شاعر ملی معلم فیضی افندی، سراینده‌ی مرثیه‌ی سعید سلماسی به مناسب قتل او توسط اشقیای کورد است

شاعر ملی معلم فیضی افندی، سراینده‌ی مرثیه‌ی سعید سلماسی به مناسب قتل او توسط اشقیای کورد است

 

مئهران باهارلی

آقابالا سعید خلیل‌زاده سلماسی ( ۱۸۸۸ دیلمقان - ۱۹۰۹ خوی) وابسته به جریان گنج عوثمان‌‌لی‌لار (ژؤن تورک) و عضو حزب اتحاد و ترقی عوثمان‌لی‌، از نسل بسترسازان ناسیونالیسم مودرن تورک و حتی از اولین تورک‌گرایان در تاریخ معاصر تورکی‌ایلی، از پیش‌گامان جنبش ملی دموکراتیک تورک و از قهرمانان ملی تورک است. وی که از محررین نشریه‌ی تورک‌گرای فیوضات چاپ باکو (به مدیریت علی بیگ حسین‌زاده از موسسین جمعیت اتحاد و ترقی عوثمان‌لی‌) بود، منسوب به نسل نخستین تورکی‌نویسان و از قلم‌های مطرح تورک و نوآوران در شعر تورک در آغاز قرن بیستم در ایران است.

١-سعید سلماسی در سال ۱۹۰۹ و در سن ۲۱ ساله‌گی در استانبول به یک هسته‌ی پنج نفره از اعضای اتحاد و ترقی منسوب به گنج عوثمان‌‌لی‌لار (اسماعیل افندی، یعقوب افندی، مصطفی افندی، خلیل افندی، ....)، که به نیت یاری به احرار تورک عازم آزربایجان بودند پیوست. این گروه پس از طی مسیری طولانی و به هم‌راه نفراتی که در مسیر راه به ایشان ملحق شدند، از مرز قوتور به غرب آزربایجان وارد شد. گروه چریکی تورک مذکور پنج روز نخست را به تبلیغات و تعلیم نیروهای چریکی بومی در سلماس به منظور آماده کردن نیرویی مسلح برای مقابله با قوای ماکو و آزادسازی خوی و اورمیه و نهایتا تبریز گذراند. روز پنجم، گروهی انبوه مرکب از دو – سه هزار اشقیای کورد، به کمین‌گاه تیمی پنجاه نفره از چریک‌های تورک مزبور به فرماندهی خلیل بیگ در موقع هه‌شه‌رید (نام جعلی فارسی: حاشیه‌رود)، و گروهی دویست نفره از شاهی‌سئوه‌ن‌هایی که به یاری‌شان آمده بودند، حمله نمود. در نخستین نبرد چریک‌های تورک با دادن چهل شهید و ٥٠-٦٠ مجروح، موفق به شکست دادن مهاجمین کورد شدند. اما پس از آن مورد تهاجم یک گروه دیگر منتخب و گزیده‌ی دویست نفره از نفرات کورد قرار گرفت. در این نبرد، گروه چریکی تورک یک شهید و دو مجروح داد. شهید مذکور، سعید سلماسی بود.

٢-درگیری مذکور بین نیروهای چریکی تورک و اشقیای کورد، و قتل سعید سلماسی توسط آن‌ها به دلایل تبلیغاتی و سیاسی، از همان اول توسط مشروطه‌طلبان به صورت نادرست نبرد با نیروهای ماکویی وفادار به محمدعلی شاه عرضه شد. در این مرثیه نیز قتل او به «عساکر شاه گم‌راه و تیشه‌ی جان‌شکاف استبداد» نسبت داده شده است. حال آن که چریک‌های گنج عوثمان‌‌لی‌لار مذکور، مورد حمله‌ی دو - سه هزار تن از اشقیای کورد قرار گرفتند و سعید سلماسی نیز در این نبرد و توسط آن‌ها، و نه توسط نیروهای ماکویی وفادار به محمدعلی شاه به قتل رسید. (اسناد دست اول مربط به این درگیری‌ها در سؤزوموز منتشر خواهند شد).

