فوضولی:
یار حالِ دِلیمی زار بیلیپدیر، بیلیپهم.
و
«-یپ‌لی»، «-یپ‌دیرلی» که‌سین گئچمیش زمان (ماضی
نقلی قطعی) کیپ‌له‌ری
مئهران باهارلی
اولو تورک قوشار مَحْمَدْ سولئیمان‌اوغلو بایات - باغدادلی فوضولی‌نین «بیلیپدیر، بیلیپهم» ردیف‌لی بیر قوشوغو واردیر. بو قوشوق‌دا فوضولی تورک‌جه‌نین ایکی که‌سین گئچمیش زمان (ماضی نقلی قطعی) کیپی‌نی یعنی «–یپ‌لی» و «–یپ‌دیرلی» کیپ‌له‌ری‌نی قول‌لانمیش‌دیر. اه‌سکی‌ده چوخ یایقین اولان[1] بو ایکی کیپ، بوگون تورک‌جه‌میزده تام اولاراق قول‌لانیلماماق‌دادیر. آنجاق بیر سیرا لهجه‌له‌رده اؤرنه‌یین تورک‌ایلی‌نین گونئیی‌نده «بین»ده (فارس‌جا بن، چهارمحال و بختیاری اوستانی)[2] و خوراسان لهجه‌له‌ری‌نین بعضی‌سی‌نده[3] هه‌له ده بوتون‌لوک‌له و یا تیکه‌ل (قسمی) اولاراق ایش‌له‌ک‌دیر. («-یپ‌دیرلی که‌سین گئچمیش» (ماضی نقلی قطعی) کیپی‌نده‌کی «–یپ»، «سیرالاما باغ‌لاجی» (حرف ربط ترتیبی) اولان «–یپ» سون‌اه‌کی‌نده‌ن فرق‌لی‌دیر)
١-دده قورقوت کیتابی‌ندان: آخشام‌دان یئمه‌ک پیشیریپ‌دین
٢-باشقا
بیر اؤرنه‌ک سلطان احمد جالاییردان:
هر
کیمه اولدو میسّر کُنجِ گنجِ معرفت
پادشاهِ وقت اوْلوپ‌دور، خذمتِ میر ائیله‌مه‌ز
٣- بین شهه‌ری‌نده‌ن: آقاچ قابلامادا حالوا یمیبم آقزوم شیرین اولا (آغاج قابلامادا حالوا یئمه‌ییپ‌ه‌م، آغزیم شیرین اولا)
٤-خوراسان لهجه‌له‌ری‌نده‌ن:
ده‌ره‌گه‌ز
لهجه‌سی: گه‌لیب(م)ه‌ن، گه‌لیب‌سه‌ن، گه‌لیب‌دی؛ گه‌لیب‌بیز، گه‌لیب‌سیز، گه‌لیب‌دیله‌ن
جوغتای لهجه‌سی: گه‌لیب‌دیره‌م، گه‌لیب‌دیره‌ی (گه‌لیب‌دیره‌نگ)، گه‌لیب‌دئی؛ گه‌لیب‌دیریک، گه‌لیب‌دیری(نگ)یز، گه‌لیب‌دیله‌ن
آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی یایین‌لاری‌ندا، اه سکی متین‌له‌ری آزه‌ربایجان‌لی‌لاشدیرما سیاستی‌نه اویقون اولاراق، بو قوشوق‌داکی «بیلیپهم» بیچیمی ده‌ییشدیریله‌ره‌ک، «بیلیره‌م» یاپیلمیش‌دیر. اومورام بیر گون – یاخین گه‌له‌جه‌ک‌ده، تورک‌ایلی‌نین اؤز «تورک دیلی قورومو» یارادیلینجا، بوتون اه‌سکی تورک‌جه یاپیت و قایناق‌لارین اؤزگون (اوریژینال) متین‌له‌ری آنتی تورک ایران‌چی‌لیق و آزه‌ربایجان‌چی‌لیق کیم‌لیک‌له‌ری ائتگی‌سی‌نده قالمادان، ده‌ییشدیریلمه‌ده‌ن و تحریف ائدیلمه‌ده‌ن؛ دوغرو، بیلیم‌سه‌ل و تورک‌لوک ته‌مه‌لی‌نده یئنی‌ده‌ن یاییم‌لانیر.
