شعر تورکی سلطان احمد جالاییر - جلایر
(تولد ؟۱۳۴ تبریز- مرگ ١٤١٠ تبریز)
مئهران باهارلی
SULTAN
AHMED CALAYIR’IN TÜRKÇE KOŞUĞU
TURKISH
POEM OF SULTAN AHMAD JALAYIR
(134? Tebriz-1410 Tebriz)
خلاصه:
سلطان احمد جالاییر قدرت‌مندترین سلطان سلسله‌ی تورک – موغول جلایری، زیسته در قرن چهارده میلادی، و متولد و متوفی در تبریز است. عهد جلایری دورهی پایانی تورک‌زبان شدن موغول‌ها در منطقه است. سلطان احمد شاعری توانا در زبان‌های تورکی و فارسی بود. اگرچه تاکنون تنها یک شعر تورکی از او یافت شده است. در این مقاله، این شعر تورکی را ترمیم و تقدیم کرده‌ام؛ اطلاعاتی در باره‌ی سلطان احمد به عنوان یک ادیب و شاعر، نگارگر و مینیاتوریست، موسیقی‌شناس و موزیسین داده‌ام؛ مذهب علوی تورکی او (قاراقویون‌لو – بکتاشی) از اسلام هترودوکس، و مساله‌ی مزار او را بررسی نموده‌ام. مقاله همچنین دارای اطلاعاتی در باره‌ی طائفه‌ی تورک – موغول جلایر ساکن در افشاریورت منطقه‌ی ملی تورک در شمال خراسان، و ریشه‌شناسی نام جلایر است.
اؤزه‌ت:
ته‌بریزده دوغولوپ اؤله‌ن سولطان احمد جالاییر، ١٤. یوزایل‌ده تورک – موغول جالاییر اه‌رکله‌تی‌نین (دولتی‌نین) اه‌ن گوج‌لو خاقانی ایدی. جالاییرلی دؤنه‌می، بؤلگه‌ده‌کی موغول‌لارین تورک‌له‌شمه سوره‌جی‌نین سون آشاماسی‌دیر. سولطان احمدین بوگونه ده‌ک یالنیز بیر تورک‌جه قوشوغو (شعری) تاپیلمیش اولماسی‌نا قارشین (رغمن)، اونون هم تورک‌جه هم ده فارس‌جا دیل‌له‌ری‌نده یئته‌نه‌ک‌لی بیر قوشار (شاعر) اولدوغو بیلینمه‌ک‌ده‌دیر. بو یازقامادا (مقاله‌م‌ده) سولطان احمد جالاییرین بو تورک‌جه قوشوغونو اوْنقالتیپ (تصحیح ائدیپ) سونماق‌دایام. یازقادا آیری‌جا سولطان احمدی بیر گؤرکول‌چو (ادیب)، قوشار (شاعر)، چیزه‌ر (به‌دیزچی)، نارین‌به‌دیزچی (مینیاتوریست)، کوی‌بیلگه‌نی (موزیکولوق) و کوی‌چو (موزیسین) اولاراق اه‌له آلیر، باغ‌لی اولدوغو اینانجی، هئتئرودوکس ایسلام‌دان تورک علوی (قاراقویون‌لو- به‌کتاشی) کیرتینجی (مذهبی) ایله یاتیری (مقبره‌سی) سورونونو اینجه‌له‌ییپ، قوزئی خوراسان‌دا آفشاریورت تورک میللی بؤلگه‌سی‌نده اوْرون‌لو (ساکن) تورک – موغول جالاییر بویو و جالاییر آدی‌نین کؤکه‌ن‌له‌مه‌سی (ائتیمولوژی‌سی) ده‌یره‌سی‌نده (باره‌سی‌نده) بیلگی‌له‌ر وئریره‌م.
Özet
Tebriz'de doğup ölen Sultan Ahmed Calayır, 14. yüzyılda Türk-Moğol Calayır erkletinin (devletinin) en güçlü hakanıydı (padişahıydı.) Calayırlı dönemi, bölgedeki Moğolların Türkleşme sürecinin son aşamasıdır. Sultan Ahmed’in bugüne dek yalnızca bir Türkçe koşuğu (şiiri) bulunmasına karşın, hem Türkçe hem de Farsça dillerinde yetenekli bir koşar (şair) olduğu bilinmektedir. Bu yazgamda (makalemde) onun bu Türkçe koşuğunu onaltıp (tashih edip) sunuyorum. Yazgada ayrıca Sultan Ahmed’i, bir görkülçü (edip), koşar, bedizçi (Ressam), narınbedizçi (minyatürist), küybilgen (müzikolog) ve küyçü (müzisyen) olarak ele alıyor; bağlı bulunduğu inancı, Heterodoks İslam'dan Türk Alevi (Karakoyunlu - Bektaşi) kirtinci (mezhebi) ile yatırı sorununu inceliyorum; Kuzey Horasan'ın Afşaryurt Türk milli bölgesinde orunlu (sakin) Türk-Moğol Calayır boyu ve Calayır adının kökenlemesi (etimolojisi) deyresinde (hakkında) bilgiler veriyorum.
Abstract
Sultan Ahmed Calayır (Jalayir) was the most powerful sultan of the Turkish-Mongolian Jalayir state. He was born and died in Tabriz in the 14th century. The Jalayirid period is the last stage of the Turkification process of the Mongols in the region. Sultan Ahmed was also a talented poet in both Turkish and Persian languages, although only one of his Turkish poems has been discovered to date. In this article, I emendate and present this Turkish poem of his, also provide information about Sultan Ahmed as a writer, poet, painter, miniaturist, musicologist and musician. Additionally, I delve into his faith, the Turkish Alevi (Karakoyunlu-Bektashi) sect of Heterodox Islam, and the issue surrounding his tomb. The article also includes information about the Turkic-Mongolian Calayır tribe in the Afsharyurt region of Northern Khorasan, and discusses the etymology of the name Calayır.
.jpg)
در کتاب مجموعه النظایر (مَجْمُوعَةُ النَّظَائِرِ) اثر عمر ابن مزید، تالیف سال ۱۴۳۷ میلادی، یک غزل تورکی از سلطان احمد جالاییر - جلایر، زیسته در قرن چهارده میلادی و متوفی در تبریز ثبت شده است. سلطان غیاث‌الدین باهادیر خان احمد، آخرین سلطان قدرت‌مند سلسله‌ی تورک - موغول جلایری (جالاییر، ایلکانویان، ایلکایی)، نوه‌ی شیخ حسن بزرگ موسس این دولت تورک و فرزند سلطان اویس برجسته‌ترین خاقان آن است. در زیر غزل تورکی مذکور را به خوانش خود و با دو الفبای عربی و لاتین آورده و سپس توضیحاتی چند داده‌ام.
