ارتجاع مشروطه، مقاله‌ای تورکی از نشریه‌ی آ ملّا عمو (آی ماللا عمی) اورگان انجمن اسلامیه‌ی تبریز، یکی از نخستین نشریات تورک در تاریخ تورک‌ایلی
مئهران باهارلی
Türkili’de yayınlanan ilk Türkçe dergilerden ve “Tebriz İslamiye Cemiyeti”nin organı olan “Ay Malla Emi” dergisinden Türkçe bir makale, ve İran Meşrute gericiliği
A Turkish article from the journal
"Ay Malla Emi", one of the first Turkish journals published in
Türkili and the organ of the "Tebriz İslamiye Society", and the
Iranian Constitutional reactionaryism
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه:
نشریه‌ی آی ماللا عمی (نام فارسی: آ ملّا عمو)، اورگان انجمن اسلامیه‌ی تبریز در سال‌های ١٩٠٧-١٩٠٨، یکی از نخستین نشریات به زبان تورکی در تاریخ تبریز، آزربایجان، تورک‌ایلی و ایران است. انجمن اسلامیه‌ی تبریز یک تشکیلات اسلام‌گرا و مانند اکثریت مردم تورک ساکن در ایران، مخالف حرکت مشروطیت ایران (مشروطه‌ی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) بود. به همین سبب نشریه‌ی خود را به زبان تورکی منتشر می‌کرد. با این‌همه سران انجمن اسلامیه‌ی تبریز، تورک‌گرا و دارای شعور ملی تورک نه‌بودند، هر چند ضد تورک هم نه‌بودند. در طرف مقابل، حرکت مشروطه‌ی ایران و رهبران و تشکیلات مشروطه‌خواه طرف‌دار مشروطه‌ی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک مخصوصاً در تبریز و اردبیل معتقد به ملت ایران با زبان ملی فارسی بودند و بنابراین نشریات خود را به زبان فارسی منتشر می‌کردند. اکثریت مطلق نخبه‌گان تبریزی، رهبران حرکت مشروطیت (مشروطه‌ی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) در تبریز، و تشکیلات آن‌ها در قرن نوزده و ربع اول قرن بیستم (انجمن معارف تبریز، انجمن آزربایجان در تهران، انجمن غیبی تبریز موسوم به انجمن ایالتی آزریایجان، ...) فاقد شعور ملی تورک، معتقد به ناسیونالیسم ایرانی، عمیقاً آسیمیله شده در فرهنگ و هویت ملی فارسی – ایرانی، دارای تمایلات باستان‌گرایانه‌ی ایرانی و شدیداً ضد هویت ملی تورک بودند. به لحاظ سیاسی آن‌ها متفق و بازی‌چه‌ی گروه‌های ضد قاجار و ضد تورک، مانند پارسی‌های هندوستان، آنگلوفیل‌ها و عوامل اطلاعاتی انگلستان، بنیادگرایان دینی و تروریست‌های بابی - ازلی، ماسون‌ها، سران بختیاری و مازندرانی و گیلانی، داشناک‌ها و دیگر افراطیون و تروریست‌های ارمنی، آدم‌کشان و جانیان قفقازی، و ... بودند. در این مقاله، نوشته‌ای تورکی از نشریه‌ی آی ماللا عمی از سال ١٩٠٨ را بازنشر کرده‌ام. آن‌گونه که از این مقاله درک می‌شود، انجمن اسلامیه‌ی تبریز، مخالف مشروطه‌ی انگلیسی (مشروطه‌ی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) بود، نه مخالف مشروطیت ((مشروطه‌ی بومی و معتدل قاجاری و تورک‌گرا). به مظالم و ستم‌کاری‌ها و استبداد و زورگویی مشروطه‌طلبان؛ فضای ترور و رعب و وحشتی که ایجاد کرده بودند؛ آدم‌کشی‌ها و جنایاتی که مشروطه‌طلبان مخصوصاً قفقازیان انجام می‌دادند؛ و فساد مالی و اداری آن‌ها اعتراض می‌کرد. در مقاله استقرار انجمن مشروطه‌ی تبریز در محله‌ی ارمنستان ذکر شده که اشاره به اتّحاد مشروطه‌طلبان تبریزی با داشناک‌ها و دیگر تروریست‌ها و افراطیون ارمنی و تبدیل تبریز به پایگاه عملیات تروریستی ارمنی بر علیه دولتین تورک قاجار و عوثمان‌لی است. مقاله در پایان، خطاب به قسمتی از مردم تبریز که فریفته‌ی مشروطه‌طلبان غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیست و ضد تورک شده بودند، نصحیت و پیش‌گویی آتی را می‌کند: «در خواب غفلت هستید، بیدار شوید. حیف است زمانی از خواب بیدار شوید که کار از کار گذشته باشد. و آن بیداری دیگر فایده‌ای نه‌داشته باشد». پیش‌گویی‌ای که با ساقط کردن محمّدعلی شاه و سپس پایان دادن به حاکمیت هزارو دویست ساله‌ی تورک بر ایران توسط مشروطه‌طلبان ضد تورک و فارس‌گرا عیناً تحقق پیدا کرد.
کلمات کلیدی: مشروطه، انجمن اسلامیه، انجمن ایالتی آزربایجان، مانقورتیسم، تبریز
Özet
“Tebriz İslamiye Cemiyeti”nin 1907-1908 resmi yayın organı olan “Ay Malla Emi”, Tebriz, İran Azerbaycanı, Türkili ve İran tarihinde Türkçe yayımlanan ilk dergilerden biridir. Tebriz İslamiye Cemiyeti, İran'da yaşayan Türk halkının çoğunluğu gibi İran Meşrute Hareketine karşı çıkan İslamcı bir örgüttü. Bunun sonucunda resmi dergisini Türkçe olarak yayınlıyordu. Buna rağmen, Tebriz İslamiye Cemiyeti'nin liderleri Türkçü olmadığı gibi, Türk milli şuuruna da sahip değillerdi. Ancak Türk düşmanı da değillerdi. İran Meşrute Hareketi ve onun liderleri ile örgütleri (Encümen-i Maârif-i Tebriz, Tahran'daki Encümen-i Âzerbaycan ve Encümen-i Eyâleti-yi Âzerbaycan olarak bilinen Encümen-i Qéybi-yi Tebriz gibi), ulusal dili Farsça olan İran ulusuna inanıyorlardı. Bunun sonucunda dergilerini ve belgelerini Farsça yayımlıyorlardı. Aslında 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başlarında Tebriz ve Erdebil seçkinlerinin büyük çoğunluğu, Türk milli kimliğinden tamamen yoksundular ve ona şiddetle karşı çıkıyorlardı. Onlar İran milliyetçiliğine inanıyorlardı, İran-Fars kültürüne ve ulusal kimliğine derinlemesine asimile olmuşlardı ve İslam öncesi İran'ı, Zerdüşt arkaizmini ve Ari ırkçılığını benimsmişlerdi. Siyasi olarak İran Meşrute Hareketi liderleri, Hindistan Parsileri, Anglofiller, İngiliz istihbarat ajanları, Bâbi-Ezeli köktendinciler ve teröristler, Masonlar, Baytiyari Lorlar, Mazeniler ve Gilek İranikler, Taşnaklar ve diğer aşırılık yanlısı ve terörist Ermeniler yanı sıra Kafkasyalı katiller de dahil olmak üzere Kacar ve Türk karşıtı grupların müttefikleri ve piyonları idiler. Bu yazımda 1908 tarihli Ay Malla Emi dergisinden Türkçe bir makaleyi yeniden yayımladım. Bu makaleden anlaşıldığı kadarıyla Tebriz İslamiye Cemiyeti, Meşrutiyete karşı değil, İngiliz yapımı Meşrutiyet Hareketine karşıydı. Başta Kafkasyalılar olmak üzere Meşrutiyetçilerin zulmüne ve baskılarına, yarattıkları terör ortamına karşı çıkıyor, işledikleri cinayet ve suçlarını eleştiriyor, mali ve idari yolsuzluklarını kınıyordu. Makale, Tebriz Meşrutiyet Encümeni'nin şehrin Ermeni mahallesinde yerleşmesinden söz ederek onların Taşnaklarla ve diğer Ermeni teröristlerle kurdukları ittifaklarını ima ediyor. Gerçekten de Meşruteçiler Tebriz'i Türk Kacar ve Osmanlı devletlerine karşı Ermeni terörizminin üssü haline getirmişlerdi. Makale sonunda Türk karşıtı Meşrutiyetçiler tarafından aldatılan Tebriz halkına şu tavsiyede bulunuyor ve geleceğe dair isabetli bir öngörü yapıyor: "Derin bir gaflet ve cehalet uykusuna dalmışsınız, uyanın! Çok geç olduğunda, her şey çoktan bittiğinde ve bu uyanış artık işe yaramadığında uyanmak utanç vericidir." Bu öngörü, Tebriz ve Azerbaycan'ın “cahil ve gaflet içinde”ki Türk karşıtı ve Pers yanlısı Meşrutiyetçilerinin Memmedeli Şah'ı devirmeleriyle ve İran üzerindeki bin yıllık Türk siyasi hakimiyetine son vermeleriyle gerçekleşti.
