یک مقاله‌ی تورکی کلامی-فلسفی از شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی:

یک مقاله‌ی تورکی کلامی-فلسفی از شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی:

 

«حقیقتِ وجود مسئله‌سی»

و یا

«ائی جان گؤزله‌ری اولان‌لار، باخینیز، گؤرونوز!» 

مئهران باهارلی

۱-شهزاده ابو الحسن میرزا شیخ الرئیس قاجار تبریزی، فرزند محمدتقی میرزا حسام السلطنه و نواده‌ی فتح‌علی شاه قاجار، متولد سال ۱۸۴۸ در تبریز و متوفی به سال ۱۹۱۸ در تهران و یکی از شخصیت‌های برجسته‌ی تاریخ معاصر تورک است. همانگونه که در منابع و تاریخ‌نگاری ایرانی-فارسی هم ذکر می‌شود، شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی یک خادم دین، متجدد و اصلاح‌طلب در عرصه‌های دینی و اجتماعی و سیاسی، نواندیش اسلامی، فعال سیاسی آزادی‌خواه، و یک شاعر (متخلّص به «حیرت») است.

اما آنچه وی را در تاریخ معاصر تورک بسیار ارزش‌مند و حتی بی‌همتا می‌سازد و در منابع ایرانی و فارسی ذکر نمی‌شود، آن است که شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی، از ممثلین اسلام تورکی، از پیشگامان رفورمیسم و پروتستانیزم اسلامی تورک و نواندیشی اسلامی تورکی، از نخستین مدافعین حقوق برابر زنان در تاریخ معاصر، از تئوریسین‌ها و ایدئولوگ‌های «پروژه‌ی اتحاد اسلام» و در نهایت از زمینه‌سازان ظهور تورک‌گرایی مودرن و هویت ملی تورک در ایران و تورک‌ایلی است. (فاز اول پروژه‌ی اتحاد اسلام را نادرشاه افشار و فاز دوم آن را سلطان عبدالحمید عثمانلی آغاز کرد. مودرنیته‌ی تورک، با اتخاذ سیاست «اتحاد اسلام» نادرشاه افشار آغاز می‌شود. پروژه‌ی اتحاد اسلام، چه در دوره‌ی نادرشاه افشار، چه در دوره‌ی سلطان عبدالحمید عثمانلی، یک پدیده‌ی تورکی است و ترجمه‌ی آن به صورت اسلام‌گرایی و یا اسلامیسم کاملا نادرست است).

۲-شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی پس از نادرشاه افشار برجسته‌ترین شخصیت در تاریخ پروتستانیسم تورکی، نواندیشی دینی تورک و «پروژه‌ی اتحاد اسلام» است. اتحاد اسلامی که شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی مدافع آتشین، بلکه یکی از تئوریسین‌های آن بود و بهترین بررسی علمی-تئوریک در باره‌ی آن را هم خود با نام «اتحاد اسلام» به تحریر در آورده است، در عرصه‌ی تئوریک شامل پیراستن دین اسلام از خرافات و آلودگی‌ها، سپس بازنگری و اصلاح و رفورم در خودِ اسلامِ پالوده در تطابق با نیازهای زمانه و بویژه حقوق زنان و آزادی‌های بنیادین، و پایان دادن به تفرقه و نفاق شیعی و سنی می‌شد. در عرصه‌ی سیاسی، مهم‌ترین مولفه‌های اتحاد اسلام شهزاده شیخ الرئیس قاجار، بیداری و اتحاد ملل و جوامع مسلمان، درک دنیای جدید، استفاده از علوم و فنون غربی و انجام اصلاحات گسترده، و تحت رهبری امپراتوری عثمانلی مقابله با استعمار تهاجم فرهنگی، سیاسی و نظامی دولت‌های مسیحی غرب و روسیه بود.