.jpg)
بیلیپدیر، بیلیپهم
مَحْمَدْ سولئیمان‌اوغلو بایات - باغدادلی فوضولی
یار
حالِ دِلیمی زار بیلیپدیر، بیلیپهم
دلِ
زاریم‌دا نه کیم وار بیلیپدیر، بیلیپهم
یاری
اغیار بیلیپدیر کی بانا یار اولماز
به‌ن
داخی آنی کی اغیار بیلیپدیر، بیلیپهم
زولفونو
اهلِ وفا صیدی‌نه دام ائیله‌یه‌لی
به‌نی
اول داما گرفتار بیلیپدیر، بیلیپهم
به‌ن
نه حاجت کی قیلام دردِ دِلیم یارا عیان
قامو
دردِ دِلیمی یار بیلیپدیر، بیلیپهم
یاریم
هم‌صحبتیم اولمازسا، فوضولی نه عجب
اؤزونه صحبتیمی عار بیلیپدیر، بیلیپهم
تورک‌جه‌ده که‌سین گئچمیش زمان (ماضی نقلی قطعی) کیپ‌له‌ری:
بو کیپ‌له‌ر بیر ائدیمین قبول ائدیلمه‌سی‌نین، سونوجا وارما ائتگی‌سی‌نین گئچمیش‌ده‌ن گه‌له‌جه‌یه سورمه‌سی‌نی گؤسته‌ریر.
١- یپ‌لی:
گه‌لمه‌ک:
گه‌ل‌یپ‌ه‌م، گه‌ل‌یپ(س)ه‌ن (گه‌ل‌یپ‌سین)، گه‌ل‌یپ؛ گه‌ل‌یپ‌یک (گه‌ل‌یپ‌یز)، گه‌ل‌یپ‌سینیز،
گه‌ل‌یپ‌له‌ر
بیلمه‌ک: بیلیپهم، بیل‌یپ(س)ه‌ن (بیل‌یپ‌سین)، بیل‌یپ؛ بیل‌یپ‌یک (بیل‌یپ‌یز)، بیل‌یپ‌سینیز، بیل‌یپ‌له‌ر
٢- یپ‌دیرلی:
گه‌لمه‌ک:
گه‌ل‌یپ‌دیره‌م، گه‌ل‌یپ‌دیر(س)ه‌ن (گه‌ل‌یپ‌دیرسین)، گه‌ل‌یپ‌دیر؛ گه‌ل‌یپ‌دیر‌یک
(گه‌ل‌یپ‌دیریز)، گه‌ل‌یپ‌دیر‌سینیز، گه‌ل‌یپ‌دیر‌له‌ر
بیلمه‌ک: بیل‌یپ‌دیره‌م، بیلیپدیر(س)ه‌ن (بیل‌یپ‌دیرسین)، بیلیپدیر؛ بیل‌یپ‌دیریک (بیل‌یپ‌دیریز)، بیل‌یپ‌دیرسینیز، بیل‌یپ‌دیرله‌ر
تورک‌جه‌ده دویولان گئچمیش زمان (ماضی نقلی روایی) کیپ‌له‌ری:
بو کیپ‌له‌ر بیر ائدیمین گئچمیش‌ده یاپیلدیغی‌نین دویولماسی و اؤیره‌نیلمه‌سی‌نی گؤسته‌ریر.
