٨)، نویابر ١٩٢٥، علاوه بر املای آزربایجان با «زا»، همه‌ی فتحه‌ها، چه در کلمات و اسامی تورکی و چه عربی – فارسی با «ه» نشان داده شده است:
-در کلمات و اسامی تورکی: تهبریز، تورکمه‌ن، سه‌س، ده‌گشتر (ده‌ییشدیر)، یه‌رلی (یئرلی)، چه‌ک، یه‌نه، گه‌ره‌ک، به‌گیم، ...
-در پسوندهای تورکی: -له‌ر، -جه‌ن، -ده‌ن، -مه‌ک، -ه‌ن، ...
-در کلمات عربی و فارسی: وه (و)، هه‌م (هم)، هه‌ر (هر)، شه‌هه‌ر (شهر)، سه‌به‌ب (سبب)، حوکومه‌ت (حكومت)، مه‌کته‌ب (مکتب)، مه‌حسوس (محسوس)، مه‌سه‌له (مساله)، ده‌رس (درس)، هه‌میشه (همیشه)، ...
-حروف صدادار دیگر هم نشان داده شده است: نومایش (نمایش)،...
-حروف خاص عربی ع، ط، ض، ظ، ث، ذ، .... بکار نرفته است: سولتان (سلطان)، مه‌زکور
(مذکور)، اومومی (عمومی)، آیال (عیال)، تاسیر (تاثیر)، زولم (ظلم)، ..
-تشدید عربی بکار نرفته است: شیدده‌ت (شدّت)، سه‌یید (سیّد)، مه‌ده‌نییه‌ت
(مدنیّت)، ...
-قانون هماهنگی اصوات در مورد کلمات عربی هم بکار رفته است: حایوان (حیوان)، ...
آزاربایجان طبق قانون هماهنگی اصوات:
مشکل دیگر نام آذربایجان، علاوه بر وجود حرف « ذ » و یا ذال معجمه – عجمیزه در املای آن، حفظ تلفظ ایرانیک و عدم رعایت قانون هماهنگی اصوات تورکی به هنگام تلفظ آن است، امری که برای اغلب تورک‌زبانان ثقیل است. به همین سبب در بسیاری از زبان‌های تورکیک و لهجه‌های زبان تورکی (اوغوز غربی)، نام آزربایجان مطابق با قانون هماهنگی اصوات تورکی به صورت‌های «آزاربایجان»، «آزیربایجان» و .... تلفظ و نوشته می‌شد (نگاه‌کنید به عکس‌های ضمیمه‌ی این نوشته). حتی در نشریه‌ی تورکمه‌نستان فوق الذکر، نام «طهران» علاوه بر جای‌گزینی «ط» با «ت» در آن، با رعایت قانون هماهنگی اصوات تورکی و با اضافه کردن «ا» به صورت «تاهران» نوشته شده است. (نوت: امروز هم در متون و نوشته‌جات تورکی، در صورت التزام شدید به رعایت قانون هماهنگی اصوات تورکی، این نام‌ها باید به ترتیب به صورت «آزاربایجان» و «تاهران» نوشته و تلفظ شود. مانند دیگر نام‌های جوغرافیایی از قبیل تورکِستان و یا آناتولیا در تورکیه که بنا به قواعد زبان تورکی به صورت‌های «تورکوستان» و «آنادولو» نوشته و تلفظ شده و می‌شوند).