Açar sözcükler: Meşrute, İslamiye Cemiyeti, Azerbaycan Eyaleti Encümeni, Tebriz, Manqurtluk
Abstract
Ay Malla Emi, the official press organ of the
Islamic Society of Tebriz in 1907-1908, is one of the first journals published in
the Turkish language in the history of Tebriz, Iranian Azerbaycan, TürkiIli and
Iran. The Islamic Society of Tebriz was an Islamist organization that, like the
majority of Turkish people living in Iran, opposed Iran's constitutional
movement. As a result, it published its official magazine in Turkish. However,
the leaders of the Islamic Society of Tebriz were not Turkists, nor did they
have Turkish national consciousness. However, they were also not anti-Turks. Iran's
constitutional movement and its leaders and organizations, particularly in Tebriz
and Erdebil, believed in the Iranian nation with Persian as its national
language. As a result, they published their press in Persian. In fact, the vast
majority of elites in Tebriz, including the leaders of the constitutional
movement and their affiliated organizations in the 19th and early 20th centuries
(such as the Encümen-i Maârif-i Tebriz, Encümen-i Âzerbaycan in Tehran, and the
Encümen-i Qéybi-yi Tebriz known as Encümen-i Eyâleti-yi Âzerbaycan) completely lacked
a Turkish national identity and strongly opposed it. They believed in Iranian
nationalism, were deeply assimilated into Persian-Iranian culture and national
identity, and embraced pre-islamic Iranic, Zoroastrian archaism, and Arian racism. Politically, they are allies and pawns of
anti-Qajar and anti-Turk groups, including Indian Parsees, Anglophiles, British
intelligence agents, Babi-Ezeli religious fundamentalists and terrorists,
Masons, Bakhtiari, Mazandarani and Gilani leaders, Dashnaks, and other Armenian
extremists and terrorists, as well as Caucasian murderers. In this article, I have republished a Turkish article from the journal
Ay Malla Emi from 1908. As understood from this article, the Tebriz Islamic Society
was against the British-made constitutional movement, not against
constitutionalism. It objected to the atrocities, oppressions, tyranny, and
coercion of the constitutionalists. It criticized the terrorism and atmosphere
of terror they had created, as well as the murders and crimes committed by constitutionalists,
particularly by Caucasians. Additionally, it condemned their financial and
administrative corruption.
The article mentions
the location of the Tebriz Constitutionalist Society in the Armenian
neighborhood of the city, suggesting their alliance with Dashnaks and other
Armenian terrorists and extremists. This turned Tebriz into a base for Armenian
terrorist operations against the Turkish Qajar and Osmanlı governments. In the
end, the article advises the people of Tebriz who were deceived by the
anti-Turkish constitutionalists and offers an accurate prediction of the
future: "You are deeply asleep in ignorance and
negligence,
wake up! It is a shame to awaken when it is too late, when everything is already
over, and that awakening is no longer useful." This prophecy was fulfilled
by the overthrow of Memmedeli Shah, ending Turkish political rule over Iran by the
ignorant anti-Turkish and Persophile constitutionalists of Tebriz and
Azerbaycan.
Keywords: Constitutional Movement of Iran, Islamiye
Society of Tebriz, Constitutionalist Society of Azerbaijan, Tebriz, Manqurtism
مقدمه
در این مقاله، نوشته‌ای تورکی از نشریه‌ی آی ماللا عمی (نام فارسی: آ ملّا عمو) از سال ١٩٠٨ را بازنشر کرده‌ام. در این نوشته که به صورت گفتگویی به زبان تورکی بین یک فرد عامی و یک موللا است، از مظالم و ستم‌کاری‌های مشروطه‌طلبان (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک)، ترورها و آدم‌کشی‌ها و جنایاتی که این مشروطه‌طلبان مخصوصاً قفقازیان انجام می‌دادند، فساد مالی و اداری و استبداد و زورگویی آن‌ها و فضای ترور، رعب و وحشتی که ایجاد کرده بودند انتقاد می‌شود؛ و استقرار انجمن تبریز در محله‌ی ارمنستان – اشاره به اتّحاد مشروطه‌طلبان تبریزی با داشناک‌ها و دیگر تروریست‌ها و افراطیون ارمنی و تبدیل تبریز به پایگاه عملیات تروریستی ارمنی بر علیه دولتین تورک قاجار و عوثمان‌لی- ذکر می‌گردد. نشریه در پایان نوشته، خطاب به قسمتی از مردم تبریز نصیحت و پیش‌گویی دقیق آتی را می‌کند. پیش‌گویی‌ای که با ساقط کردن محمّدعلی شاه و سپس پایان دادن به حاکمیت تورک بر ایران توسط مشروطه‌طلبان غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک عیناً تحقق پیدا کرد:
«در خواب [غفلت] هستید، بیدار شوید! حیف از شماست زمانی از خواب بیدار شوید که کار از کار گذشته باشد. و آن بیداری دیگر فایده‌ای نه‌داشته باشد. از من گفتن بود. و گفتم. خود دانید و خدایتان ....».
نشریه‌ی آی ماللا عمی- آ ملّا عمو[1]، که در سال ١٩٠٧-١٩٠٨ جمعاً در ٨ و یا ٩ شماره و شاید بیشتر منتشر شد[2] ، به نوعی اورگان هفته‌گی انجمن اسلامیه‌ی تبریز بود و مواضع آن جمعیت را بیان می‌کرد. رئیس انجمن اسلامیه میرزا حسن مجتهد، و مدیر آن میر هاشم ده‌وه‌چی، هر دو قبلاً از مشروطه‌طلبان (مشروطه‌طلبی بومی و معتدل قاجاری و تورک‌گرا) بودند. انجمن اسلامیه کمی پیش از شروع جنگ مشروطه‌طلبان انگلیسی (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیست و ضد تورک) در تبریز در مقابل قوای دولت تأسیس شده بود و روزنامهی دیگری به نام «اسلامیه» هم منتشر می‌کرد. این نشریه به نام‌های آی موللا عمو و یا آ موللا عمو معروف شده است، زیرا مطالب آن به صورت گفتگو و پرسش و پاسخ تورکی بین یک مرد عوام و موللایی که او وی را اغلب «آ ملّا عمو» و بعضاً «آی ملّا عمو» می‌نامید نوشته می‌شد. ادّعا شده که نویسنده و مؤلّف گفتگوهای آی ماللا عمی، «میرزه حاج آقا» از اهالی محلّه‌ی ده‌وه‌چی که بعدها شهرت «حاذق اعظم» را انتخاب کرد بود.
زبان آی ماللا عمی
آی ماللا عمی یکی از نخستین نشریه‌های تماماً تورکی منتشر شده در تاریخ تبریز، آزربایجان، تورک‌ایلی و ایران است.
قبل از آی ماللا عمی، فقط دو نشریه‌ی تماماً تورک در ایران چاپ شده بود: «عبرت» در سال ١٩٠٦ و «شکر» (شوکور؟) در سال ١٩٠٧. در طول نیم قرن پیش از آن، یعنی از سال ١٨٥٨ که نخستین نشریه در تبریز با نام «اخبار دارالسلطنه‌ی مملکت آزربایجان» به فارسی منتشر شد تا انتشار عبرت، شکر و آی ماللا عمی در ١٩٠٦-١٩٠٨، ده‌ها نشریه‌ی منتشر شده در تبریز و توسّط تبریزیان در خارج، همه به زبان فارسی بود[3]. این اولگو، واقعیت فاجعه‌بار نه‌بود شعور ملی تورک در میان نخبه‌گان تبریزی قرن نوزده و فارسی‌زده‌گی عمیق آن‌ها را نشان می‌دهد، نخبه‌گان فاقد خودآگاهی ملی تورک و خودفارس‌انگاری که انجمن ضد تورک «معارف تبریز» و انجمن ضد قاجار و ازلی، ماسونی، آنگلوفیل، تروریستی «اتحادیه‌ی آزربایجان» در تهران، ایضاً انجمن مشابه «غیبی تبریز» به غلط موسوم به «انجمن ایالتی آزریایجان»، حرکت مشروطیت غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک در تبریز، و نهایتاً تاسیس دولت سردار سپه - رضا شاه و سلسله‌ی پهلوی هم محصول آن‌ها بود.