 ٣-مرگ سعید سلماسی انعکاس بسیار وسیعی در میان محافل و محیط‌های تورک‌گرا در عوثمان‌لی‌ و قفقاز داشت و باعث تالیف و نشر موجی از سروده‌ها و مراثی و نوشته‌های سوگواری و یادبود و گرامی‌داشت و تجلیل از وی به زبان‌های تورکی و فارسی گردید. یکی از معروف‌ترین و عالی‌ترین این سروده‌ها، مرثیه‌ای به زبان تورکی است که  از جمله در نشریه‌ی فارسی زبان شمس چاپ استانبول (سایی ۳۰، سال اول، صفحه‌ی ۸، ، ۱۰ ربیع الاول ۱۳۲۷ – اول آوریل ۱۹۰۹) با امضای «شورش‌مند» منتشر شد.

٤-بسیاری از منابع ایرانی و آزربایجانی – در میان ادعاهای بی شمار بی پایه و نادرست دیگرشان در ارتباط با سعید سلماسی - ادعا نموده‌اند که سراینده‌ی این مرثیه‌ی تورکی، هم‌شهری او، تورک‌گرای قبلی و پان‌ایرانیست بعدی «محمد غنی‌زاده سلماسی» است. حال آن که، همان‌گونه که برای نخستین بار در این نوشته نشان داده می‌شود، این مرثیه اثر شاعر ملی تورک معلم فیضی افندی سرابی تبریزی است.

٥-نشریه‌ی اشرف چاپ استانبول در شماره‌ی چهارم سال اول خود این مرثیه‌ی تورکی را تحت نام «سعید سلماسی مرحوم، از مجاهدان عالی مقام و از شهدای آزادی ایران» (شهدایِ حرّیتِ ایران‌دان مجاهدِ معالی پیرا، سعید سلماسی‌یِ مرحوم)، منتشر و توضیح داده است «این مرثیه‌ای است که جناب معلم فیضی افندی، شاعر مشهور آن را پیش از همه به روزنامه‌ی اشرف هدیه کرده بود، اما به دلیل انتظارمان برای به دست آوردن عکس سعید سلماسی، در انتشار آن تاخیر روی داد» (شاعرِ مشهور «معلّم فیضی اه‌فه‌ندی» حضرت‌له‌ری طرفی‌نده‌ن مقدّماً قزئته‌میزه اهداء بۇیۇرۇلۇپ، رسمْ احضارێ ایچۆن درجی تاخیر ائدیلمیش اوْلان، مرثیه‌دیر) (قایناق: اشرف غزئته‌سی؛ ایستانبول، سنه ١، عدد ٤، ١٧ ربیع الاول ١٣٢٧، ٢٦ مارت ١٣٢٥، ٨ نیسان ١٩٠٩؛ صحیفه ٤)

٦-«تورکه‌مپورلو معلم احمد فیضی افندی تبریزی سرابی»، متولد ١٨٤٢ در ٢٠ کیلومتری اوجان (نام دولتی جعلی فارسی: بستان‌آباد، بین سراب و تبریز) و متوفی ٢٧ فوریه ١٩١٠ میلادی در اوسکودار استانبول، بوروکرات، مدرس، نویسنده، لغوی و شاعر تورک زیسته در قلم‌روی عوثمان‌لی‌، از رهبران و مدیران  «حرکت اتحاد اسلام»، از برجسته‌گان نواندیشی دینی اسلامی تورک، از پیش‌گامان جنبش ملی دموکراتیک تورک و از پدران معنوی «مجادله‌ی ملی تورک» در ربع اول قرن بیست است. معلم فیضی افندی تبریزی سرابی، از آخرین شعرای ادبیات دیوانی تورک، برجسته‌ترین شاعر ادبیات مرثیه‌ای تورکی (آغیت) در قرن گذشته، در میان شاعرانی که الهام‌بخش شاعر برجسته‌ی تورک توفیق فکرت برای سرودن شعر بوده‌اند و نخستین مترجم رباعیات خیام از زبان فارسی دری به زبان تورکی است[1].