١- میش‌لی:
گه‌لمه‌ک:
گهلمیشهم، گه‌ل‌میش(س)ه‌ن (گه‌ل‌میش‌سین)، گه‌ل‌میش؛ گه‌ل‌میش‌یک (گه‌ل‌میش‌یز)،
گه‌ل‌میش‌سینیز، گه‌ل‌میش‌له‌ر
بیلمه‌ک: بیلمیشهم، بیلمیش(س)ه‌ن (بیل‌میش‌سین)، بیلمیش؛ بیل‌میش‌یک (بیل‌میش‌یز)، بیل‌میش‌سینیز، بیل‌میش‌له‌ر
٢- میش‌دیر‌لی:
گه‌لمه‌ک:
گه‌ل‌میش‌دیر‌ه‌م، گه‌ل‌میش‌دیر(س)ه‌ن (گه‌ل‌میش‌دیرسین)، گه‌ل‌میش‌دیر؛ گه‌ل‌میش‌دیریک
(گه‌ل‌میش‌دیریز)، گه‌ل‌میش‌دیر‌سینیز، گه‌ل‌میش‌دیر‌له‌ر
بیلمه‌ک: بیل‌میش‌دیر‌ه‌م، بیل‌میش‌دیر(س)ه‌ن (بیل‌میش‌دیرسین)، بیل‌میش‌دیر؛ بیل‌میش‌دیریک (بیل‌میش‌دیریز)، بیل‌میش‌دیر‌سینیز، بیل‌میش‌دیر‌له‌ر
بوگون یازی‌لی تورک‌جه ایله تورک‌ایلی و دیشی‌ندا تورکمان لهجه‌له‌ری‌نین چوخوندا اؤرنه‌یین ته‌بریز لهجه‌سی‌نده، بونلارین یئری‌نه «-ایپ‌لی» (اولوب، اولوبلار) و «-میش‌لی» (اولموشام، اولموشوخ) اه‌سکی گئچمیش زمان کیپ‌له‌ری‌یله «-میش‌لی» کیپی‌نین قیسالتماسی‌ندان (اولموشسان ← اولموسان، اولموشسونوز ← اولموسوز) اولوشموش قارما (هیبرید) و پوزوق بیر چه‌کیم بیچیمی اورتایا چیخمیش‌دیر[4].
اولماق: اولموشام، اولموسان، اولوب؛
اولموشوخ،
اولموسوز، اولوبلار
گه‌لمه‌ک: گهلمیشهم، گه‌لمیسه‌ن، گه‌لیب؛
گه‌لمیشوخ، گه‌لمیسیز،
گه‌لیب‌له‌ر
بیلمه‌ک: بیلمیشهم، بیلمیسه‌ن، بیلیب؛
بیلمیشوخ، بیلمیسیز،
بیلیب‌له‌ر
Fuzûli:
Yâr hâl-i dilimi zâr bilipdir,
bilipem
ve
-ipli, -ipdirli kesin geçmiş
zaman kipleri
Méhran baharlı
Ulu Türk koşar Mehmed Süléymanoğlu Bayat - Bağdadlı Fuzûli’nin “bilipdir, bilipem” redifli bir koşuğu vardır. Bu koşukta Fuzûli Türkçenin iki eski kesin geçmiş zaman kipini, yani “-ipli” ve “-ipdirli” kiplerini kullanmıştır. Eskide çok yaygın olan bu iki kip bugün Türkçemizde tam olarak kullanılmamaktadır. Ancak bir sıra lehçelerde örneyin Türkili’nin güneyinde Bin’de (Farsca بن, Çaharmahal Bahtiyari ostanında) ve Horasan lehçelerinin bazısında hâla bütünlükte veya tikel olarak işlektir. (“-ipdirli” kesin geçmiş kipindeki “-ip”, sıralama bağlacı olan “-ip” sonekinden farklıdır).