منابع آزربایجان‌گرا همان گونه که فرقی بین مطبوعات ضد تورک پان‌ایرانیست و مطبوعات تورک‌گرا نه‌می‌گذارند، فرقی بین مطبوعات به لحاظ زبانی تماماً تورک، مطبوعات دو زبانه‌ی تورکی – فارسی، مطبوعات دو زبانه‌ی فارسی - تورکی و مطبوعات فارسی هم قائل نیستند[4]. در نتیجه در این منابع آزربایجان‌گرا لیستی از مطبوعات گویا ملّی آزربایجانی داده می‌شود که اغلب آن‌ها مطبوعات فارسی، ضد تورک و یا علناً پان‌ایرانیست هستند. منابع آزربایجان‌گرا در یک رفتار ضد تورک دیگر، مطبوعات تورکی منتشر در خارج آزربایجان امّا در ایران را هم داخل لیست خود نه‌می‌کنند، اما مطبوعات پان‌ایرانیستی منتشر شده به عنوان نمونه در مصر و برلین و ... توسّط تبریزیان را جزء مطبوعات ملّی آزربایجانی می‌شمارند!
آی ماللا عمی به تورکی، امّا روزنامهی ملّی اورگان انجمن ایالتی و ولایتی تبریز به فارسی منتشر می‌شد.
«جریده‌ی ملّی» و یا «روزنامهی ملّی» اورگان رسمی انجمن ملّی تبریز مشهور به «انجمن ایالتی آزربایجان»، منتشر شده در سال ١٩٠٦-١٩٠٧ نشریه‌ای تماماً به زبان فارسی بود. در حالی که در آن زمان حتّی در تبریز، اکثریت مطلق مردم زبان فارسی را نه‌می‌دانستند. در نشریه‌ی انجمن تبریز اشعار و متونی معدود به زبان تورکی از دیگر منابع نقل و یا روایت شده است. اما تمام نوشته‌ها به قلم نویسنده‌گان آن نشریه به فارسی است.
انتشار اورگان رسمی انجمن تبریز تماماً به زبان فارسی، محصول هویت ملّی‌ای که این انجمن برای خود و مردم آزربایجان تعریف می‌کرد، و در ارتباط با تاریخ‌نگاری و ناسیونالیسم ایرانی-فارسی و آمال ضد تورک این انجمن بود. انجمن ایالتی و ولایتی تبریز مطابق با ایدئولوژی مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک به هویت ملّی ایرانی و ملّت ایران، وطنی –ملّی بودن زبان فارسی، نژاد و نژادپرستی ایرانی، میهن مقدس ایران، تاریخ‌نگاری پارسی-زرتشتی-ایرانی، باستان‌گرایی ایرانی، لزوم رسمیت انحصاری و دوژور زبان فارسی، ضرورت تاسیس و گسترش شبکه‌ی مدارس فارسی‌زبان در مناطق تورک‌نشین و غیر فارس‌نشین، هویت قومی آزربایجانی ساخته‌ی انگلستان-پارسیان، جنسیت‌زده‌گی، ... معتقد بود. این مفاهیم در وجه سلبی به معنی نفی تاریخ تورک، نفی دولت‌مداری تورک، نفی هویت ملّی تورک، انکار وجود ملّت تورک در ایران، نفی ملّی بودن زبان تورکی برای ملّت تورک، مخالفت با رسمی و زبان دیوانی شدن زبان تورکی، نفی وجود وطن تورک (مجموعه‌ی مناطق تورک‌نشین در شمال غرب ایران و یا تورک‌ایلی)؛ تلاش برای تجزیه‌ی ملّت تورک و وطن تورک، به حاشیه راندن و طرد زبان تورکی از عرصه‌های کتابت و ادبیات سیاسی و صحنه‌ی اجتماع، جوان‌مرگ کردن مطبوعات تورک، برچیدن نظام تحصیلی تورک، عوثمان‌لی‌ستیزی، تورک‌ستیزی، و ... بود[5].
زبان آی ماللا عمی، زبان محاوره‌ای تبریز بود.
مطالب نشریه‌ی آی ماللا عمی به زبان محاوره‌ای تبریز نوشته می‌شد. دلیل عدم انتشار آن به زبان فارسی عدم آشنائی مردم تبریز – به جز نخبه‌گان و فارس‌گرایان- با زبان فارسی، مخالفت با مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک که زبان ملّی و مکتوب و مطبوعاتی و تحصیلی خود را فارسی انتخاب کرده بود، خودی نمایاندن انجمن اسلامیه با کاربرد زبان تورکی مردم تبریز و بیگانه نمایاندن انجمن مشروطه‌طلب تبریز که زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی و ملّی خود برگزیده بود، و .... است.
دلیل کاربرد لهجه‌ی تبریز به جای تورکی معیار و ادبی، مخاطب قرار دادن مردم عامی ناآشنا با زبان معیار و ادبی تورکی - به سبب نه‌بود نظام تحصیلی تورک و سنّت مطبوعات تورک قبل از آن در تورک‌ایلی و تبریز - و به احتمال کم‌تر عدم تسلط خود نویسنده‌گان نشریه بر زبان ادبی و معیار تورکی بوده است. امّا دلیل این کاربرد هر چه باشد، لهجه‌گرایی و انتشار کتب و آثار و نشریات به لهجه‌های محلّی، در کشوری که زبان ادبی و معیار تورکی فورم نه‌گرفته و مطبوعات و نظام تحصیلی و دیوان و ... بر اساس آن وجود نه‌دارد، بلکه بر عکس یک تلاش دولتی و نخبه‌گانی (در دوره‌ی مشروطیت غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک و به بعد) برای جلوگیری از تشکّل تورکی معیار و ادبی و استاندارد وجود دارد، رفتاری مضرّ و در خدمت تضعیف زبان تورکی در ایران بود و است. به همین سبب و به منظور وارد کردن نوشته‌های نشریه‌ی آی ماللا عمی به ادبیات سیاسی و اجتماعی تورک، در این مقاله متن نوشته‌ی آی ماللا عمی تا آن جا که مقدور بود، با رعایت قانون هماهنگی اصوات و ...، به تورکی معیار و ادبی بازنویسی شد. علاقه‌مندان به متن اصلی در لهجه‌ی تبریز می‌توانند به عکس‌های ضمیمه‌ی این مقاله مراجعه کنند.
مواضع سیاسی نشریه‌ی آی ماللا عمی
به علت قرار نه‌داشتن نسخه‌های موجود نشریه‌ی آی ماللا عمی در دست‌رس محققین و عموم (به ادامه‌ی این مقاله رجوع کنید)، اطّلاعات و معلومات موجود در باره‌ی آن اندک است. از تدقیق عکس‌هایی از چند صفحه‌ی این نشریه که در بعضی مقالات موجود در اینترنت آمده و منبع این مقاله هم هستند، معلوم می‌شود بسیاری از اطّلاعات داده شده در باره‌ی نشریه‌ی آی ماللا عمی توسط منابع ایران‌گرا و آزربایجان‌گرا و در تاریخ‌نگاری‌های ایرانی و آزربایجانی – که حرکت ضد تورک و ناسیونالیستی ایرانی و فارس‌گرای مشروطیت را حرکت ملّی خود می‌دانند - نادرست است. از جمله این ادعا که موضوع این نشریه «دین» است. در حالی که این نشریه اگرچه اسلام‌گرا بود، اما موضوع آن را مسائل دینی و دین تشکیل نه‌می‌داد. موضوعات مطرح شده در نشریه‌ی آی ماللا عمی مسائل اجتماعی و سیاسی روز و مشخصاً مشروطه‌ی انگلیسی (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک)؛ مطالب آن آمیخته با طنز و مزاح، اما از موضع ایدئولوژی شریعت‌طلبی و یا به زبان امروزی اسلام‌گرا - اسلامیست بود. دیگر آن که اسلام‌گرایی این نشریه بر خلاف اسلام‌گرایی امروزی روحانیون شیعی –جمهوری اسلامی ایران، ضد تورک نه‌بود، بر عکس صبغه‌ای از اسلام‌گرایی بومی و تورکی را دارا بود (در ادامه‌ی مقاله).