۳۶۷، سلطان راست [سولطان‌ین‌دیر]، احمد بن ویس
۱-کیم
اوْلا دۆن گۆن ایشی‌نده فکر و تدبیر ائیله‌مه‌ز
نئیله‌سین
تدبیری به‌نده، چۆن که تقدیر ائیله‌مه‌ز
۲-خیر
و شر، نقّاشِ بی‌چون، یازدێ بیر لوحِ جبین
آدم‌اوْغلو
جهد ائدیپ اوْل نقشی تغییر ائیله‌مه‌ز
۳-آیتِ
«نَحْنُ قَسَمْنا» معنی‌سین هر کیم بیلیر
«یفْعَلُ
اللَّهُ مَا یشَاءُ»، بوُ سرّی تفسیر ائیله‌مه‌ز
۴-هر
کیمه اوْلدوُ میسّر کُنجِ گَنجِ معرفت
پادشاهِ
وقت اوْلوُپ‌دوُر، خذمتِ میر ائیله‌مه‌ز
۵-هر
کیمین کیم عقلی واردێر، اوْل بیلیر حال‌ێ نه‌دیر
بوُگۆنۆ
تانلایا قوْیوُپ، آنێ تاخیر ائیله‌مه‌ز
۶-عارف
اوْل‌دوُر حالیا ایش‌بوُ اؤلۆم‌لۆ دۆنیادا
شاهد
وْ شمع وْ شراب وْ [شهدی] تقصیر ائیله‌مه‌ز
۷-دفترِ
عمرۆ، حساب‌ێ آخر اوْلدوُ جاهلین
بدعمل‌دیر،
جز غمِ بی‌هوده توفیر ائیله‌مه‌ز
۸-دم
گئچیردی مردمِ دل‌خسته‌یِ چشمیم به‌نیم
جز
سرشکِ لاله‌گون در نامه تحریر ائیله‌مه‌ز
۹-قوُمروُ
و بۆلبۆل اوْخوُر حق ذکری‌نی هر دم، ولی
احمد ابنِ ویس اوُخوُر بوُ سؤزۆ، تقریر ائیله‌مه‌ز
SULTAN AHMET CALAYIR’IN TÜRKÇE KOŞUĞU (134? Tebriz-1410 Tebriz)
367, SULTAN RÂST [XAQAN’INDIR]
EHMED İBN-İ VÉYS
Kim ola dün gün işinde fikr ü tedbîr éylemez
N’eylesin tedbîri bende, çünkü teqdîr éylemez
Xéyr ü şer, neqqâş-ı bîçûn, yazdı bir levh-i cebîn
Âdemoğlu cehd édip ol neqşi teğyîr éylemez
Âyet-i
“nehnü qesemnâ” me'nisin her kim bilir
“Yef'elü’llâh
mâ yeşâ”, bu sırrı tefsîr éylemez
Her kime
oldu müyesser künc-i genc-i me'rifet
Pâdişâh-ı
vaqt olupdur, xizmet-i mîr éylemez
Her kimin
kim ağlı vardır, ol bilir hâlı nedir
Bûgünü
tanlâya qôyup, ânı te'xîr éylemez
Ârif oldur
hâliyâ işbu ölümlü dünyada
Şâhid ü
şem' ü şarâb ü şehdi teqsîr éylemez
Defter-i
ömrü, hésâbı âxir oldu câhilin
Bed-emeldir,
cüz qem-i bîhûde tevfîr éylemez
Dem
géçirdi merdüm-i dilxeste-yi çeşmim benim
Cüz
sirişk-i lâlegûn der nâme tehrîr éylemez
Qumru vu
bülbül oxur Haq zikrini her dem, velî
Ehmed
ibn-i Véys oxur bu sözü, teqrîr éylemez
تورک‌جه سؤزلوک:
اولOl : او، آن
اؤلوم‌لوÖlümlü :
فانی، میرا
ای‌شبوİşbu : این
به‌ندهBende : بنده، کلمه‌ای با ریشه‌ی سومری
به‌نیمBenim : مه‌نیم، مال من
تانلاTanla : فردا
دم
گئچیرمه‌کDem géçirmek : دم گذراندن. وقت گذراندن. به پایان رساندن لحظاتی
از زنده‌گی: به شادي گذارد دمی چند را. نظامی
دونDün : شب
گونGün : روز
کلمات فارسی – عربی:
تدبیر:
به پایان کاری نگریستن و در آن اندیشیدن
تقدیر:
امتنان، تشویق، سپاس‌گزاری، ستایش،
قدردانی
تقریر:
بیان کردن، اظهار کردن
توفیر:
اضافه‌ی درآمد، سود، منفعت
حال: (تصوف) حالت و کیفیتی که بر سالک و عارف دست می‌دهد،
مانندِ شوق، طرب، حزن، و ترس که موجب صفای قلب و وقت وی می‌شود
حالیا: الحال، اکنون، این‌زمان، حالا،
در این وقت
شاهد: مرد یا زن خوب‌رو. مجازاً معشوق؛ محبوب؛ مقصود جان
شمع: بازی و مزاح کردن
شهد: عصاره‌ی میوه که بر اثر جوشیدن غلیظ شده، ماده‌ی
قندی مذاب یا مایع، عسل، مجازاً دل‌پذیر و مطبوع
لوح
جبین: آلین یازیسی
مردم:
مردمک چشم
معرفت: (تصوف) شناختن معلوم مجمل در صور تفاصیل
هردم: هر لحظه، هر آن، پیوسته، پشت سر هم، پیاپی، متواتراً
۱-نکاتی در قرائت شعر:
الف- در نسخه‌ی خطی مجموعة النظائر (مَجْمُوعَةُ النَّظَائِرِ) یک کلمه از مصرع دوم بیت ششم افتاده است. کلمه‌ی [شهدی] از طرف این‌جانب به جای آن کلمه‌ی افتاده، افزدوده شد. در شعر کلاسیک، شین‌های شمع و شراب و شاهد و شب و شهد (به جای شهد بعضاً شکر، شیرینی، ...) مرسوم است. چنان‌چه شاه‌نامه می‌گوید: «از این پنج شین رویِ رغبت متاب - شب و شاهد و شهد و شمع و شراب». در چاپ‌های لاتینی تورکیه، کلمه‌ی افتاده در مصرع مذکور را با «سازی»، «نُقْلی»، .... ترمیم کرده‌اند که آشکارا نادرست و نامناسب هستند.