کاربرد فورم آزاربایجان در نوشته‌جات تورکی قدیم، همچنین نشان می‌دهد که فورم ایرانیک – فارسی «آذربایجان» مقدس نبوده، علاوه بر تغییر ذال آن به «زا»، می‌توان حرف صدادار « ا » (و در صورت لزوم « ه») را هم به آن اضافه‌کرد. چنانچه در املای اویغوری معاصر، نام آزربایجان هم با «زا» و هم با «ه» برای نشان دادن صدای فتحه نوشته می‌شود: ئۇيغۇرچە لوغەت: ئەزەربەيجان (در کوردی: ئازه‌ربایجان)
آزه‌ربایجان و هویت مستقل املای تورکی
١-عده‌ای مطرح می‌کنند عدم کاربرد ذال معجمه و افزودن «ه» به نام «آزه‌ربایجان» در نگارش، وحدت املای دو زبان تورکی و فارسی را از بین می‌برد. در پاسخ باید گفت وحدت و یگانه‌گی در شیوه و قواعد نگارش کلمات و نام‌ها مربوط به یک زبان معین است و نه دو یا چند زبان مختلف. فارسی و تورکی دو زبان متفاوتند و لزومی به متابعت هیچ‌کدام از قواعد نگارش دیگری و یا وحدت املاهایشان نیست.
٢- اگر در املای تورکی، به شیوه‌ی آوانگاری و املای فارسی کلمات جواز و رسمیت داده شود، استقلال زبان و املای تورکی خدشه‌دار و روند استحاله‌ی آن‌ها در فارسی تسریع خواهد شد (همانگونه که شده است). پژوهش‌گران زبان فارسی، خود لزوم تصرف فارس‌ها در املای زبان عربی و اعمال تغییرات در آن را نشانه‌ی استقلال زبان فارسی از زبان عربی و حفظ هویت زبان فارسی در مقابل عربی‌گرائی و عربی‌زده‌گی دانسته‌اند. احمد بهمنیار از اعضای گذشته‌ی فرهنگستان ایران می‌گوید «لغات عربی وارده به زبان فارسی از ریشهی خود جدا می‌شوند و خواص عربی خود را از دست می‌دهند. زیرا اصل، استقلال خط و زبان فارسی است. لغات خارجی که وارد زبان فارسی می‌شوند، باید تابع مقررات و قوانین آن باشند». به دلیل مشابهی ادبای کورد به منظور تضمین و تاکید بر استقلال زبان کوردی از فارسی، الفبا و املایی تمامن فونتیک و کاملا متفاوت از الفبا و املای فارسی برای کوردی آفریده‌اند. زبان و املای تورکی هم دارای وضعیت مشابهی بوده اصل، «استقلال خط و املا و زبان تورکی» است.
٣-به لحاظ سیاسی و منافع ملی ملت تورک، در شرایطی که زبان تورکی از همه جهت از طرف زبان فارسی در حال اضمحلال و نابود شدن است، و دولت ایران با انگیزه‌های استعمار داخلی و نسل‌کشی ملی و زبانی تورک، زبان و املای فارسی را بر ملت تورک تحمیل می‌کند، اصرار ایران‌گرایان و آزربایجان‌گرایان بر یگانه‌گی املای دو زبان متفاوت فارسی و تورکی و کاربرد املای فارسی در نگارش کلمات در متون تورکی بدون رعایت مقررات و قوانین زبان تورکی، اشتباه بوده، رفتاری عاقلانه و منطقی نیست.
٤-این انتظار که تورک‌ها نام مهم‌ترین بخش از وطن خود در تورک‌ایلی را در متون و نوشته‌جات تورکی، نه مطابق املای تورکی آزه‌ربایجان، بلکه مطابق املای فارسی آذربایجان بنگارند، انتظاری غیر منطقی و نامعقول است. هیچ ملتی، نام‌های جوغرافیایی سرزمین خود را در زبان خویش با املای ملت دیگری، آن هم ملتی که دولت و نخبه‌گان و سیاسیونش یک صد سال تمام قصد محو و نابودی او و زبانش را داشته‌اند و دارند، نمی‌نگارد.
٥- اصلاح و مودیفیکاسیون الفبا و املای تورکی - عربی و متناسب ساختن آن با خصوصیات و نیازهای زبان تورکی، از جمله اجتناب از کاربرد حروف و حرکه‌های خاص زبان عربی در متون و نوشته‌جات تورکی، ناشی از عرب‌ستیزی نیست. همانگونه که الفباء و املای عربی برای زبان‌های فارسی، کوردی، اوردو، اویغوری و ... اصلاح شده است، در ایران نیز تورک‌ها به اصلاح آن متناسب با خصوصیات و احتیاجات زبان خود تورکی اقدام کرده‌اند.