١-آی ماللا عمی مخالف مشروطه‌طلبان انگلیسی بود، نه مخالف مشروطیت:
از بررسی چند نوشته‌ی نشریه‌ی آی ماللا عمی موجود در اینترنت، معلوم می‌شود که این نشریه در باره‌ی ماهیت مشروطه‌طلبی انگلیسی (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) روشن‌گری می‌کرد، گفتمان دزدیده شدن مشروطیت توسّط مشروطه‌طلبان انگلیسی را مطرح می‌نمود و در مخالفت با خون‌ریزی‌ها و آدم‌کشی‌ها و مشی مستبدانه و فساد مالی و اداری رهبران و مدیران و سران موجود مشروطه‌طلب می‌نوشت، و نه بر علیه خود مشروطیت (مشروطه‌طلبی بومی و معتدل قاجاری و تورک‌گرا). آی ماللا عمی در یک نوشته‌ی دیگر – که در سؤزوموز منتشر خواهد شد - صراحتاً می‌گوید خواهان مشروطیت است، امّا بنا به او حرکت مشروطیت توسّط رهبران و مدیران فعلی دزدیده شده، که تثبیتی فوق‌العاده صحیح و کاملاً دقیق است. چرا که حرکت مشروطیت در آغاز (مشروطه‌طلبی بومی و معتدل قاجاری و تورک‌گرا) یک حرکت تجدّد و اصلاحات اجتماعی و سیاسی مسالمت‌آمیز و قانون‌مدار بود که در پیدایش آن مقامات دولت قاجاری و اسلام‌گرایان تورک متأثّر از نهضت‌های «جدیدی‌لیک» جهان تورکیک و مخصوصاً «تنظیمات» و «اتّحاد اسلام» عوثمان‌لی نقش تعیین کننده داشتند، اما در کوتاه‌مدّت رهبریت و مدیریت این حرکت به دست انگلستان، عوامل اطلاعاتی او، پارسیان هندوستان و زرتشتیان بومی، بابیان و تروریست‌های ازلی، ماسون‌ها، داشناک‌ها و دیگر افراطیون ارمنی، سران آنگلوفیل و ضد تورک بختیاری و مازندرانی و گیلانی، و تروریست‌ها و آدم‌کشان و جانیان قفقازی و.... افتاد و کاملاً منحرف شده به یک حرکت خشونت‌آمیز و مسلّحانه برای ساقط کردن دولت تورک قاجار و پایان دادن به حاکمیت تورک بر ایران، مهندسی قومی مردمان ایران و آفرینش ملّت ایران و دولت – ملّت ایران با زبان ملّی فارسی و وطن ایران و دین زرتشتی و نژاد آریایی و .... (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) تبدیل شد.
خود میرزا حسن مجتهد رئیس، و میر هاشم ده‌وه‌چی مدیر انجمن اسلامیه و از مؤسّسین انجمن تبریز، هر دو در جرگه‌ی متجدّدین و از متقدّمین حرکت مشروطیت (مشروطه‌طلبی بومی و معتدل قاجاری و تورک‌گرا) بودند. اما با واقف شدن بر ماهیت انگلیسی مشروطیت (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) و مخصوصاً جنبه‌ی ضدّ اسلامی و باستان‌گرایانه و بنیادگرایی دینی زرتشتی و بابی - ازلی آن، از این گونه مشروطه‌طلبی روی برگرداندند و به دفاع از دولت قاجاری برخاستند.
٢- بابی، لامذهب، دهری و طبیعی مذهب بودن مشروطیت انگلیسی:
نشریه‌ی آی ماللا عمی رهبریت و مدیران حرکت مشروطه‌طلب انگلیسی (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) را بابی، لامذهب و دهری و طبیعی مذهب می‌نامید که توصیفی به غایت دقیق و تشخیصی بسیار مهم بود. زیرا رهبریت و مدیریت حرکت مشروطه‌ی انگلیسی (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) را ائتلافی مرکّب از عناصر مساله‌دار با اسلام تشکیل می‌داد:
-بابیان ازلی که بابیت را مذهب ملّی ایرانی تلقّی می‌کردند. فرقه و یا حزب بابیه در آغاز بازنگری و ترکیبی از نواندیشی دینی، رفورم‌ها و بدعت‌های دینی، و انشقاقی در مذهب شیعه‌ی دوازده امامی از سوی برخی از روحانیون و متولّیان شیعی منسوب به فرقه‌ی غالی شیخیه متأثّر از باطنی‌گری و حروفیسم و اسماعیلیه و .... بود. اما به سرعت به دشمن خونی دیگر روحانیون شیعی نه‌پیوسته به خود تبدیل شد. ازلیان با هدف ضعیف کردن روحانیون شیعی، در آغاز متظاهر به طرف‌داری از حرکت «اتّحاد اسلام سلطان عوثمان‌لی» شدند، اماّ بعداً در ناسیونالیسم افراطی فارسی ضد تورک و ضد عرب و باستان‌گرایی پارسی و ... استحاله یافتند، با ظهور مشروطیت (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) ازلی‌ها با صعود به رهبری و مدیریت آن، حرکت مشروطه (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) را به عنوان فرصت و ابزاری برای ساقط کردن دولت قاجار به‌کار بردند.
-رهبران پارسی هندوستان و سران زرتشتی بومی و باستان‌گرایان آریایی که اسلام را دین اشغال‌گران عرب می‌دانستند و خواهان برگشت تمام ایران به دین زرتشتی بودند، آن‌ها انقلاب مشروطیت (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) را فرصتی تاریخی برای انتقام‌کشی از فروپاشی دولت ساسانی توسط اعراب مسلمان می‌دانستند.
-تروریست‌های قفقازی منسوب به جریانات آنارشیست و نیهیلیست و سوسیال دموکرات و کومونیست قفقازی .... که به جای سکولاریسم واقعی به تقلیدی صوری از وجوه ضد دینی افراطی انقلاب فرانسه و وقایع روسیه در ایران پرداخته بودند،
-باستان‌گرایان و زرتشت‌گرایان مخصوصاً مانقورتیسم آزربایجانی و تبریزی مانند آخوندزاده و تقی‌زاده، .... که اسلام را دین نژاد پست عرب و خوارکننده‌ی نژاد پاک ایرانی و آریایی می‌شمردند.
-ماسون‌ها مخصوصاً وابسته‌گان به لوژهای ماسون انگلیسی که عملاً به مجریان سیاست‌های استعماری منطقه‌ای و جهانی امپراتوری بریتانیا، از جمله سیاست پایان دادن به حاکمیت تورک بر بالکان، آسیای صغیر، قفقاز، خاورمیانه و در این میان ایران، و شبه قاره‌ی هند عمل می‌کردند. ماسون‌های آنگلوفیل که بر حرکت مشروطه (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) در ایران و انجمن آزربایجان تهران و .... مسلّط شده بودند، وجه لائیک ماسونیسم را به صورتی ارتجاعی برای از بین بردن ایدئولوژی مترقّی اتّحاد اسلام عوثمان‌لی که روحانیون شیعه در ایران هم بدان پیوسته بودند به‌کار می‌بردند.
رهبران و مدیران مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک مساله‌دار با اسلام، نه تنها به سکولاریسم واقعی و مودرن (فاصله‌ی یکسان دولت از تمام ادیان و خارج نمودن مطلق نهاد دولت از حاکمیت صنف روحانیون از هر مذهب و ایدئولوژی و ....) اعتقادی نه‌داشتند، بلکه بر عکس مدافع نوعی بنیادگرایی دینی جدید (بابی ازلی، زرتشتی، ماسونی، کومونیستی) بودند. آن‌ها علاوتاً تورک‌ها را مسئول گسترش اسلام در منطقه و ایران می‌دانستند و بدین سبب هم به طور مضاعف دشمن قاجارهای تورک و خواستار پایان دادن به حاکمیت تورکان انیرانی بر ایران بودند.
٣-مخالفت با ترور شخصیت شاه و صاحب منصبان دولت قاجار:
آی ماللا عمی مردم را به طرف‌داری از دولت مشروع و قانونی قاجار و حاکمیت محمّدعلی شاه و حفظ حرمت مخالفین و منتقدین مشروطه‌ی انگلیسی (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) ترغیب و تشویق می‌کرد. این انتقاد آی ماللا عمی انتقادی بسیار به‌جا بود، زیرا مشی سرکوب مخالفین و منتقدین و وفاداران به دولت تورک قاجار که به صورت باج‌گیری و اخّاذی و تبعید و ترور و اعدام کردن آن‌ها و تعطیل کردن نشریاتشان و بستن انجمن‌هایشان از طرف مشروطه‌طلبان (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) ظاهر می‌شد، به وضوح نشان می‌داد که ادعاهای این مشروطه‌طلبان متقلب مبنی بر آزادی‌خواهی و عدالت و قانون‌مداری و ... دروغ و نیرنگی بیش نیست. معتقدین به آزادی‌خواهی و عدالت و قانون‌مداری، هرگز نه‌می‌توانند از متودهایی که بر ضدّ این اصول است برای جلب طرف‌دار و کسب اقتدار سیاسی استفاده کنند.
مشروطه‌طلبان در تبریز هم (مشروطه‌طلبان غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیست و ضد تورک) که کوچک‌ترین اعتقادی به آزادی عقاید و آزادی تجمّع و آزادی مطبوعات نه‌داشتند، بنای مرکزی انجمن اسلامیه را اشغال و خود آن را منحل کردند، لوحه‌ی آن را کنده در انجمن ایالتی و ولایتی وارونه آویزان کردند و نشریه‌ی آی ماللا عمی را توقیف و تعطیل نمودند، خانه‌های مخالفین مشروطه‌ی انگلیسی (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) از جمله میر هاشم ده‌وه‌چی را به آتش کشیدند. مشروطه‌طلبان انگلیسی (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) میر هاشم ده‌وه‌چی را قبلاً یک بار ترور کرده بودند، اما او جان سالم به در برده بود. پس از اشغال تهران، امير مکرم لاريجانی، مرزبان دشت‌های مازندران و گرگان او را دست‌گیر کرد و به تهران فرستاد و مشروطه‌طلبان انگلیسی (داشناک‌ها، تروریست‌های انجمن آزربایجان، بختیاری‌ها و ...) وی را در ٨ آوگوست ١٩٠٩ در میدان توپ‌خانه (سپه بعدی) در تهران اشغال شده اعدام نمودند.