ب- در مصرع اول بیت دوم عبارت «یازدی بیر لوحِ جبین» از سوی بعضی از ناشرین و مصححین به صورت «یازدی بَر لوحِ جبین» خوانده شده است. اما در نسخه‌ی خطی، زیر کلمه‌ی «بِر» کسره وجود دارد و بنابراین باید «بیر» خوانده شود. هرچند قرائت «بَر» مناسب‌تر است. (بَر لوحِ جبین: آلین یازی‌سی‌ندا)
ج-سلطان احمد در بیت چهارم فورم «اولوپ‌دور» را به کار برده است. در زبان تورکی معیار و همچنین برخی لهجه‌ها (از جمله در خراسان) دو تصریف مستقل ماضی-گذشته با «-یپ» و «-میش» (هر کدام با دو فورم ساده‌ی «- ∅» و مرکب «-دیر»)، جمعا چهار قالب به شرح زیر وجود دارند:
ماضی نقلی ساده- یالین
دویولان گئچمیش، -میش‌لی:
اولموشام، اولموش(س)ان (اولموش‌سون)،
اولموش؛ اولموش‌وق (اولموش‌وز)، اولموش‌سونوز، اولموش‌لار
ماضی نقلی مرکب-بیله‌شیک
دویولان گئچمیش، -میش‌دیرلی:
اولموش‌دورام، اولموش‌دور(س)ان (اولموش‌دورسون)،
اولموش‌دور؛ اولموش‌دوروق (اولموش‌دوروز)، اولموش‌دورسونوز، اولموش‌دورلار
ماضی قطعی ساده- یالین
که‌سین گئچمیش، -یپ‌لی:
اولوپ‌ام، اولوپ(س)ان (اولوپ‌سون)،
اولوپ؛ اولوپ‌وق (اولوپ‌وز)، اولوپ‌سونوز، اولوپ‌لار.
ماضی قطعی مرکب-بیله‌شیک
که‌سین گئچمیش، -یپ‌دیرلی:
اولوپ‌دورام، اولوپ‌دور(س)ان (اولوپ‌دورسون)، اولوپ‌دور؛ اولوپ‌دوروق (اولوپ‌دوروز)، اولوپ‌دورسونوز، اولوپ‌دورلار
در زبان امروزی، تصریفی قارما (هیبرید) به شکل «اولموشام، اولموسان، اولوب، اولموشوخ، اولموسوز، اولوبلار» پیدا شده که حاصل درهم آمیختن دو سری تصریف «-ایپ‌لی» (اولوب، اولوبلار) و «–میش‌لی» (اولموشام، اولموشوخ) فوق و مرخم قالب «-میش‌لی» (اولموشسان ← اولموسان، اولموشسوز ← اولموسوز) است. مفید است که به جای این ملقمه‌ی تماماً مغلوط و ناهنجار، دو سری تصریف صحیح و قانون‌مند فوق به زبان معیار بازگردانده شود[1].
۲-فورم‌های صحیح نام دولت تورکی موغولی جلایری: «جالاییر»، «ایلکانویان» (ایلکا نویان) و «ایلکایی» (منسوب به ایلکا).
جلایر -جالاییر: نام صحیح به تورکی «جالاییر» و به فارسی «جلایر» است. جالاییر نام یکی از سه طائفه‌ی تشکیل دهنده‌ی کونفدراسیون موغولی «خاماگ» در قرن ١٢ میلادی و یکی از قبیله‌های بزرگ و مهم موغول مستقر در منطقه‌ی رود اونون در موغولستان است که حتی پیش از دورهی چینگیز خان، فرماندهان نظامی برجسته‌ای را عرضه نموده بود. جالاییرها در تشکل ملل گوناگون مونقولیک (موغول‌های خالخا در شمال موغولستان، و شرق و جنوب شرق موغولستان داخلی) و تورکیک (اوزبک، قازاق، باشقیر، ...)، همچنین ملت تورک ساکن در ایران مخصوصا در شمال غرب ایران - تورک‌ایلی که مرکز دولت جالاییر بود و در شمال شرق ایران - خوراسان نقش داشتند.
در ریشه‌شناسی نام جالاییر چند نظریه وجود دارد.
-بنا به یک نظر نام جالاییر مرکب از کلمه‌ی موغولی چالاگو (گه‌نج، ده‌لی قان‌لی، ییییت، جوان) به علاوه‌ی ایر-اه‌ر تورکی (شخص و حاکم، انسان، مردم در نام قبائل) است: چالاگو + اه‌ر ← چالاگو اه‌ر ← جالاگور ← جالاگیر ← جالاییر. ظاهرا کلمه‌ی «جیلاسین-جلاسون» هم مشتق از کلمه‌ی چالاگو است: چالاگو + سون ← چالاسون ← جیلاسون. (سین پسوند موغولی اسم‌ساز از اسم است). عده‌ای کلمه‌ی «چالاک» در زبان فارسی را هم محرف چالاگو دانسته‌اند. (اما به نظر می‌رسد چالاک فارسی از ریشه‌ی سالاک – سالاق تورکی و هم‌ریشه با سالار باشد[2]).
-بنا به نظر دیگری جالاییر تلفظ موغولی ریشه‌ی «یاغ‌لاق-ایر» تورکی (تلفظ چینی: یا-او-لو-او-گه 藥羅葛/药罗葛) به معنی شخص و حاکم مسح و تدهین شده با روغن مقدس است: جاقلاق ایر ← جاغلاغ ایر ← جالا ایر ← جالاییر («یاغ» در تورکی به معنی روغن، و «ایر-اه‌ر» به معنی انسان، شخص و حاکم، و مردم در نام طوائف است). ترکیب «یاغ‌لاق ایر» به معنی حاکم تقدیس شده، نخستین بار برای نامیدن یک طایفه‌ی سلطنتی تورک نسطوری از خانات دوم اویغور (۸۴۳-۷۵۸) در تورکستان شرقی که یکی از طوائف «اون اویغور» داخل در کونفدراسیون تورکی «توقوز اوغوز» بود به کار رفته است.