۳- نادرشاه افشار در فاز اول پروژه‌ی اتحاد اسلام با به پس راندن شیعی امامی-اسلام فارسی و اتخاذ دیپلوماسی سکولار در ارتباط با امپراتوری عثمانلی و دولت‌های تورکیک آسیای میانه و شبه جزیره‌ی هند، در عمل راه رهائی ملت تورک ساکن در ایران و تورک‌ایلی از فاناتیزم دینی- سکتاریزم مذهبی، بازگشت وی به هویت ملی تورک و نزدیکی و پیوند دوباره‌‌اش به جهان تورکیک مخصوصاً عثمانلی و آناتولی را، پس از انسداد طولانی سی‌صد ساله در دوره‌ی صفوی، دوباره گشود. در فاز دوم پروژه‌ی اتحاد اسلام، شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی گامی فراتر نهاده و صریحاً چاره‌ی نهایی جهان اسلام را در اطاعت و پیروی از سلطنت علیه‌ی عثمانیه ‌دانست و ‌گفت که وظیفه‌ی همه‌ی مسلمانان و خادمین دین اسلام، به ویژه خادمان دینی شیعه‌ در این است که خلیفه‌ی عثمانلی را مرکز دنیای اسلام و مقام خلافت کبری بدانند. این موضع‌گیری، یک سنت‌شکنی تاریخی در میان خامان دینی شیعی بود.

۴- وزیدن نسیم تجدد و حریت عثمانلی به قلمروی ایران قاجاری قرن نوزده، منجر به ایجاد دو جریان «مشروطیت‌طلبی» و «اتحاد اسلام» شد. در آغاز بسیاری از معتقدین به این دو جریان در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی و دینی در صف واحد آزادی‌خواهی و اصلاح‌طلبی فعالیت و مبارزه می‌کردند. اما آن‌ها در عرصه‌ی هویت ملی در سطح مدیران و رهبران به شدت از هم واگراییدند. جنبش مشروطیت در کوتاه‌مدت به خط ایران‌گرایی- فارس‌گرایی مدیریت و منحرف شد و منجر به ایجاد هویت ملی مودرن «ملت ایران» (فارس) و سپس «دولت – ملت ایران» (فارس) گشت. از آن سو، اتحاد اسلام هم در قلمروی عثمانلی و هم در قفقاز و ایران به خط عثمانلی‌گرایی-تورک‌گرایی متحول و سپس به «هویت ملی مودرن تورک» تکامل پیدا نمود. با این وصف، فاز دوم اتحاد اسلام، با رها ساختن تورکان ساکن در ایران و تورک‌ایلی از اسلام فارسی-شیعه‌ی امامی و روی‌آوری به و بازیابی عثمانلی- مرکز تورکیت-، زمینه‌ساز تشکل هویت ملی تورک و تورک‌گرائی مودرن در میان آن‌ها بشمار می‌رود. بدین جهت است که هر چند شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی، به لحاظ تکنیکی خود یک تورک‌گرا نبود، اما به لحاظ عملی یکی از مهمترین شخصیت‌ها در تاریخ تشکل هویت ملی مودرن تورک بشمار می‌رود.

۵-شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی سفرها و اقامت‌های متعددی در خارج از ایران داشته و به دفعات در استانبول پایتخت امپراتوری عثمانلی هم اقامت نموده است. وی در طول این اقامت‌ها سخن‌رانی‌های بسیار و برخی مصاحبه‌ها به زبان تورکی انجام داده و مولف چندین نوشته‌ و سروده‌ی تورکی بوده است. مطابق معمول در منابع ایرانی و فارسی اشاره‌ای به آثار تورکی شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی نمی‌شود.

۶-در زیر یک نوشته‌ی کوتاه کلامی-فلسفی به زبان تورکی به قلم شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی، چاپ شده در شماره‌ی ۱۴۰  نشریه‌ی اجتهاد، چاپ استانبول، ۳۱ دسامبر ۱۹۲۱ را آورده‌ام. در این نوشته شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی با اشاره به آیات قران، استشهاد به احادیث نبوی، بکار گرفتن اصلاحات و تعاریف کلامی (فلسفه‌ی اشراق سهروری، حکمت متعالیه‌ی ملا صدرا، ...)، تصوفی (مثنوی مولانا رومی)، فلسفه‌ی ارسطو و افلاطون (شیخ الرئیس ابن سینا) و نقل قول‌ها و روایت‌ها و ابیات عربی و فارسی (منظومه‌ی ملا هادی سبزواری، ابوسعید ابوالخیر، هاتف اصفهانی) به توضیح معانی مفاهیم نور، وجود و ماهیت، و رابطه‌ی بین آن‌ها می‌پردازد.