در این مقاله نیز آی ماللا عمی می‌گوید مشروطه‌طلبان در تبریز با تبعید و قتل مخالفین آن چنان جوّ وحشت و تروری ایجاد کرده بودند که کسی را جرأت اعتراض به آدم‌کشی‌ها و مظالم آن‌ها نه‌بود. بنا به این مقاله مشروطه‌طلبان (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) هر کس را که ناسزایی به انجمن تبریز به‌گوید می‌کُشند. حتّی حاجی مهدی آقا، پس از آن که تروریست‌های قفقازی چند نفر را کشته و در چاه حلیم انداختند و حاجی قاسم اردبیلی را با وضعی مفتضحانه به قتل رسانده و جسدش را آویزان کردند، از ترس چرخشی ١٨٠ درجه‌ای در عقاید سابق خود داد و مجری اوامر قفقازیان شد.
٤- انتقاد از آدم‌کشی‌ها و عملیات تروریستی مشروطه‌طلبان غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک:
آی ماللا عمی با کشت و کشتاری که مشروطه‌طلبان غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک به سبک انقلابیون فرانسه به راه انداخته بودند مخالفت می‌کرد. تروریسم مشروطه‌طلب عمدتاً محصول سه جریان بود:
الف-بابیان و ازلیان که از همان آغاز از ابزارهایی مانند شورش‌های شهری و ترور با گشاده‌دستی استفاده می‌کردند. بابیان ازلی مخصوصاً به ترور مقامات عالی‌رتبه و شاهان قاجاری علاقه‌مند و مصرّ بودند (ترور ناموفّق ناصرالدّین شاه توسط بابی محمّد صادق تبریزی در ١٨٥٢، سپس ترور موفّق او توسط بابی میرزا رضای کرمانی در ١٨٩٦[6]، ترور موفق اتابک اعظم توسط بابی تبریزی عبّاس آقا صرّاف آزربایجانی در ١٩٠٧)[7] و ... ،
ب-تروریست‌ها و آدم‌کشان و تبهکاران قفقازی و در رأسشان حیدرخان عموغلو که کشت و کشتار مردم عادی مخالف تبهه‌کاری‌ها و زورگویی‌های خود در کوچه و خیابان را هم به سنّت شاه‌کشی مشروطه‌طلبان اضافه کردند،
ج-داشناک‌ها و دیگر تشکیلات ناسیونالیستی افراطی ارمنی در رأسشان یپرم خان و هم‌چنین تشکیلات تروریستی ارمنی لانه کرده در محله‌ی ارمنستان تبریز که انجمن آزربایجان هم در آن جا قرار داشت و مأمور به شکار سران دولت قاجاری و شاهزاده‌گان قاجار و سران مجاهدین تورک معتدل (ستّارخان و ٣٠٠ نفر یار او) و هر آن کس که کوچک‌ترین تمایلات عوثمان‌لی‌گرایانه و یا تورک‌گرایانه داشت بود.
سران مشروطه‌طلب به ویژه پس از اشغال پایتخت تحت فرماندهی یپرم خان داشناک و حیدرعموغلوی تروریست و بختیاری‌های آنگلوفیل و .... اقدام به اعدام و کشتار جمعی وفاداران به دولت قاجاری و عموماً مخالفان خود کردند، ادامه‌ی آن‌ها و یا ملّیون ایرانی در تبریز تحت نام دموکرات‌های آزربایجان در سال‌های جنگ جهانی اوّل به سرکوب و ترور مخالفین و منتقدین تورک‌گرای خود پرداختند[8] و سپس با تاسیس دولت رضا شاه جمله‌گی به آن پیوسته و یک رژیم استبدادی تمام عیار در ایران را تاسیس نمودند.
در این نوشته نیز به آدم‌کشی‌های مشروطه‌طلبان غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک اشاره شده و گفته می‌شود مشروطه‌طلبان انگلیسی هر کس را که حرف حق بر زبان بیاورد به قتل می‌رسانند؛ آن‌ها پس از کسب اقتدار سیاسی، تحت نام مشروطه آن چنان استبدادی را تاسیس کرده‌اند و آن قدر خون‌ها به ناحق ریخته‌اند که باید به خدا پناه برد:
-باقر بنّا (باقر خان) چهار روز قبل از نشر این مقاله یک نفر یونجا‌چی را در خیابان قاپی‌سی به قتل رساند. اما نه انجمن و نه مقامات مشروطه‌طلب تبریز کوچک‌ترین اشاره و ذکری از آن نه‌کردند، گویی که سگی را به قتل رسانده بود.
- مشروطه‌طلبان جوانی بی گناه به اسم «میر محمّدعلی» را به قتل رساندند. به این هم اکتفا نه‌کرده برای آتش زدن جسدش نفت بر روی او ریختند؛ اما مردم از ترس و وحشت، نه‌توانستند حرفی به‌زنند.
- مشروطه‌طلبان حاجی قاسم اردبیلی، یکی از تجّار و ملّاکین بزرگ تبریز را در حالی که زنده بود در کوچه و بازار کشانده و به طرزی فجیع کشتند و جسدش را از درختی آویزان کردند.
٥-کشت و کشتار را مشروطه‌خواهان مخصوصاً قفقازی‌ها به راه انداخته بودند.
در این نوشته از آی ماللا عمی چند مورد آدم‌کشی توسط قفقازی‌ها ذکر شده است:
- قفقازیان در تبریز در یک شب چند نفر را به قتل رسانده و به چاه حلیم انداختند،
- قفقازی‌ها همراه با اهالی محله‌ی نوبر (طرف‌دار مشروطه‌ی انگلیسی) به بازار ریخته و با شلیک گلوله و تیراندازی و ایجاد جو رعب و وحشت فریاد می‌کشیدند که «هر چقدر اهل ده‌وه‌چی (طرف‌دار دولت قاجاری) است پیدا کنید تا آن‌ها را به‌کُشیم»
-در ایجاد ناسیونالیسم ایرانی پارسی-زرتشتی
محور، باستان‌گرایی ایرانی، نژادپرستی آریایی ضد عرب و ضد تورک و ضد مسلمان در ایران
توسّط کسانی مانند آخوندزاده-آخوندوف،
-در آفرینش ناسیونالیسم ایرانی مودرن
توسط کسانی مانند طالبوف، و رسول‌زاده سردبیر نشریه‌ی ایران نو،
–در پیدایش تروریسم سازماندهی شده
در ایران: «کومیتهی مجازات» نخستین سازمان تروریستی مودرن در ایران (بنیان‌گذار و
دبیرکل این تشکیلات تروریستی، میرزا ابراهیم‌خان منشی‌زاده ایروانی فرزند کریم‌بیک
منشی‌اوف از تورک‌های ایروان بود)، «کومیتهی دهشت» انجمن اتحادیه‌ی آزربایجان
تهران (به رهبری حیدرخان عموغلو)،
-گروه‌های تبه‌کار و جنایت‌کار و
تروریست‌های قفقازی در دوره‌ی مشروطیت تحت نام «مجاهدین اجتماعیون عامیون» و مجاهدین
قفقازی... نقشی فوق‌العاده منفی در نهادینه شدن فرهنگ تروریسم، قتل مقامات دولتی
شامل شاه، تاسیس سازمان‌های تروریستی در ایران، ایجاد جنگ داخلی بر علیه دولت تورک
قاجار، اشغال پایتخت دولت قاجاری به همراهی بختیاری‌ها و داشناک‌ها، و کشتار مجاهدین
تورک مخالف مشروطه‌ی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک داشتند.
– سردار سپه و یا رضا شاه و بسیاری
از مقامات نظامی که در کودتای او بر علیه دولت تورک قاجار، ساقط ساختن دولت قاجار،
تاسیس سلسله‌ی پهلوی و دوره‌ی سلطنت وی نقش تعیین کننده‌ای داشتند قفقازی‌الاصل
بودند
-طراحان و نخستین مدیران و مجریان
سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران در وزارت جنگ رضا شاه (تهماسبی، آیریم‌لو،
...) اصلاً از تورک‌های قفقاز بودند
-داوود منشی‌زاده رهبر «حزب
سوکما» مهم‌ترین حزب نئونازی در ایران فرزند میرزا ابراهیم‌خان منشی‌زاده ایروانی از
تورک‌های آزربایجان قفقاز بود،
–صدور هویت ملّی جعلی و ضدّ تورک آزری
توسط مساوات‌چی‌یان پناهنده به عوثمان‌لی - تورکیه (رسول‌زاده، ...)،
-ادخال هویت ملّی ضدّ تورک آزربایجانی از آزربایجان شوروی استالینی به ایران (در سال‌های جنگ جهانی دوّم ...)[9]
٦-فساد مالی و اداری مشروطه‌طلبان انگلیسی:
نوشته‌ی آی ماللا عمی از فساد مالی و فساد اداری (خویشاوندسالاری و یا نپوتیزم، پارتی‌بازی) مشروطه‌طلبان انگلیسی و افراطی پان‌ایرانیست و ضد تورک و مشخّصاً سوء مدیریت حاج مهدی کوزه‌کنانی از رهبران مشروطه در تبریز معروف به ابوالملّه در اداره‌ی انبار غلّات انتقاد می‌کند. بنا به آی ماللا عمی وی درآمدهای آن اداره را که حقّ فقرا و ضعفا است با نام مواجب و ... بین نزدیکان و خویشان و کسان و آدم‌های خود که در آن اداره به ناحقّ استخدام کرده توزیع می‌کند. (دولت ایران خانه‌ی حاج مهدی کوزه‌کنانی را در تبریز تبدیل به خانه‌ی مشروطیت کرده است).