-در برخی منابع دیگر احتمال ارتباط نام جالاییر با «جالای» موغولی به معنی دانا و فرزانه؛ «جالا» به معنی منگوله‌ای که موغولان بر سر کلاه می‌دوزند؛ جنگل در کنار رودخانه؛ مصدر «جالا» در زبان موغولی به معنای راندن گله به چراگاه؛ ... مطرح شده است. (در تورکی فعل جالاماق به معنی سرریز کردن آب، پاشاندن مایع؛ ارتباط و پیوند دادن؛ تلقیح و آبله کوبی کردن؛ و ... است).
جلایرها در ایران و آوشاریورت (افشاریورت خراسان): بیش از نود و پنج درصد سکنه‌ی بومی منطقه‌ی قالات (کلات) قدیم در خوراسان را تورک‌ها، اغلب از طائفه‌ی جلایر- جالاییر تشکیل می‌دهند. جلایرها تورک‌هایی اصلاً موغول و یا تاتارهایی هستند که با هولاکو خان به تعداد یک صد و پنجاه هزار خانوار در زمان قوبیلا قاآن به ایران آمدند و شعبه‌ی از آن‌ها (کوائیلی- قارائیت ائولی) در دره‌گز و کلات در خوراسان متوطن شد. خوانین قدیم و جدید کلات همیشه از تورک‌های جلایر بوده و هستند. شعر تورکی کتیبه‌ی کلات نادری (قالات قایایازیتی) سروده‌ی گلبن افشار به امر حاکم وقت کلات که از خوانین تورک جلایر بود بر سینه‌ی کوه حک شده است[3]. جامع گؤک گومبه‌ت (نام جعلی دولتی: کبود گنبد) در کلات نادری هم که در اثر زلزله خراب شده بود بارها توسط خاندان جلایر (محمدرضاخان جلایر، برادرش یلنگ توش‌خان جلایر، ...) که حکومت کلات را در دست داشتند و قبرشان هم اکنون در داخل جامع قرار دارد، تعمیر شده است[4]. در اطراف پیش‌خوان مدخل «گؤک گومبه‌ت» کتیبه‌ای سنگی به خط نستعلیق وجود دارد. این کتیبه در مورد تعمیر مسجد توسط یلنگ توش خان جلایر (یئله‌نگ توْش خان جالاییر) حاکم کلات به سال ١٨٣٤ در زمان فتح‌علی‌شاه قاجار است و در آن یلنگ توش خان «افتخارِ قبائلِ اتراک» نامیده می‌شود:[5]
در
زمانِ شهنشهِ ایران - شاهِ بن شاه تا به جدّ و نیا
شاهِ گردون وقار، فتحْ علی - خَلَّدَ اَللَّهُ مُلْكَهُ اَبَد
ابنِ
فتح‌علی یئله‌نگ توْش خان - رَفْعُ اَللَّهِ دَامَ عِزُّهُ وَ عَلاَ
افتخارِ قبایلِ اتراک - پیروِ خاندانِ آلِ عبا
ایلکا: نام دیگر سلسله‌ی جلایری، سلسله‌ی ایلکا و یا ایلکایی است. این نام برگرفته از اسم «نویان کؤکه ایلکا» (ایلکا، امیر آسمانی) پسر جوجی ترمله و یا پدر جد شیخ حسن بزرگ است. وی یکی از فرماندهان موغول و امیران بزرگ قوم جالاییر در زمان هولاکو خان بود و ایلکاییان آل جلایر به نام او منسوبند. نواده‌گان «نویان کؤکه ایلکا» با تأسیس دولت تورکی جالاییرلی به مدت ۷۳ سال بر عراق عرب، عراق عجم، آزربایجان، قفقاز جنوبی و شرق آسیای صغیر حکومت کردند.
«ایلقه- ایلگه- ایلکا» در زبان موغولی به معانی فرستاده شده – رسول (معادل و هم‌ریشه با «ایلچی» در زبان تورکی، از ریشه‌ی ایلمه‌ک - ایلتمه‌ک به معنی واصل و وصل کردن)، «ایله‌گو» به معنی افزوده و اضافی (معادل و هم‌ریشه با «اولایی» به معنی « و، هم، همچنین»، نام موغولی «هولاکو»، «اولام» به معنی فزاینده، دائمی، خاقانی، ... در تورکی)، «ایلاگا» به معنی پرواز و .... است.
ایلکانویان: در متون فارسی، بعضاً فورم‌های نادرست «ایلکانی» و «ایلکانیان» به کار می‌رود. فورم صحیح این نام «ایلکا نویان» به معنی امیرالایلکاء می‌باشد و نه ایلکانیان. ایلکا نویان عنوان برخی امرا و شاهزاده‌گان و رجال موغول بود و صاحب آن به هر نقطه‌ای که فرستاده می‌شد در آن جا بر تمام عُمّال دولت و از جمله حاکم و والی محل نیز تفوق داشت. فورم ایلکانیان یا در نتیجه‌ی اجتهاد قیاسی نادرست بر اساس شبیه‌سازی با نام دولت «ایلخانیان»، و یا در اثر اشتباه خواندن نام «ایلکانویان» از سوی مولفین تاجیک – فارس ناآشنا به زبان تورکی و تاریخ تورک به صورت ایلکانیان، حادث شده است.
۳-احمد بهادر (باهادیر)- سلطان غیاث‌الدین (سلطنت ۱۴۱۰-۱۳۸۲): فرزند معزالدین سلطان اویس، بن امیر شیخ تاج‌الدین حسن بزرگ جالاییر، بن حسین گورکان (کوره‌که‌ن)، بن آغ بوغا (آقبوقا)، بن ایلکا، بن جوجی ترمله جلایر است. وی عمر پرماجرای خود را در جدال برای اقتدار سیاسی با برادرانش (سلطان حسین، بایزید، شیخ علی) و در گریز و زندان و جنگ و اتحاد با دولت‌های تورکیک - موغولی عصر خود (توختامیش - آلتان اوردا؛ امیر تیمور، رستم، ابوبکر، میرانشاه گورکانی-چاغاتای؛ قارامحمت، قارایوسف قاراقویون‌لو؛ سلطان مرادخان، ییلدیریم بایزید – عوثمان‌لی؛ سلطان برقوق، ناصرالدین فرج – کؤله‌مه‌ن (مملوکیان) سوریه و مصر؛...) گذراند. در سال ۱۴۱۰ به همراه پسرش علاء‌الدوله در نبرد با قارایوسف قاراقویون‌لو تورکمان در نزدیکی تبریز اسیر و سپس گردن زده شد. بعد از او چند تن از افراد این خاندان از جمله برادرزاده‌اش شاه ولد جالاییر برای مدت کوتاهی بر عربستان ایران و جنوب عراق (واسط، حله، بصره، ...) حکم راندند. در سال ۱۴۳۲ توسط تورکمانان قاراقویون‌لو به عمر دولت جالاییر پایان داده شد.