علت مخالفت آزربایجان‌گرایان با املای تورکی آزه‌ربایجان
فورم آزه‌ربایجان و عموما املای تمامن فونتیک تورکی رها از یوغ املای فارسی، نتیجه‌ی طبیعی روند نشان دادن صدای فتحه با حرف « ه» در نوشته‌جات و متون تورکی و سنت تورکی‌نویسی در تاریخ است. در حالیکه اصرار آزربایجان‌گرایان در ایران به حفظ املای فارسی در نوشته‌جات و متون تورکی و مخصوصا عنادشان در نشان ندادن صدای فتحه در کلمات و پسوندهای تورکی و یا تورکیزه شده، ناشی از ایران‌گرایی و وابسته‌گی – وفاداری آن‌ها به سنت فارسی‌نویسی است. (آزربایجان‌گرایی محصول مشروطه‌ی انگلیسی معتقد به زبان ملی فارسی و روسیه‌ی استالینیستی معتقد به تورکی نبودن زبان تورکی‌زبانان است). جالب توجه است که در جمهوری آزربایجان هم مساله‌ی نشان دادن صدای فتحه در الفبای لاتینی با انتخاب حرف (Ə) توسط آزربایجان‌گرایان استالینیست (به قصد ایجاد واگرایی بین خود و جهان تورکیک و در راس آن‌ها تورکیه) به معضلی تبدیل شده است.
نتیجه: «آزربایجان» - کلمه‌ای دخیل در زبان تورکی با ریشهی ایرانیک -، می‌باید در متون و نوشته‌جات تورکی طبق قواعد دستور زبانی و املای تورکی به شکل «آزه‌ربایجان» ، و نه با املای فارسی «آذربایجان» نوشته شود.
گئرچه‌یه هو
برای مطالعه‌ی بیشتر:
آزربایجان دیگر چه صیغه‌ای است؟
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_6.html
ضرورت و صحت املای «آزه‌ربایجان» در نوشته‌جات تورکی
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/07/blog-post_11.html
«آزربايجان»، صور اسرافيل است
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_3.html
باز آوردمتان ای واو و یاء - تا شود شاد مَرْدُم و املاء
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_12.html
نه ترک، نه اتراک، دوغروسو تورک، و یا «تورک» دیگر چه صیغه‌ای است؟
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post.html
فورم آزربايجان، آتاتورک و نشريه‌ی اراده‌ی مليه
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_14.html
TÜRK
LATİN BİÇİG (ABÉCÉ) – TÜRKİLİ
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/07/turk-latin-bicig-abece-turkili-turk.html
فتحه – اوستره‌‌نین عرب کؤکه‌ن‌لی فونئتیک تورک یازیمی‌ندا گؤسته‌ریلمه‌سی
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/04/blog-post_29.html
لاتین یازی‌لاردا اوستره-فتحه‌نین (Ə-ǝ) یئری‌نه (E-e) و آسترا-کسره‌نین (E-e) یئری‌نه (É-é) ایله
گؤسته‌ریلمه‌سی
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/04/e-e-e-e-e-e.html
اعتراض آزربایجان‌گرایان به فورم‌های تورک و کورد
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_85.html
Türkcenin
Latın Elifbası
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/02/turkcenin-latn-elifbas.html
[1] آزربایجان دیگر چه
صیغه‌ای است؟
[2] یک تانیق‌لیق-استشهادنامهی
تورکی در بخشودن کابین-مَهریه از ١٣١٥-١٣٣٥ میلادی
[3] قرائت کامل و تصحیح
تصنیف-شعر تورکی نویافته‌ی عبدالقادر مراغی، و تخلص ابن صفی او
[4] قبض تورکی علی
بالی نماینده‌ی شاه صفی در ونیز و کاربرد زبان تورکی در تجارت و معاملات خارجی
دولت قیزیل‌باش (صفوی)
No comments:
Post a Comment