پایان نوت مئهران باهارلی

حقیقتِ وجود مسئله‌سی

[تبریزلی شهزاده شیخ الرئیس قاجار]

اللَّهُ تَعَالِی بویورور: « اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» [نور سوره‌سی. ۳۵. م.ب.]. بو آیتِ کریمه‌نین معنای حقیقی‌سی‌نه بیر درجه‌یه قادار واصل اولماق، «نور» کلمه‌سی‌نی آنلامایا باغلی‌دیر. منطق و فلسفه‌ده معلوم‌دور که بیر شئی‌ین حقیقتی «مَا هُوَ ؟»، یعنی «نه‌دیر بو؟» استفهامی‌یله سورولور. «مَاهِیت» کلمه‌سی‌نین اصلی «مَا هَوِیتَ»دیر. بِنَاءُ عَلَیه نورون ماهیتی‌نی فلاسفه‌ی اسلام شؤیله تعریف ائتمیش‌له‌ردیر: «النُّورُ هُوَ الظَّاهِرُ بِالذَّاتِ، الْمُظْهِرِ لِلْغَیرِ» [ابن سینادان. شفاء کیتابی. نور آیتاسی‌نین یورومو. م.ب.]. معناسی: «نور اودور که کندی کندی‌سی‌نه ظاهر اولور و باشقا شئی‌له‌ری اظهار ائده‌ر».

بو تعریف‌ده‌ن استدلال اولونور که نورون ظهور ائتمه‌سی ایچین، هیچ دیگر بیر شئیه احتیاج یوخ‌دور. چونکه ظاهرِ بالذّات‌دیر. «وَ الذَاتِی لَا یعلَّل». یعنی ذاتی اولان شئی، ظهور و وجود ایچین علل و اسباب‌دان بی‌نیازدیر (اسباب و مؤثره غیرِ محتاج‌دیر). نورون تعریفی‌نده‌ن آنلاشیلییور که «نور»ون مدلولی ایله «وجود»ون مدلولی آراسی‌ندا عینیت واردیر. زیرا وجود «منشاءِ آثار»، یعنی بوتون اثرله‌رین مصدری دییه تعریف اولونور. بو حقیقتِ نورانیه‌نین سایه‌سی‌نده، هویاتِ امکانیه و غواسقِ ظلمانیه ساحه‌ی ظهورا چیخار. بو مسئله‌یی ذهن‌له‌ره قولای‌لیق‌لا قبول ائتدیره‌بیلمه‌ک ایچین، بیر مثال ایراد ائتمه‌لی‌یه‌م: فرضاً متنوّع اشیانین بولوندوغو بیر اودا تصور ائدینیز. بو اشیانین هر بیری موضوع اولدوغو یئرده دورور. هیچ بیری‌نین مقام‌لاری‌نی کندی‌لیک‌له‌ری‌نده‌ن ده‌ییشدیرمه‌یه امکان یوخ‌دور. اودادا هیچ ایشیق اولماسا بو اشیادان هیچ بیری گؤرونمه‌ز. اودا تنویر اولونور اولونماز، هر شئی کندی یئرینده مشهود اولور.

قصه‌ی آتیه بو نکته‌ی دقیقه‌یه راجع‌دیر: «شیخ الرئیس ابن سینا» بیر گون قایسی یئرکه‌ن، تلمیذله‌ری‌نده‌ن بیری وجود مسئله‌سی‌نی استادِ حکیمی‌نده‌ن سورار. مقتدر فیلوسوف شو صورت‌له جواب وئره‌ر: «مَا جَعَلَ اللَّهُ المشمش مشمشاً، بَلْ أَوْجَدَهُ». ترجمه‌سی: «خدای تعالی قایسی‌یی قایسی ائتمه‌میش، بلکه قایسی‌یی اظهار ائتمیش‌دیر» مآلی‌ندادیر. بوندان آنلاشیلیر که قابلیاتِ امکانیه، جعل و انجعال‌دان منزّه بیر تاخیم امورِ ذاتیه‌دیر. فقط وجودون نورانیتی، متنوّع قابلیت‌له‌ری میدانا چیخاریر.