۴- سلطان احمد جالاییر مانند اغلب شاهان تورک، شخصیتی خوش‌طبع و سخنور و اهل شعر بود. وی به حافظ شیرازی ارادت داشت و حافظ نیز دو غزل فارسی در مدح او سروده است. در یکی از این غزل‌ها حافظ سلطان احمد را با کلمات و تعابیر «تورکانه و خان و خاقانی و ایلخانی و چنگیزی» توصیف کرده است: «بر شکن کاکول تورکانه که در طالع توست- بخشش و کوشش خاقانی و چنگزخانی»
سلطان احمد بر زبان‌های موغولی، تورکی، عربی و فارسی تسلط داشت و مانند دیگر شاهان جلایری به خصوص پدرش سلطان اویس، خود نیز شعر می‌سرود. وی در شعر فارسی متاثر از رودکی، عنصری، انوری، خاقانی، نظامی، سعدی، اوحدی، کمال خجندی و حافظ و ...، است. او در اشعار خود تخلص‌های احمد، ابن ویس، ابن اویس، ... را به کار برده است. از آثار تورکی سلطان احمد که تاکنون معلوم شده، یک غزل ثبت شده در کتاب مجموعة النظایر است. برخی از ابیات عربی وی در منابع تاریخی عصر ذکر شده‌اند. تالیفات سلطان احمد جالاییر در باره‌ی موسیقی و ادوار، همچنین تصانیفی که سروده و در منابع تاریخی از آن‌ها یاد شده، تاکنون تثبیت نه‌شده‌اند. اما از وی یک کلیات فارسی مشتمل بر هفت دیوان (کتاب الهدایه، کنزالعشاق، کتاب الشرقیات، کتاب بدیعیات، کتاب المقدمه، کتاب الغربیات، کتاب الوامع الانوار) باقی مانده که بسیار مشهور است و در نقاط مختلف جهان نسخه‌های متعددی از آن موجود است.
۵- سلطان احمد جالاییر از نماینده‌گان «تورکی تورکمانی »: وی مانند قاضی برهان‌الدین سیواسی، محمد امانی، هدایت‌الله آق‌قویون‌لو، شاه اسماعیل خیتایی، سلطان سلیمان قانونی، شاه عباس ثانی، شاه تهماسب، امیر علی‌شیر نوائی و ... در جرگه‌ی شاهان و امرا و دولت‌شخص‌های تورک شاعر قرار دارد. وی همچنین به لحاظ زبانی در جرگه‌ی حسن‌اوغلو اسفراین‌لی، قاضی برهان‌الدین سیواس‌لی، عمادالدین نسیمی (نسیم‌لی)، فضولی باغدادلی (بغدادی)،.... از نماینده‌گان «تورکی تورکمانی» است که به اشتباه تورکی آزری و یا آزربایجانی نامیده می‌شود. بدین شرح که شاخه‌ی اوغوزی زبان‌های تورکیک، دارای دو زبان « تورکمنی» (شرقی) و « تورکی» (غربی) است. زبان تورکی، خود طیفی از لهجه‌های مختلف است که در یک سوی آن لهجه‌های بالکانی و در راس آن‌ها بالکانی شرقی و یا استانبولی، و در سوی دیگر آن لهجه‌های تورکمانی قرار دارند. این لهجه‌های تورکمانی اخیر که در عراق و سوریه، در شرق و در جنوب و در مرکز آسیای صغیر، در جنوب قفقاز، در شمال غرب ایران (تورک‌ایلی)، در مرکز ایران، در جنوب ایران و در خراسان رایج‌اند همان‌هائی هستند که به نادرستی زبان آزری، آزربایجانی، تورکی آزری، تورکی آزربایجانی، .... نامیده شده‌اند.
واقعیتی تاریخی است که برخی محققین تورکیه‌ای مانند محمت فوآت کؤپرولوزاده، نقشی بسیار منفی در رایج ساختن نام و هویت جعلی و بی‌پایه‌ی «آزری» بجای تورکی تورکمانی، و در نتیجه دزانفورماسیون و ایجاد مشکلات و سردرگمی و تخریبات هویتی و ملی و سیاسی بی‌شمار برای ملت تورک ساکن در ایران و آزربایجان داشته‌اند. به عنوان نمونه فوآت کؤپرولو از جمله در سال ۱۹۲۸ در مقاله‌ای بنام «١٤نجو عصرده بیر آذری شاعیری، حایات مجموعه‌سی، جیلد ٤، سایی ٨٢، ص ٣-٢»، به طور کیفی و به لحاظ علمی مطلقاً بی‌پایه و به لحاظ تاریخی نادرست، به همراه سلطان احمد جالاییر، لهجه‌ی تورکمانی زبان تورکی را هم آزری نامیده است. در حالیکه نه خود سلطان احمد جالاییر آزری بود و نه زبانش آزری. وی تورک و زبانش تورکی (لهجه‌ی تورکمانی) بود.
۶-مذهب علوی (قاراقویون‌لو-بکتاشی) سلطان جالاییر: موغولان همواره نسبت
به ادیان و مذاهب رایج در قلم‌روی خود با مدارا و تساهل و تسامح برخورد کرده‌اند.