فساد مالی و فساد اداری مشروطه‌طلبان انگلیسی، علی رغم آن که در منابع و اسناد وقت اطّلاعات فراوانی در باره‌ی آن موجود است، موضوعی تقریباً هیچ تحقیق نه‌شده است. (در این باره چندین مقاله در سؤزوموز منتشر خواهد شد). مخصوصاً انجمن‌های بی شمار مشروطه‌طلبان انگلیسی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک که در تهران و دیگر مناطق مانند قارچ شروع به روئیدن کردند، بیشتر از جمعیت‌های غیر دولتی مدنی، شبیه به باندهای مافیایی مسلّح بودند که با ترور و آدم‌کشی و ارعاب و .... از مخالفین خود و مقامات دولتی اخّاذی و باج‌گیری می‌کردند. اغلب رهبران انجمن اتحادیه‌ی آزربایجان در تهران هم مانند تقی‌زاده رئیس آن، ملک المتکلّمین سخن‌گوی آن، سیّد جمال، صور اسرافیل و .... مشهور به فساد مالی بودند.
فساد مالی مشروطه‌طلبان انگلیسی بنا به یک شب‌نامه، به نقل از کتاب ده‌جلدی روزنامهی خاطرات عین السلطنه قهرمان قاجار (میرزا سالور) ص ٢٠٩٠-٢٠٩١:
....
به حضرت آقای تقی‌زاده گفتم: تمام انجمن‌های تهران جهت مخارج درمانده،
انجمن آزربایجان قریب صد هزار تومان از کجا در صندوق اعانه جمع کردند؟ فرمودند:
تو از وسیله‌سازی‌های خدا خبر نه‌داری....
خدمت آقای سیّد جمال عرض کردم: ای زنده‌کننده‌ی ملّت ایران، شما
که صد هزار قسم می‌خوردید که سالی سیصد تومان زیادتر دخل نه‌دارم، پس از دو سال
شش هزار تومان خانه چه‌گونه خریدید و این همه پول را پیش هم‌سایه‌گان از کجا
گذاردی؟ گفت: جدّ بزرگوارم عطا فرمود.
به آقای سیّد رضای شیرازی گفتم: قزاق بیچاره را با شش‌لول
کشتن، آدم را مشروطه‌طلب می‌کند؟ گفت: حرف حقّ مزن، سرت را می‌بُرند.
بهاء الواعظین را گفتم: سرکار تا پارسال مرد مندرس بودید. چه شد
این قسم از آب بیرون آمد؟ جواب داد: کمال هم‌نشین در من اثر کرد و گر نه....
به جناب ملک المتکلّمین گفتم: شما که جان و مال خودتان را در
راه محبّت مشروطه گذاردید، پس این مکنت و تموّل را از کجا تحصیل فرمودید؟ با
انگشت اشاره به جانب سفارت انگلیس کرد ....
از مدیر صور اسرافیل پرسیدم: شما در اوّل خیلی بی‌غرض چیز می‌نوشتید.
چرا تغییر دادی و هر روز بی‌جهت پاچه‌ی مردم را می‌گیری؟ گفت: مقصودم تحصیل وجوهات
است ... مرا به خیر و شرّ مملکت چه کار، من پول لازم دارم.
با شخص عاقلی صحبت می‌کردم که: آیا ... انجمن آزربایجان که می‌خواهند
شاه را عزل کرده، به جای او سالارالدّوله و ظلّ السلطان و عمّه گرگه و سکینه
شکه را به‌گذارند، می‌توانند؟ فرمود: این‌ها خیالاتی است که ... با سی و چهل توفنگ
دو لول و یک لول که به دست ستّار بک و غفّار بک و شجاع نظام رقّاص باشد تغییر
سلطنت نه‌می‌توان داد.
به پسر عین الدوله گفتم: شنیدم می‌خواهند پدرت را بیاورند. گفت: .... چون پدرم با انگلیس‌ها خوب نیست .... تا جان دارد نه‌خواهند گذاشت بیاید در خانه‌اش به‌نشیند. گفتم: این که مطلبی نیست. شما به‌روید از هواخواهان انگلیس به‌شوید. گفت: محرمانه عرض می‌کنم، پدرم پانصد تومان داده جزو انجمن آزربایجان شد. گفتم: پس کار تمام است ....
٧-آی ماللا عمی یک نشریه‌ی اسلامیست بود.
نشریه‌ی آی ماللا عمی نه صرفاً یک نشریه‌ی محافظه‌کار دین‌دار، بلکه به اصطلاح امروزی اسلام‌گرا – ایسلام‌چی - اسلامیست بود. این نشریه خواهان اجرای قوانین شریعت شده و با سبک زنده‌گی آزاد افراد از لباس گرفته تا خوراک آن‌ها، از جمله بی‌حجابی و شراب‌خواری مخالفت کرده است. این، وجه ارتجاعی انجمن اسلامیه بود. زیرا «سکولاریسم مطلق» خطّ قرمز سیاست تورک است. با این‌همه اسلام‌گرایی آی ماللا عمی مشخصّاً ضد تورک نه‌بود، و این متفاوت از اسلام‌گرایی امروز روحانیون شیعی و جمهوری اسلامی ایران که ضد تورک است می‌باشد:
-آی ماللا عمی در مخالفت با مشروطه‌طلبی فارس‌گرا (مشروطه‌طلبان انگلیسی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک)، زبان مطبوعاتی خود را تورکی و نه فارسی انتخاب کرده بود. حال آن که فارسی، زبان ملّی روحانیون شیعی و جمهوری اسلامی ایران است.
- آی ماللا عمی در نوشته‌های خود با جنگ شیعی و سنی مخالفت می‌کند. در حالی که تحریک فرقه‌گرایی و تعصّب شیعی در میان شیعیان تورک یکی از ابزارهای اصلی نسل‌کشی تورک توسط دولت ایران، و در مقیاس منطقه‌ای و جهانی برافروختن جنگ شیعه و سنّی یکی از بنیان‌های سیاست راه‌بردی خارجی و توسعه‌طلبی فارسی دولت ایران است.
البتّه مشکل نه‌داشتن آی ماللا عمی با زبان تورکی، به معنی ملّی بودن آن نیست. این نشریه هویت اصلی خود را به جای تورک، «اسلامیت» و منسوبیت به «امّت مسلمان» تعریف می‌کرد. مانند مشروطه‌طلبان انگلیسی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک که به جای تورک هویت اصلی خود را «ایرانیت» و منسوبیت به «ملّت ایران» تعریف می‌کردند. هم‌چنین نشریه‌ی آی ماللا عمی آقا سیّد کاظم یزدی را به عنوان رهبر شیعیان تورک تبلیغ می‌کند. این رفتار، ضد ملّی است. هر گونه وابسته‌گی شیعیان تورک به مراکز شیعی فارسستان از جمله مراجع تقلید و حوزه‌های علمیه و .... در فارسستان و عراق رفتاری ضدّ ملی است و می‌باید پایان یابد. علاوه بر آن که اساساً شیعه‌ی امامی، یک مذهب ملّی فارسی است. فورم تورکی تشیّع دوازده امامی متشرّعه، «مذهب جعفری نادری» ایجاد شده توسّط نادر شاه افشار است.
٨-مشروطیت ارتجاعی:
در یک صد و بیست و پنج سال گذشته تاریخ‌نگاری‌های مشروطه‌پرست پان‌ایرانیست – ایرانی و استالینیست آزربایجانی، مولّفین ایران‌گرا و طیف‌های گوناگون آزربایجان‌گرایی، مخالفان مشروطه‌ی انگلیسی را یک کاسه مستبدین و ارتجاع و .... خوانده آن‌ها را تلعین، و در مقابل مشروطه‌ی انگلیسی را آزادی‌خواه و مترقّی نامیده، و تقدیس کرده‌اند. این تاریخ‌نگاری‌ها و مولّفین مشروطه‌پرست، نشریات تورکی مخالف مشروطه‌ی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک را هم ارتجاعی می‌نامند. (حسین امید، تاریخ فرهنگ آزربایجان، جلد دوّم؛ تاریخ روزنامه‌ها و مجلّات آزربایجان، جلد اوّل، صمد سرداری نیا؛ پروانه ممّدلی، جنوبی آزه‌ربایجان مطبوعاتی تاریخی؛ ...).