a-Dede Korkut kitabı’ndan: akşamdan yemek pişiripdin
b-Sultan Ahmed Calayır’dan: Pâdişâh-ı vakt oluptur, hizmet-i mîr eylemez
c-“Bin” kentinden “ipli” örneyi: Ağac qablamada halva yémeyibem ağzım şirin ola
d-“Horasan lehçeleri”nden “ipli” ve “ipdirli” örnekleri:
-Deregez lehçesi: gelib(m)en, gelibsen, gelibdi; gelibbiz, gelibsiz,
gelibdilen
-Coğtay lehçesi: gelibdirem, gelibdirey (gelibdireñ), gelibdi; gelibdirik, gelibdir(iñ)iz, gelibdilen
Azerbaycan Respublikası yayınlarında eski metinleri Azerbaycanlılaştırma siyasetine uygun olarak, bu koşuktaki “bilipem” biçimi deyiştirilerek “bilirem” yapılmıştır. Umarım bir gün - yakın gelecekte Türkili’nin kendi “Türk Dili Kurumu” yaratılınca, bütün eski Türkçe yapıt ve kaynakların özgün metinleri anti Türk İrancılık ve Azerbaycancılık kimlikleri etkisinde kalmadan, deyiştirilmeden ve tahrif edilmeden; doğru, bilimsel ve Türklük temelinde yeniden yayımlanır.
BİLİPDİR, BİLİPEM
MEHMED SÜLÉYMANOĞLU BAYAT - BAĞDADLI FUZÛLİ
Yâr hâl-i dilimi zâr bilipdir, bilipem,
Dil-i zârımda ne kim vâr bilipdir, bilipem.
Yârı eğyâr bilipdir ki baña yâr olmaz,
ben daxı ânı ki eğyâr bilipdir, bilipem.
Zülfünü ehl-i vefâ séydine dâm éyleyeli,
beni ol dâma giriftâr bilipdir, bilipem.
ben ne hâcet ki qılam derd-i dilim yâra eyan
Qamu derd-i dilimi yâr bilipdir, bilipem.
Yarım hemsöhbetim olmazsa, Fuzûli, ne eceb,
Özüne söhbetimi âr bilipdir, bilipem.
Türkçede kesin geçmiş zaman kipleri
Bu kipler bir edimin kabul edilmesi, sonuca varma etkisinin geçmişten geleceye sürmesini gösterir:
1-ipli:
Gelmek:
gelipem, gelip(s)en (gelipsin), gelip; gelipik (gelipiz), gelipsiniz, gelipler
Bilmek: bilipem, bilip(s)en (bilipsin), bilip; bilipik (bilipiz), bilipsiniz, bilipler
2-ipdirli
Gelmek:
gelipdirem, gelipdir(s)en (gelipdirsin), gelipdir; gelipdirik (gelipdiriz),
gelipdirsiniz, gelipdirler
Bilmek: bilipdirem, bilipdir(s)en (bilipdirsin), bilipdir; bilipdirik (bilipdiriz), bilipdirsiniz, bilipdirler.
Türkçede duyulan geçmiş zaman kipleri
Bu kipler bir edimin geçmişte yapıldığının duyulması ve öyrenilmesini gösterir.