آن‌ها پس از آوردن اسلام و تورک شدن نیز، به این سنت دیرین موغولی وابسته ماندند. گرچه
اسلام آن‌ها هترودوکس و شریعت‌گریز بود، بیشتر جنبه‌ی اسمی و صوری داشت و عمیقاً
متاثر از باورها و اعتقادات دیرین تنگریسم، شامانیسم و بودیسم آن‌ها و همچنین جریانات
تصوفی و غالی و اباحی عصر مانند حروفیه بود، در نهایت نیز به ایجاد مذهب تورکی علوی
قاراقویون‌لو - بکتاشیه منجر شد. در این رابطه، طریقت صفویه که در آغاز سنّی و در
دورهی شیخ حیدر – شاه اسماعیل بر گونه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی بود، همواره مورد
حمایت پادشاهان تورک موغولی بود (نگاه کنید به فرمان سلطان احمد در رابطه با بخشوده‌گی
عوارض و موقوفات مزار شیخ صفی‌الدین در همین نوشته). تنها غزل تورکی باقی‌مانده از
سلطان احمد جالاییر نیز، با یک بینش فلسفی - تصوفی منطبق بر این اسلام هترودوکس
سروده شده است (تکریم عقل، ذکر معرفت و عارف و حال، به هیچ شمردن ممنوعیت شراب و
شاهد در شریعت، ...). این شعر نشان می‌دهد که سلطان احمد جالاییر، نه تنها به لحاظ
ادبی در شعر تورکی حلقه‌ی واسط بین عمادالدین نسیمی و جهان‌شاه قاراقویون‌لو است،
بلکه به لحاظ جهان‌بینی و اعتقادی نیز با آن‌ها مشترک و در مذهب علوی‌گری تورک
(قاراقویون‌لو – بکتاشی) است. منابع تاریخی عدم تقید سلطان احمد جالاییر به شریعت،
حتی لاابالی‌گری وی را ذکر کرده‌اند. اساساً شکوفائی عرصه‌های گوناگون هنر به ویژه
نقاشی و موسیقی که هر مغضوب شریعت هستند، در دوران جلایریان و دیگر دول تورک - موغول،
نتیجه‌ی عدم تقید آن‌ها به احکام و قواعد شریعت و بعدها پذیرفتن اسلام هترودوکس از
سوی آنان بود (یکی از نتایج پذیرش اسلام هترودوکس از طرف موغولان تورک شده، شیوع نخست
علوی‌گری تورک و در مدت کوتاهی شیعی امامی فارسی در میان تورکان و موغولان است).
۷- فرمانسه‌زبانه‌ی سلطان احمد جلایر: دولت تورک - موغول جالاییر (۱۳۳۵–۱۴۳۲) مانند سنت جاافتاده و تغییرناپذیر همه‌ی دولت‌های تورک پیش و پس از خود در ایران، دارای چندین زبان و خط رسمی دوفاکتو (زبان‌های تورکی، موغولی، فارسی و عربی؛ خطوط اویغوری، عربی، ....) بود. به عنوان نمونه بر سکه‌هایی (یارماق‌هایی) که به نام شیخ اویس بهادر خان در شهرهای گوناگون ضرب شده، نام خلفای راشدین و بر سکه‌های حسن بزرگ نام او به خطوط عربی و اویغوری ثبت گردیده است. سلطان احمد جالاییر هم زبان‌ها و خطوط مذکور را در مناسبات و اسناد رسمی به کار برده است. چنان‌چه یارلیغی (فرمانی) از وی در دست می‌باشد که در آن سه زبان فارسی - با خط عربی تعلیق، زبان موغولی - با خط اویغوری و زبان عربی - با خط کوفی (در تامغا) به کار رفته است. این یارلیغ که به شکل تومار پوستی (۲۲ سانتی‌متر در ۲۲۵ سانتی‌متر) بوده و دارای آل تامغای تورکی (مهر سرخ مربع رسمی) است، در کتاب‌خانه‌ی ملی پاریس حفظ می‌شود. فرمان سه‌زبانه‌ی سلطان احمد در باره‌ی بخشوده‌گی عوارض و مالیات موقوفات مزار صفی‌الدین جد شاهان دولت تورک قیزیل‌باشیه (صفویه) در اردبیل است و وی آن را در سال ۱۳۷۲ میلادی در دارالسطنه‌ی تبریز، زمانی که هنوز به سلطنت نه‌رسیده بود و سیورغال اردبیل را داشت، برای صدرالدین موسی صادر نموده است.
قابل ذکر است که در دورهی دولت تورک - موغول جالاییر، زبان‌های موغولی و عربی زبان‌های رسمی بیتیک‌چی (دیوان انشاء که فرمان‌ها و اسناد سیاسی و اداری نامه‌های سلاطین و وزرا را تدوین و گردآوری می‌کرد و دفاتر ثبت و ضبط اداری)، حتی یارغو (دیوان قضا) بودند. همچنین دستور داده شده بود که تمام قوانین که پیش از آن اغلب به زبان عربی بود (پایتخت نخستین جلایران، شهر بغداد در عراق عرب بود)، در هر محل به زبان همان محل نوشته شود. جلایریان مانند دیگر دولت‌های تورک هرگز نه‌کوشیدند که زبان تورکی را بر مردم قلم‌روی حاکمیت خویش تحمیل کنند. اما سیر طبیعی گسترش زبان تورکی که از چندین سده‌ی پیش آغاز شده بود در دورهی جلایریان نیز تداوم یافت. این عامل، به همراه اکثریت شدن جمعیتی تورکان در ایران، باعث گردید تا زبان تورکی به لحاظ جمعیتی زبان اول ایران، و در عراق پس از زبان عربی به زبان اکثریت مردم آن نواحی تبدیل شود. با این همه زبان فارسی هم توسعه یافت و حتی زبان عربی را پس زد.
۸-احمد و مکتب نگارگری تورکی جلایری: مکتب نگارگری و نقاشی تورکی «جلایری»، ادامه‌ی مکاتب تورکی ماقبل خود («سلجوقی»، «موغولی»، «اینجوئی»، «تیموری»، «ایلخانی»، ...) و حلقه‌ی رابط آن‌ها با مکاتب تورکی بعد از خود، «تورکمانی» و «قاجاری» است. در دورهی جلایریان که مواریث فرهنگی ایلخانان و دولت‌های تورکی پیش از آن را صاحب شده بودند، به خصوص در دورهی حکومت سلطان اویس و سلطان احمد، که علاوه بر خطاطی، در نقاشی و تصویرگری هم مهارت داشتند و فعالانه از هنرمندان و صنعت‌گران حمایت می‌کردند، هنر و مکتب نگارگری تورک جلایری شکل گرفت و به اوج رسید. علاقه‌ی سلطان احمد به متون ادبی و غزلیات عرفانی سبب توجه هنرمندان به مصورسازی متون عرفانی و شکوفائی رشته‌ی مصورسازی کتب گردید. چنان‌چه علاوه بر نسخه‌های سلطنتی، نسخه‌های مصور برای عموم نیز فراهم شد. در دوران سلطان احمد جالاییر تحولی چشم‌گیر در ترکیب‌بندی نگاره‌ها و رنگ‌بندی آن‌ها به وقوع پیوست و برای نخستین بار برای انتقال مفاهیم عرفانی از تشعیر (حاشیه‌نگاری یا پرداخت حاشیه‌ی قاب تصویر و متن) استفاده شد. به واقع دیوان فارسی سلطان احمد جالاییر از نخستین آثاری است که در آن تشعیر به کار رفته است. در دورهی سلطان احمد، همچنین خطوط تعلیق و ثلث رواج یافتند و خط نستعلیق به منظور استفاده در کتب ادبی غنایی و تغزلی توسط میرعلی تبریزی وضع و قانون‌مند شد.