بیر حدیثِ نبوی واردیر که بو مسئله‌یه دایردیر: «السَّعِیدُ سَعِیدٍ فِی بَطْنِ أُمِّهِ، الشَّقِی شَقِی فِی بَطْنِ أُمِّهِ». معناسی: «صالح کیمسه داها آناسی‌نین قارنی‌ندا ایکه‌ن صالح‌دیر. هایدوت آدام داخی، داها آناسی‌نین قارنی‌ندا ایکه‌ن هایدوت‌دور» دئمه‌ک‌دیر. یعنی نورِ وجود، بیر شئی‌ین حقیقتی‌نی ده‌ییشدیرمه‌ز. فقط حقیقتِ امکانیه‌یی مشهود و ظاهر قیلار. گونه‌ش مشرق‌ده‌ن دوغدوغو و افقی تنویر ائتدییی وقت، هر شئیی مقامی‌ندا و اولدوغو گیبی گؤسته‌رییور. او شئی‌له‌رین صفاتِ ذاتیه‌له‌ری‌نه گونه‌ش‌ین فضیلت و علویتی عجبا اییی کؤتو هیچ بیر شئی ایراث ائده‌ر می؟

«از خیرِ محض، جز نکویی ناید» [ابو سعید ابوالخیرده‌ن. م.ب.].

یعنی «خیرِ محض اولاندان اییی‌لیک‌ده‌ن غیری بیر شئی ظهور ائتمه‌ز» مسئله‌سی بورادان چیخمیش‌دیر. چونکه سموات و ارض ایله آرالاری‌نداکی نامتناهی موجودات، مختلف شکل و حال‌لار ایله ازلی بیر نقطه‌ی وجوددان نشات و تفرّع ائتمیش‌دیر. بورادا «مثنوی شریف»‌ین ایکی شعری‌نی تخطّر ائدییوروم.

پیش از ایشان ما همه یک‌سان بُدیم

کس ندانستی که ما نیک و بَدیم

چون بر آمد آفتابِ اولیاء

گفت ای غش دور شو! ساقی بیا!

ترجمه‌سی: «اونلاردان (یعنی حکمای واصلین‌ین جهانا ورودلاری‌ندان) اوّل، جمله‌میز یک‌دیگریمیزه مساوی گؤرونوردوک. بیزیم اییی‌لییی‌میزی، کؤتولویوموزو کیمسه بیلمه‌یوردو. اولیای حکمت‌ین گونه‌شی دوغدوغو وقت، فنا اولانا دفع اول، اییی اولانا گل! دئنیلدی».

وجود بحثی‌نه راجع و ماهیتی‌نین تعریفی‌نه دائر بیر ملاحظه لازم‌دیر: وجود، مفهوم و مدلولونا گؤره اعرفِ اشیاءدیر. یعنی مادی و معنوی اشیانین ان زیاده بیلینه‌نی‌دیر. او درجه‌ده بدیهی التصوردور که بدیهیات‌دان عدّ اولونابیلیر. فقط بو معروفیتِ مسلّمه که صاحبِ تصوّرون ذهنی‌نه بالبداهه گلیر، وجودون مفهوم و مدولولونا عائددیر. اما حقیقت و هویتِ وجود، تصوّر و ادراک‌دان خارج قالان و قالاجاق اولان بیر شئی‌دیر. بورادا «حکیم سبزواری»نین منظومه‌ی حکیمانه‌سی‌نده‌ن بیر شعر خاطریمه گلییور که شودور:

مَفْهُومُهُ مِنْ اعْرِفْ الْأَشْیاءَ

وَ کنهه فِی غَایةُ الْخَفَاءُ

معناسی «وجودون مفهومی اشیانین ان زیاده معروف اولانی‌دیر». کنه و حقیقتی ایسه، نهایت درجه‌ده خفی و مجهول‌دور. وجودون درجات و مراتبی اولان موجودات آراسی‌نداکی ما به الاشتراک، عینی ما به الامتیازدیر. بو عباره‌یی ایضاح ائتمه‌لی‌یه‌م: مثلاً ضیانین خفیف بیر درجه‌سی، موم ضیاسی‌دیر. ان قوّت‌لی مرتبه‌سی، گونه‌ش ضیاسی‌دیر. بو ایکی ضعیف و قوّت‌لی نورلارین تصوّرلاری‌ندا معلوم اولور که بو ایکی نورون ما به الاشتراک‌لاری اولان خاصّه، عینی زمان‌دا ما به الامتیازلاری‌دیر. زیرا اشتراک و امتیاز نورون «الظَّاهِرُ بِالذَّاتِ، الْمُظْهِرِ لِلْغَیرِ» تعریفی‌نه داخل‌دیر.

خلاصه‌ی کلام شودور: وجودون مرتبه‌له‌ری بساطت وجوددان تحقق ائده‌ر. یعنی هیچ بیر وجود یوخ‌دور که وجودِ محض اولماسین و وجود ایله عدم‌ده‌ن مرکب بولونسون. هر شئیین معروفیتی و مستوریتی باشقا حیثیت‌له‌رله معلوم اولور. حالبو که وجودون حقیقی جمالی‌نی ستر ائده‌ن، اونون شدّتِ ظهوروندان غیری بیر شئی دئییل‌دیر. یینه «حکیم سبزواری»ده‌ن مقامِ توحیدده بیر شعر خاطریمه گلدی. سؤیله‌مه‌یی مناسب گؤرویوروم. ذاتِ احدیته خطاب اولونان او شعر بودور:

یا مَنْ هُوَ اخْتَفَی لِفَرطِ نُورِهِ

الظَّاهِرُ الْبَاطِنِ فِی ظُهُورِهِ

ترجمه‌سی شودور: «ای نورونون افراطی‌ندان دولایی گیزلی اولان! ای ظاهرلییی‌نده باطن و ای باطن‌لییی‌نده ظاهر اولان!». [هاتف اصفهانی‌ده‌ن. م.ب.] فارسی بیر شعر واردیر که تقریباً عینی مآلِ علوی‌یی ترنّم ائتمیش‌دیر:

یار بی‌پرده از در و دیوار

در تجلّی است یا أُولُو الأَبْصَار

مآلی شودور: یار ایچین قاپی و دیوار پرده‌ی استتار اولاماز. هر یئرده منظور و متجلّی‌دیر. ای جان گؤزله‌ری اولان‌لار، باخینیز، گؤرونوز!

شیخ الرئیس [تبریزلی شهزاده قاجار]

سؤزلوک:

انجعال: قویولماق، قونماق، یاپیلماق، قاییریلماق، یارادیلماق، تؤرده‌دیلمه‌ک، ...

ایراث: گره‌ک‌دیرمه، گتیرمه، گتیریلمه‌ک، وئرمه، وئریلمه‌ک

تخطّر: آنیمساتماق

تلمیذ: اؤیره‌نجی (دانش‌آموز)، اؤیره‌نگه‌ن (دانش‌جو)

ستر: اؤرتمه‌ک، یاشماق، یاشیرماق، قاپاتماق، قاپاماق

ضیاء: ایشیق، یاروق، بالخی، آیدین‌لیق

غواسق: غاسقه‌نین چوخولو. آنلامی: قارانلیق و قارانقولوغون سیمگه‌سی اولان نسنه‌له‌ر

هایدوت: ماجارجا کؤکه‌ن‌لی‌دیر. آنلامی: باشی پوزوق، حرامی، حیدود

آیتا: آیه‌ی قرآن

ایچین: برای

اییی: خوب

بولونماق: بودن، واقع شدن، یافت شدن

داها: هنوز

سورار: می‌پرسد

شو: این

شؤیله: اینگونه

کندی: خود، خویشتن

کؤتو: بد

کیمسه: کس، هیچ کس