شهدایِ حرّیتِ ایران‌دان مجاهدِ معالی پیرا، سعید سلما.سی‌یِ مرحوم

قایناق: اشرف غزئته‌سی؛ ایستانبول، سنه ١، عدد ٤، ١٧ ربیع الاول ١٣٢٧، ٢٦ مارت ١٣٢٥، ٨ نیسان ١٩٠٩؛ صحیفه ٤

شاعرِ مشهور «معلّم فیضی اه‌فه‌ندی» حضرت‌له‌ری طرفی‌نده‌ن مقدّماً قزئته‌میزه اهداء بۇیۇرۇلۇپ، رسمْ احضاری ایچۆن درجی تاخیر ائدیلمیش اوْلان، مرثیه‌دیر:

مرثیه [سعید سالماس‌لی آغیتی]

یینه بیر نخلی سرنگون ائتدی

تیشه‌ی جان‌شکافِ استبداد

یینه بیر ذاتی غرقِ خون ائتدی

شاهِ گم‌راه، او بی‌امان جلّاد

بیدق‌افرازِ جیشِ حرّیت

سُعَدانین امیرِ والاسی

جانِ پژمرده‌ پیکرِ ملّت

روحِ ایران «سعید سلماسی»

قییدی‌لار اوْل جوانا، وا اسفا!

تیرِ تدمیر ایله عساکرِ شاه

چوْخ مۇدۇر ایشبۇ فتنه‌ده‌ن عجبا

سارسیلیرسا بۇ نیل‌گون خرگاه؟

قتلی تا سالدی اوْرتایا شیون

بو شهیدِ فضائل‌آموزۇن

قالمادی فرقی هیچ محرّم‌ده‌‌ن

نزدِ ایرانیان‌دا نوروزۇن

وطن اۇغرۇندا ترکِ جان ائتدی

فقط احرارا دا بِلا اکراه

عمرِ جاوید اصولۇن اؤیره‌تدی

ایش‌بۇ مَقْتُولُ فِی سبیل اه (۱)

ساخین ائی خاکِ تیره، خوار ائتمه

بۇ شهیدِ مقدّس‌عنوانی!

باغرینا باس دا، خوش تۇت، اینجیتمه

سه‌نی تشریف ائده‌ن بو مهمانی!

خاکا دا منّت ائیله‌مه‌م، زیرا

ملّتین قلبی‌دیر اوْنا مدفن

بۇراسی بیر مزاردیر، زیبا

تا قیامت مشعشع و روشن

 

١٦ مارت سنه ٣٢٥. [پنج‌شنبه، ٨ آوریل، ١٩٠٩]، معلّم فیضی

SEİD SALMÂSİ AĞITI

Yine bir nexli sernigûn étdi

Tişé-yi canşikâf-i istibdâd

Yine bir zâtı qerq-i xûn étdi

Şâh-i gümrâh, o bî eman cellâd

Béydeq efrâz-i céyş-i hürriyyet

Süedânın emîr-i vâlâsı

Can-i pejmürde péyker-i millet

Rûh-i Îran Seîd-i Salmâsi

Qıydılar ol cevâna, vâ esefa

Tîr-i tedmir ile esâkir-i Şah

Çox mudur işbu fitneden eceba

Sarsılırsa bu nîlgûn xergah

Qetli tâ saldı ortaya şîven

Bu şehîd-i fezâyil âmûzun

Qalmadı ferqi hiç Müherrem’den

Nezd-i Îrâniyanda Novrûz’un

Veten uğrunda terk-i cân étdi

Feqet ehrâra da bila ikrah

Ömr-i câvid usûlun öyretdi

İşbu meqtûlun fi sebîl ellah

Saxın éy xâk-i tîre, xâr étme

Bu şehîd-i müqeddes ünvanı

Bağrına bas da, xoş tut, incitme

Seni teşrif éden bu mihmânı

Xâka da minnet éylemem, zîra

Milletin qelbidir ona medfen

Burası bir mezârdır zîba

Tâ qiyâmet müşe’şe’ ü rövşen

Türkempurlu Muallim Feyzi Efendi

8 April 1909

Qaynaq: Eşref qazétesi, Istanbul, yıl 1, sayı 4, sayfa 4

 

سؤزلوک

احرار: اؤزگورلوک سئوه‌رله‌ر، آزاده‌گان

اه: الله‌ین قیسالدیلمیشی

ایش‌بو: این 

بیدق: بایراق، په‌رچه‌م

پیرا: پیراینده، به‌زه‌یه‌ن، سوس‌له‌یه‌ن

تدمیر: هلاک کردن

تشریف: شرف دادن، اونورلاندیرماق

جیش: اوردو، قوشون

ساخین: زینهار، مبادا

سارسیلیر: به شدت تضعیف و نزار شدن

سعدا: سعیدله‌ر، قوت‌لولار

قییدی‌لار: آجیماییپ اؤلدوردوله‌ر

معالی پیرا: یوکسه‌ک و اوجا مقام‌لاردا یئرله‌شه‌ک اونلاری سوس‌له‌یه‌ن و به‌زه‌یه‌ن شرف‌لی اینسان‌لار