بنا به (فخری هروی، دولت‌شاه سمرقندی، ...) سلطان احمد جالاییر، خاقانی دارای تحصیلات مکمل در علوم و ادبیات و هنرها و موسیقی، در علم نجوم و ستاره‌شناسی و فن ساخت آلات و ادوات نظامی مانند تیر و کمان استادی مسلم، و در طراحی، نقاشی، تصویرنگاری، تذهیب، خاتم‌بندی، حکاکی، کنده‌کاری چوب، قواسی، سهامی و .... هنرمندی برجسته بود. سلطان احمد در کتاب ابوسعیدنامه آثاری به شیوه‌ی سیاه‌قلم طراحی کرده است. وی خوش‌نویسی هم می‌کرد و در اقلام سته به ویژه تعلیق، ثلث و نسخ که این دو را از پدر فرا گرفته بود استاد بود. سلطان احمد جالاییر به معماری و ترمیم عمارت‌ها نیز علاقه داشت. در زمان او بناهای بسیاری از جمله در پایتخت تبریز ساخته شد. وی پس از حمله تیمور به بغداد، دستور مرمت این شهر را داد.
سلطان احمد جالاییر و موسیقی: سلطان احمد موسیقی‌شناس و در علم موسیقی و ادوار نیز صاحب فن و بی‌نظیر بود. وی چندین اثر در علم موسیقی و ادوار تالیف کرده و تصانیفی هم سروده بود. وی حاکمی هنرپرور بود و ادبا و هنرمندان و صنعت‌گران و اهل موسیقی را تشویق و ترغیب و از آنان حمایت می‌کرد. یکی از برجسته‌ترین موسیقی‌شناسان و موسیقی‌دانان عالم اسلامی و جهان تورک، عبدالقادر غیبی مراغی، ملازم دربار وی و مورد حمایت سلطان اویس و فرزندانش سلطان حسین و سلطان احمد بود. عبدالقادر مراغی شاگرد سلطان احمد جالاییر بود و بنام او اسلوب «دور شاهی» را ترتیب داده است. وی در اوتوبیوگرافی خود در باره ی سلطان احمد جالاییر چنین می گوید[6]:
٠٥-تربیت از پادشاهان یافتم
آن چه می‌جُستم از ایشان یافتم
(سلطان احمد باهادیر خان جالاییر)
٢٤-بعد از ایشان پادشاهِ
پُرهنر
پادشاهْ
احمد باهادیر خانْ دگر
٢٥-مستعدّ وْ عاقل وْ
صاحب‌کمال
بوده‌ام
در صحبتِ او بیست سال
٢٦-دایمٰآ گفتی مرا «یارِ
عزیز!»
قدْرِ
به‌نده نیک می‌دانست نیز
٢٧-عدل وْ داد وْ عشرت او
را بوُد کار
گاه
عیشِ کَشتی وْ گاهی شکار
٢٨-عیشْ، [ا]و در تبریز و
در بغداد کرد
خانه‌یِ
جدّ وْ پدر آباد کرد
٢٩-هیچ کس از من مقرّب‌تر
نه‌بۇد
روز
وْ شب تصنیف وْ سازم می‌شنود
٣٠-در زمانش عیش کردم بی‌شمار
خودْ
خیالی بُد مگر آن روزگار!
٣١-سالِ تاریخِ وفاتِ آن
سعید
«قصدِ
تبریز» است ک‌آن شه شد شهید
٣٢-صد هزاران رحمتِ
پروردگار
بر
روانش باد تا روزِ شمار
٣٣-کارِ عالَم دایمٰآ این
بوده است
کلّه‌هایِ پُر هَوَس را سوده است
۹-در ضرورت بازسازی آرام‌گاه سلطان احمد جالاییر. در برخی منابع گفته می‌شود آرام‌گاه سلطان احمد جالاییر در مقبرهی دمشقیه‌ی تبریز است. مقبرهی دمشقیه نام باغی در جوار عمارت دمشقیه است. این عمارت، اثری متعلق به دورهی دولت تورک - موغول چوپانیان بود که توسط «بغداد خاتون» دختر امیر چوپان و زن سلطان ابوسعید بنا شد و مباشرت آن را برادرش «دمشق خوجا» به عهده داشت (سبب دمشقیه نامیده شدن آن). در باغ جوار این عمارت که بعدها به صورت گورستان عمومی در آمد، شخصیت‌های چندی از جمله دمشق خوجا، و شیخ حسن، سلطان حسین و سلطان احمد، سه تن از پسران سلطان اویس جالاییر به خاک سپرده شده‌اند. مقبرهی دمشقیه که بعدها به سبب دفن میرزه محمد قاضی در آن جا به مقبرهی قاضی شهرت یافت، اکنون در محله‌ی دمشقیه (بین دالان میرزه رضا و قسمت شمالی تپه‌لی باغ در کنار میدان چای - مهران‌رود) قرار دارد. متاسفانه تاکنون در باره‌ی مزار سلطان احمد جالاییر، هیچ بررسی و تحقیق علمی انجام نه‌گرفته و حتی عکس و تصویری نیز در معرض عموم وجود نه‌دارد. ضروری است که این مزار، همچنین مزار دیگر شخصیت‌های بی‌شمار تورک و به ویژه سلاطین و شاهان تورک در ایران، توسط نهادهای دولتی و غیر دولتی شناسائی و تدقیق و مرمت و بازسازی شوند. همچنین می‌باید بر مزار و مقابر شخصیت‌های تاریخی تورک، مطلقاً لوح یادبودی به زبان تورکی و در صورت وجود مانند مورد سلطان احمد جالاییر، نمونه‌ای از آثار تورکی آن‌ها نصب و نگارش شوند.
برای مطالعه‌ی بیشتر:
Canpolat, Mustafa,
(1995), Ömer Bin Mezîd, Mecmûatü’n-nezâ’ir, Ankara (Metin-Dizin-Tıpkıbasım).