واقعیت آن است که حرکت مشروطه در آغاز ظهور آن (مشروطه‌طلبی بومی و معتدل قاجاری و تورک‌گرا)، مانند ایدئولوژی‌ها و جریانات سیاسی دیگری که در ایران قاجاری به سرعت در حال پخش شدن بودند (اصلاحات قاجاری، جدیدی‌لیک دنیای تورک، تنظیمات عوثمان‌لی، اتّحاد اسلام عوثمان‌لی، سوسیال دموکراسی روسی و قفقازی، ماسونیزم انگلیسی و فرانسوی، ...) زائیده‌ی مودرنیته و بی شک دارای گفتمان‌های نوئی بود. اما به زودی توسط مراکز ضد تورک ربوده شد و مبدل به مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک گشت که پدیده‌ای ارتجاعی بود. هر محصول مودرنتیه، لزوماً مترقّی و انسانی و یا دارای عمل‌کردی این چنین نیست (بولشویسم، استالینیسم، فاشیسم، نازیسم، اسلامیسم مودرن، ...). بسیاری از نوآوری‌های حرکت مشروطه‌ی انگلیسی نیز در مقام مقایسه حتّی از سیستم سنّتی موجود در دوران قاجار بسیار عقب مانده‌تر بودند، و روند توسعه‌ی دولت و جامعه‌ی ایران را کاملاً مختل بلکه نابود کرده به قهقرا بردند. در راس نوآوری‌های ارتجاعی حرکت مشروطه‌ی انگلیسی (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک)، موارد زیر را می‌توان بر شمرد:
-هدایت
شدن از سوی مراکز خارجی و کشورهای اوروپایی با ذهنیت استعماری و یا صلیبی (پارسیان
هند، دیپلوماسی انگلیسی، داشناک‌های ارمنی، ...)،
-تدوین
اندیشه‌ی نژادپرستی ضد تورک و ضد عرب ایرانی و آریایی و تبدیل آن به مولّفه‌ای بنیادین
از هویت ملّی ایرانی در حال ایجاد
-وارد
نمودن ترور و خشونت به فرهنگ سیاسی در ایران به عنوان ابزار اصلی مبارزه برای
کسب اقتدار سیاسی،
-نهادینه
کردن قانون‌گریزی و قانون‌ستیزی،
-رسمی
و اجباری نمودن انحصاری زبان اقلیت تاجیک-فارس، ممنوع کردن حقوقی و قانونی و عملی
زبان تورکی و به حاشیه راندن آن، و ایجاد گسست در سنّت و عرف چندین هزار ساله‌ی چندزبانه‌گی
دولت‌های حاکم بر ایران
-مهندسی
قومی مردمان ایران برای ایجاد ملّت ایران و تبدیل سیاست نسل‌کشی زبانی و ملّی ملل
ساکن در ایران و در راس آن‌ها ملّت تورک به سیاست راه‌بردی دولت ایران
-تمرکز
شدید اداری و لغو سنّت و عرف دیرین سیستم دولت‌مداری بر اساس عدم تمرکز در تاریخ
ایران
-بنیادگرایی
ازلی، زرتشتی
-باستان‌گرایی ایرانی و ....
با این وصف:
١-اگر انجمن اسلامیه و اورگان آن آی ماللا عمی به جهت اسلام‌گرایی شریعت‌طلبانه‌اش خصلت ارتجاعی داشت، حرکت مشروطه‌ی انگلیسی (مشروطه‌طلبی غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک) و موسّسات زائیده‌ی آن از جمله انجمن آزربایجان تهران و انجمن تبریز و .... به جهت قبول اعطای موقعیت رسمیت انحصاری به زبان فارسی، نژادپرستی ایرانی و آریایی و سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی ملل ساکن در ایران مخصوصاً ملّت تورک، نفی عدم تمرکز و فدرالیسم زبانی و ملی، ماهیت تروریستی و خشونت‌طلب و خون‌ریزانه و نهایتاً وابسته‌گی به مراکز استعماری خارجی، یک حرکت به مراتب ارتجاعی‌تر بود.
٢-وجه ارتجاعی انجمن اسلامیه (شریعت‌طلبی) معضل و مشکلی عمومی و تهدیدی برای کلّ مردمان ایران بود و مشخّصاً ملّت تورک را هدف قرار نه‌داده بود. در حالی که وجه ارتجاعی حرکت مشروطیت انگلیسی (نژادپرستی ایرانی و آریایی، نفی فدرالیسم ملی و زبانی، دشمنی با زبان تورکی، اتّخاذ سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی، ملی شمردن زبان فارسی، دادن موقعیت زبان رسمی انحصاری به فارسی، ...) مشخّصاً هستی و موجودیت ملّت تورک را هدف گرفته، بنابراین یک تهدید حیاتی بود.
ممانعت دولت ایران از دست‌رسی به نشریه‌ی آی ماللا عمی و دیگر نشریات قدیمی تورکی
اطّلاعاتی دقیق و کامل در باره‌ی محلّ نگه‌داری شماره‌های موجود نشریه‌ی آی ماللا عمی (٨ و یا ٩ شماره، و شاید بیشتر) وجود نه‌دارد. ظاهراً نسخه‌هایی از این نشریه پیش میرزا جعفر سلطان القرایی وجود داشته است. امّا هیچ‌کدام از شماره‌های موجود این نشریه تاکنون بازنشر، و یا به صورت دیجیتال و عکسی و از طریق اینترنت در دست‌رس عموم قرار داده نه‌شده است.
کتاب‌خانه‌های دولتی ایران هم از دست‌رسی محقّقین و اهل فنّ به نسخه‌های اصلی آن جلوگیری می‌کنند. به عنوان نمونه کتاب‌خانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران به بهانه‌ی نشریه‌ی مرتجع بودن! از دست‌رسی محقّقین و مردم به نشریه‌ی آی ماللا عمی ممانعت می‌کند. این بهانه، یک دروغ‌گویی آشکار است. دلیل اصلی ممنوعیتی که جمهوری اسلامی ایران بر این نشریه گذاشته، تورکی بودن زبان این نشریه است. اما همان مقامات دولتی ایران که قاعدتاً می‌بایست خود را نزدیک به نشریه‌ی آی ماللا عمی که مانند آن‌ها به نوعی اسلامیست و مخالف مشروطه بود ببیند، بارها اقدام به انتشار گسترده‌ی نشریه‌ی فارسی انجمن مشروطه‌طلبان غیر بومی و افراطی پان‌ایرانیستی و ضد تورک در تبریز کرده‌اند. این موضع نشان می‌دهد هنگامی که مساله، مساله‌ی انتخاب بین یک نشریه‌ی معتقد به اسلام‌گرایی امّا بدون مشکل با تورکیت (نشریه‌ی آی موللا عمی) و یک نشریه‌ی غیر اسلامی و یا ضدّ اسلامی امّا ضدّ تورکیت و مدافع فارسیت است (نشریه‌ی انجمن مشروطه‌طلبان در تبریز، نشریات پان‌ایرانیستی کاوه و ایرانشهر و ...)، جمهوری اسلامی همیشه نشریه‌ی غیر اسلامی و یا ضد اسلامی امّا ضد تورکیت و مدافع فارسیت را ترجیح می‌دهد.
غیر ممکن ساختن دست‌رسی عموم و محقّقین به نشریات تورکی قدیمی، ناشی از سیاست عمومی دولت ایران مبنی بر حذف عنصر تورک از تاریخ و جوغرافیای ایران و نامرئی کردن آن است. دولت ایران مخصوصاً وسواس خاصی برای مخفی نگاه داشتن واقعیت کاربرد تورکی به عنوان زبانی رسمی، دولتی، دیوانی، مکتوب، مطبوعاتی، تحصیلی، علمی، هنری، ... در این کشور و ممانعت از آگاهی جامعه‌ی تورک بر این واقعیت دارد. در این استقامت:
-در هیچ‌کدام از کتاب‌خانه‌های ایران، تورک‌ایلی و دیگر مناطق تورک‌نشین
بخش مطبوعات تورکی (و کتاب‌های تورکی) وجود نه‌دارد،
-تاکنون لیست نشریات تورکی، و تورکی-فارسی در ایران منتشر نه‌شده است،
-نشریات و مطبوعات تورکی قدیمی، دیجیتالیزه و در محیط مجازی قرار داده
نه‌شده‌‌اند،
-نشریات و مطبوعات تورکی قدیمی، علی‌القاعده در دست‌رس محققین و اهل فن
نیستند،
-مقامات کتاب‌خانه‌های ایران مانند کتاب‌خانه‌ی ملی مرکزی دانشگاه‌تهران،
در صورت در دست‌رس قرار دادن مطبوعات تورکی قدیمی، محقّقین را به دادن تعهّد کتبی
مبنی بر عدم نشر آن‌ها مجبور می‌کنند،
-برخی نشریات و مطبوعات تورکی قدیمی، عمداً مفقود شده و یا مفقود شده اعلام
شده‌اند، مانند تمام نشریات تورکی کتاب‌خانه‌ی تربیت تبریز که گویا به هنگام
انتقال آن‌ها به کتاب‌خانه‌ی ملّی-مرکزی تبریز در راه بین ساختمان قدیمی و جدید
گم شده‌اند،
-نشریه‌ی
آی ماللا عمی به بهانه‌ی مرتجع بودن، در اختیار محقّقین و عموم قرار داده نه‌می‌شود،
-نشریه‌های تورکی و غیر تورکی (و کتاب‌های) دوره‌ی حکومت ملّی آزربایجان در کتاب‌خانه‌ها یافت نه‌می‌شود و یا مخفی نگاه داشته می‌شود.