معالی: بلندی‌ها، مقامات بلند، بزرگواری‌ها، شرف‌ها، منزلت‌های عالی

مقدماً: اولاً و پیش از همه و سابقاً و قدیمانه و پیش از این

مودور؟: آیا است؟

یینه: باز هم

داها آرتیق بیلگی:

تورکَمْپورلو معلم فیضی افندی: سنی تفهیم ائده‌ن سانا کیمدیر؟

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_32.html

اوجان‌لی معلم احمد فیضی‌ده‌ن میللی بیر تورکو: تورک باهادیرلاری. ٢٦ ماه می، ١٨٩٧ (٦ خرداد ١٢٧٦ شمسی)

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post.html

مارشِ ایرانی- قاجار. ٦ آغوستوس ١٩٠٩. میللی شاعیر تورکه‌مپورلو معلم احمد فیضی سرابی تبریزی

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post.html

وطن- تورکه‌مپورلو معلم احمد فیضی افندی (سرابی تبریزی)

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_16.html

سِنْجه بیر طفلِ صغیر، عقل و فطانت‌جه کبیر؛ تختِ ایران‌ا جلوس ائتدی بو دم «احمدشاه»

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_22.html

مولانانێن «انسانم آرزوست»و چئوریسی. میللی شاعیر معلّم احمد فیضی افه‌ندی سرابی تبریزی‌

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_6.html

برای مطالعه‌ی بیشتر:

روزنامه‌ی شمس، سایی ۳۰، ییل اول. صفحه ۸. استانبول. ۱۰ ربیع الاول ۱۳۲۷ – اول آوریل ۱۹۰۹

1892 (HTU no. 2218) Ruzname-i Şems  Sayılar : 1-29, 29 (30)-48 (22 Ağustos 1324H/ 8 Şaban 1326-23 Temmuz 1325/19 Receb 1327).

http://www.tufs.ac.jp/common/fs/asw/tur/htu/data/HTU1892/index.djvu

مرثیه‌ای تورکی برای سعید سلماسی: سُعَدانین امیرِ والاسی، سعید سالماس‌لی آغیتی: قوت‌لولارین اولو نویانی

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post_5.html

شاعر ملی معلم فیضی افندی، سراینده‌ی مرثیه‌ی سعید سلماسی به مناسب قتل او توسط اشقیای کورد است

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_92.html

انعکاس شهادت میرزا سعید سلماسی قهرمان ملی آذربایجان

http://melikzade.ir.domains.blog.ir/1394/11/03/seid1

---

[1] نام اصلی معلم فیضی افندی، احمد است که به سبب شغل استادی درازمدتش معلم نامیده شده است. وی تحصیلات مدرسه‌ای را در موطن و نزد پدر خود مونلا اسد آغاز کرد. در سال ١٨٦٠ برای ادامه‌ی تحصیل به نجف و پس از اتمام آن دوره به حج در حجاز و از آن جا به مصر رفت. در جامع ازهر قاهره تحصیلات خود را ادامه داد. در آن شهر با وزیر عوثمان‌لی عبدالرحمن سامی پاشا که برای سیاحتی در آن جا بود آشنا گشت. به هم‌راه وی به استانبول آمد و مدتی مهمان او در اقامت‌گاهش شد. در استانبول به محفل «میرزا صفا» یک تورک ایرانی دیگر که خادم دینی بود، ملحق شد. به تابعیت عوثمان‌لی در آمد و آغاز به کار به عنوان مامور دولت در آماسیا (کاتب تحریرات)، سپس در استانبول (ممیز قلم مکتوب شهرداری) کرد. در رشدیه‌ی امیرگان و روبرت کالج معلمی کرد و به هنگام وزارت معارف مونیف پاشا در لیسه‌ی قالاتاسارای (مکتبِ سلطانی) به مدت ٣٣ سال به تدریس زبان و ادبیات فارسی و مدیریت مدرسه پرداخت. معلم فیضی افندی در سن ٦٨ ساله‌گی پس از دو روز سرماخورده‌گی فوت نمود. مزار وی در سید احمد ده‌ره‌سی مزارلیغی اوسکودار است.

تورکَمْپورلو معلم فیضی اه‌فندی: سه‌نی تفهیم ائده‌ن سانا کیم‌دیر؟

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_32.html