Türk Dil Kurumu Yayınları
فرمان
منسوب به سلطان احمد جلایر (شماره 1630SP
، کتاب‌خانه ملی پاریس، تالیف 22 ذق 773، برای صدرالدین موسی)
http://www.asnad.org/fa/document/133/
قائم
مقامی، جهانگیر. فرمان منسوب به سلطان احمد جلایر. بررسی‌های تاریخی ٣، ٥ (١٣۴٧):
٢٧٣-٢٩٠.
بیانی،
شیرین. تاریخ آل جلایر. تهران: دانشگاه، ١٣۴٥.
قزوینی،
محمد. «فرمان سلطان احمدجلایر.» یادگار ۱، ۴ (۱۳۲۳): ۲۵-۲۹.
آژند
یعقوب. مکتب نگارگری بغداد ( آل جلایر). نشریه هنرهای زیبا، تابستان 1382،
شماره 14. صفحه 83 تا صفحه
92 .
http://idochp2.irandoc.ac.ir/FulltextManager/fulltext15/th/211/211657.pdf
محمد
قزوینی حافظ و سلطان احمد جلایر
http://rozegareno.blogspot.com/2009/10/blog-post_100.html
http://www.ensani.ir/fa/content/239340/default.aspx
M. Fuat Köprülü,
XVI. Asırda Bir Âzerî Şairi, Hayat Mecmuası, IV, sy. 82 (1928), 2-3.
Jalayerids.
"Encyclopædia Iranica. Center for Iranian Studies, Columbia University.
June, 2004. Retrieved May 21, 2006.
Sümer, Faruk
(1989). “Ahmed Celâyir”. İslâm Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: Türkiye Diyanet
Vakfı Yay. 53-54.
Deborah E.
Klimburg - Salter, A Sufi Theme in Persian Painting: the Diwan of Sultan Ahmad
Gala’ir in the Free Gallery of Art, Washington D.C.”, KO, XI/1-2 (1976-77), s.
43-84;
Jr. M. Smith,
“Djalayir”, EI² (İng.), II, 401-402.
Folio from a
Divan collected poems by Sultan Ahmad Jalayir
جلایریان
یا ایلكانیان
http://turkoloji-iran.blogspot.com/2007/12/jalayirid-1999-212.html
تاریخ
جلایران
http://ahouraa.ir/1392/02/11/jalayerian%203
http://ganjoor.net/obeyd/divan-obeyd/tarkibat-obeyd/sh2/
http://malekmuseum.org/artifact/3001.06.00036/سکه+نقره+سلطان+اویس+جلایر
کارنگ،
عبدالعلی. آثار باستانی آذربایجان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۴
خورشیدی.
یعقوب
آژند (مترجم)، تاریخ ایران (دوره تیموریان)، جامی، چاپ سوم تهران ۱۳۸۷، شابک:
۱-۴۹-۵۶۲۰-۹۶۴-۹۷۸
http://behzadshogi.mihanblog.com/post/73
جلایریان
یا ایلکانیان
http://rch.ac.ir/article/Details?id=9819
غزل
شماره ۴۷۲: احمد الله علی معدله السلطان
http://rasekhoon.net/forums/thread/951906/page1/
https://en.wikipedia.org/wiki/Ahmad_Jalayir
Ahmad Jalayir
Massé, Henri. "Ordonnance rendue par le prince ilkanien Ahmad Jalair en faveur du Cheikh Sadr-od-dîn (1305-1392)." Journal Asiatique 230 (1938): 465-68.
[1] فضولی: یار حالِ دِلیمی زار بیلیپ‌دیر، بیلیپ‌ه‌م. و «-یپ‌لی»،
«-یپ‌دیرلی» کسین گئچمیش زمان (ماضی نقلی قطعی) کیپ‌له‌ری
[2] ریشه‌شناسی کلمات تورکی
سالغور، سالور، ساللار، سالار، سلحشور، چالش، چالاک، سلجوق، سالتوق و سلجان
[3] سنگ‌‌نوشته‌ی تورکی
کلات نوشته شده به امر نادر شاه افشار: کتیبه‌ی نادری، و تصحیح قرائت تورخان گنجه‌ای
[4] شعر تورکی مقبرهی نادریه - آرام‌گاه نادرشاه آوشار (افشار) آخرین
جهانگیر تورک، و ریشه‌شناسی تورکی کلات-قالات و قالا
[5] افتخار قبائل اتراک، یلنگ
توش خان جلایر (یئله‌نگ توْش خان جالاییر)
[6] HOCA ABDÜLKÂDİR MERÂĞÎ OTOBİYOGRAFİSİ’NİN TASHİHİ VE
DAKİK TÜRKÇE ÇEVRİSİ
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/hoca-abdulkadir-meragi.html
عبدالقادر مراغي شاگرد سلطان احمد جالايير بود?
ReplyDeleteبله یکی از استادان مراغی، سلطان احمد جالاییر بود. خودش هم گفته است:
Deleteتربیت از پادشاهان یافتم
آنچه می‌جُستم زِ ایشان یافتم
اوّل آن شاهِ جهان، سلطان اویس
آن شهِ صاحب‌قِران، سلطان اویس
سلطان احمد جلایر
Deleteجنسیت: مرد
نام پدر: سلطان اویس ایلکانی
تولد و وفات: (۷۸۴ -۸۱۳) قمری
محل تولد: مشخص نیست.
شهرت علمی و فرهنگی: نقاش و مذهّب ، خطاط و موسیقیدان و شاعر
وی نزد پدر تعلیم دید و در خط نستعلیق دست داشت. در زمان پادشاهی او نقاشی مینیاتور به پایه‌های والاتری از ترقی رسید و نگارگران چیره‌دستی به‌وجود آمدند. سلطان احمد خود به عربی و فارسی شعر می‌گفت و در تصویر و تذهیب و خاتم‌بندی و موسیقی بی‌مانند بود و شش قلم را خوب می‌نوشت. او در نقاشی شاگرد خواجه عبدالله عبدالحی بود و از او تصویر آموخت. وی بیست و هشت سال سلطنت کرد و در آخر کار ، در جنگ باقرایوسف ترکمان قراقوینلو بر سر تصرف تبریز کشته شد. سلطان احمد از ممدوحان »خواجه حافظ شیرازی بوده و «از شاگردان و ملازمان او می‌توان به خواجه عبدالقادر اشاره کرد.