1-mişli:
Gelmek:
Gelmişem, gelmiş(s)en (gelmişsin), gelmiş; gelmişik (gelmişiz), gelmişsiniz,
gelmişler
Bilmek: Bilmişem, bilmiş(s)en (bilmişsin), bilmiş; bilmişik (bilmişiz), bilmişsiniz, bilmişler
2-mişdirli:
Gelmek:
Gelmişdirem, gelmişdir(s)en (gelmişdirsin), gelmişdir; gelmişdirik (gelmişiz),
gelmişdirsiniz, gelmişdirler
Bilmek: bilmişdirem, bilmişdir(s)en bilmişdirsin, bilmişdir; bilmişdirik (bilmişdiriz), bilmişdirsiniz, bilmişdirler
Bugün yazılı Türkçe ile Türkili ve dışında Türkman lehçelerinin çoğunda örneyin Tebriz lehçesinde bunların yerine “-ipli” (olub, olublar), ve “-mişli” (olmuşam, olmuşux) eski geçmiş zaman kipleriyle “-mişli” kipinin kısaltmasından (olmuşsan → olmusan, olmuşsunuz → olmusuz) oluşmuş karma ve pozuk bir çekim biçimi ortaya çıkmıştır:
Olmak: Olmuşam, olmusan,
olub; olmuşux,
olmusuz, olublar
Gelmek: Gelmişem, gelmisen,
gelib; gelmişux,
gelmisiz, gelibler
Bilmek: Bilmişem, bilmisen,
bilib; bilmişux,
bilmisiz, bilibler
برای مطالعه‌ی بیشتر:
مَحْمَدْ
سولئیمان‌اوغلو بایات- باغدادلی فوضولی (فضولی): قصیده در مدح شاهِ دین سلطان
سلیمانِ سعادت‌مند علیه الرحمة و الغفران
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/04/blog-post_25.html
مَحْمَدْ
سولئیمان‌اوغلو بایات- باغدادلی فوضولی (فضولی) بویورور:
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_16.html
نمونه‌ای
از ادبیات ائروتیک تورک: غزل «قیلدی اول سرو سحر ناز ایله حمّاما خرام» از محمد
بایات – فضولی بغدادی
https://sozumuz1.blogspot.com/2022/05/blog-post_10.html
[1] -هر کیمه اولدو میسّر کنجِ گنجِ معرفت
پادشاهِ وقت اوْلوپ‌دور، خذمتِ میر ائیله‌مه‌ز
شعر تورکی سلطان احمد جالاییر - جلایری (تولد ؟۱۳۴- مرگ ١٤١٠)
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/05/blog-post_7.html
-ته‌نگری قیلیپ‌دیر سه‌نی عالم‌ده شاه - عدل بیله، دولت ایله‌ن چوخ یاشا!»
مدحیه‌ی تورکی شاه تهماسب در ستایش سلطان مراد خان سوم عثمانلی
[2] آقاچ قابلامادا حالوا یمیبم آقزوم شیرین اولا (آغاج قابلامادا حالوا یئمه‌ییپ‌ه‌م، آغزیم شیرین اولا)
[3] ده‌ره‌گه‌ز لهجه‌سی: گه‌لیب(م)ه‌ن، گه‌لیب‌سه‌ن، گه‌لیب‌دی؛ گه‌لیب‌بیز، گه‌لیب‌سیز، گه‌لیب‌دیله‌ن
جوغتای لهجه‌سی: گه‌لیب‌دیره‌م، گه‌لیب‌دیره‌ی (گه‌لیب‌دیره‌نگ)، گه‌لیب‌دئی؛ گه‌لیب‌دیریک، گه‌لیب‌دیری(نگ)یز، گ‌لیب‌دیله‌ن
قایناق: جواد هئیت. سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های تورکی، ص ٤٥١
باغلاب‌ان، باغلاب‌سان، باغلاب‌دی؛ باغلاب‌بیز، باغلاب‌سیز، باغلاب‌دیلان
جلال قلی‌زاده مزرجی. آشنایی با تورکی خوراسان. نشر دامینه، ص ٨٨
[4] در زبان امروزی، تصریفی قارما (هیبرید) به شکل «اولموشام،
اولموسان، اولوب، اولموشوخ، اولموسوز، اولوبلار» پیدا شده که حاصل درهم آمیختن دو
سری تصریف «-ایپ‌لی» (اولوب، اولوبلار) و «–میش‌لی» (اولموشام، اولموشوخ) فوق و مرخم
قالب «-میش‌لی» (اولموشسان ← اولموسان، اولموشسوز ← اولموسوز) است. مفید
است که به جای این ملقمه‌ی تماماً مغلوط و ناهنجار، دو سری تصریف صحیح و قانون‌مند
فوق به زبان معیار بازگردانده شود.
شعر تورکی سلطان احمد جالاییر- جلایری (تولد ؟۱۳۴-
مرگ ١٤١٠)
No comments:
Post a Comment