بیر عوام کیشی بیر فقیر ماللادان سوال ائیلییور
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی! اوره‌ییم‌ده بیر بؤیوک دردیم وار. دییه‌ره‌م نئجه دیییم، دئمه‌ره‌م درد اؤلدورور.
[ماللا عمی]: آ بالام، آ قادان آلیم! سؤیله گؤروم دردین نه‌دیر؟
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی! بیلمیره‌م بیزیم بو شه‌هه‌ر اهلی‌نین باشی‌نا هایان‌دان داش دوشوپ. بیر درمان‌سیز درده دوشموشوک. هیچ بیر یاخشی آداما دوچار اولموروق. ایندی گه‌ره‌ک «ظهیر دیوان»ین، «ساعدالملک»ون، «پاشا میر غضب»ین آتاسی‌نا، آناسی‌نا هر گون‌ده بیر تسبیح رحمت اوخویاق، که بو آدام‌لارین یانی‌ندا اون‌لار نئجه یاخشی آدام‌لاریمیش‌لار که او استبدادین قوی وقتی‌نده و اؤزله‌ری‌نین تسلّط‌‌لو وقتی‌نده گینه بیز فقیر فقرانی، سیّدی، موللانی ملاحظه ائیله‌ییپ، آللاه‌ی آرادا گؤروردوله‌ر. ایندی بیزیم بو مظلوم قارداش‌لاریمیز، که بون‌دان قدیم همیشه جماعت نامازی قیلاردی‌لار و مرتّب تسبیح اه‌ل‌له‌ری‌نده صالاوات چئویریردی‌له‌ر، دئمه بس استبداد قورخوسوندان‌میش. ایندی که مشروطه آدی‌یلان اوّل‌کی استبدادیمیزی اه‌لیمیزده‌ن آلیپ‌لار، اؤزله‌ری مشروطه لباسی‌ندا بیر استبداد قویوپ‌لار که پناه آپارام آللاها. حق سؤز دانیشانی اؤلدورورله‌ر.
آ ماللا عمی! ائوین ییخیلسین، بئیله ده شه‌هه‌ر [می] اولور؟ آخیر بو ته‌بریزین اهلی بیر آووج فقیر اولوپ‌لار، هامی گؤزله‌رین[ی] تیکیپ‌له‌ر بو نئچه نفر وکلایا که بون‌لار بیر ایش ائده‌جه‌ک‌له‌ر، هامی فقیر فقرا راحات اولسون‌لار. بو «حاجی مهدی آقا» که مشروطه‌نین اوّلی‌نده بیر جور ته‌پره‌شمیشدی، اؤزون[و] بو خلقه بئیله تانیتدیرمیشدی که خلق اونو نعوذ باللّه امام منزلتی‌نده بیلیردی‌له‌ر، هر نه سؤیله‌سه‌یدی فوراً اطاعت اولونوردو. خلق اللّه تئلئگراف‌خانایا دولان‌دا - که بیزیم بو قافقازیا‌لی قارداش‌لار گئجه بیر نئچه نفر آدامی اؤلدوروپ سالدی‌لار حلیم قویوسونا و «حاجی قاسم اه‌رده‌بیلی»نی نه افتضاح‌کارلیق‌یلا اؤلدوروپ آسدی‌لار - بیلمیره‌م او وقت قورخوپ یا نه جور اولوپ، که اون‌دان بو یانا بئیله عقیده‌سی دولانیپ که قافقازیا‌لی‌لار هر نه دییور بو دا اولارین رایی‌یله رفتار ائیلییور.
[ماللا عمی]: آ بالام، آ قادان آلیم! سه‌نین بو دردین چوخ طغیان ائیله‌ییپ. توختاسان انشاء اللّه! سؤیله گؤروم، اصل دردین نه‌دیر؟
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی، آ قادان آلیم! قیناما، اود توتموشام یانیرام. بون‌دان قدیم همان اه‌رک همان غلّه دیوانی نئچه ایل‌له‌ر بیر «سیّد رضا»نین اه‌لی‌نده اولوپ، بیر اؤزو بیر قاپان‌داری هئی تحویل آلیپ، هئی تحویل وئریردی. اون‌دان سونرا «میر حسن چؤره‌ک‌چی‌باشی»، اون‌دان سونرا «میر هاشم چؤره‌ک‌چی‌باشی» اه‌لی‌نده اولوپ، گینه اؤزله‌ری و بیر نفر که قاپان‌دارلاری اولوردی. ایندی نه اولوپ «خالیق وئردی، گئچی اؤلدوروپ»[10] که بو «حاجی مهدی آقا» بیر جمعِ کثیری دولدوروپ اه‌رک‌ه. بو کیم‌دیر منشی‌یِ اوّل‌دیر، بو منشی‌یِ دویّم‌دور، بو منشی‌یِ سیّم‌دور، بو فیلان‌دیر، بو بئهمان‌دیر، الی ماشاء اللّه! هر گون‌ده ده بیر چوخ‌لو خرج و مخارج، بیر چوخ‌لو مواجب‌دیر دییور. نه وار؟ بیز غلّه تحویل آلاریق. چوخ یاخشی. و بیر ده خارواری آلتی تومه‌نه دیوان‌دان غلّه قبول ائیله‌ییپ. ایکی تومه‌ن ده رو هم رفته خاروارا کرایه گؤتورور. تا غلّه گه‌لیر تؤکولور اه‌رک‌ه، بو اولور سه‌کیز تومه‌ن. ساتیری اون بیر تومه‌نه، خارواردا اوچ تومه‌ن بوردان تفاوت قالیر. و خارواردا اون یئدی باتمان توپراق قاتیلیر. ایکی تومه‌ن ده اوردان اولور. هه‌له آنبار آرتیغی هیچ. بو اولور بئش تومه‌ن. بون‌لار فقرا مالی‌دیر. گه‌ره‌ک فقرایا مصرف اولا. آمما بیزیم بو حاجی اربابیمیز فقرانین پول‌لارین[ی] اؤز قوم قبیله‌سی‌نه و بعضی اجلافا مواجب و مصروف وئریر [که] ییغیپ باشی‌نا، دولدوروپ اه‌رک‌ه.
[ماللا عمی]: آ بالام، آ قادان آلیم! سه‌ن نئجه عوام آدام‌سان؟ هه‌له هامی سؤزله‌رین[ی] یاخشی و دوغرو سؤیله‌دین. آمما مه‌ن او توپراق مساله‌سی‌نده معطّل قالدیم. نئجه که اون یئدی باتمان توپراق بیر خارواردا قاتیلیر؟ آ کیشی! سه‌ن خیالات گه‌تیرمیسه‌ن، سه‌رسه‌م دانیشیرسان. ها ها ها!
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی، گولمه! سه‌رسه‌م دانیشمیرام. بو غلّه که ارک‌ه گه‌لیر اوّل‌ده اونون بیر یوکون[و] کیرلی، قربیله دولدورورلار. توپراغی‌ن[ی] چیخاردیرلار. او بیری یوک‌له‌ری قربیله وورمامیش چه‌کیرله‌ر. بوشالدیرلار آنبارا. اون‌دان سونرا او اوّل‌ده‌کی یوک‌ده‌ن چیخان توپراغی چه‌کیرله‌ر. هر نه قه‌ده‌ر اولسا، هر یوک‌ده‌ن بیر ائیله اه‌کسیک حساب ائیلییورلا‌ر. او توپراغی دا ته‌زه‌ده‌ن که قاتیرلار آنبارداکی غلّه‌یه. اینانمیسان، گئت چؤره‌ک‌چی‌له‌رده‌ن خبر آل که هر خارواردا نه قه‌ده‌ر توپراق چیخییور. بیچاره چؤره‌ک‌چی‌له‌ر ده قورخودان داها بیر سؤز سؤیله‌یه‌‌بیلمه‌زله‌ر.
و بیر ده قدیم استبداد زمانی‌ندا که «ساعد الملک» و «ظهیر دیوان» «مال توتدو»[11] ائیله‌ردی‌له‌ر، ایندی اون‌دان بئش به‌ته‌ر اولوپ. خلقین غلّه‌سی قالیپ که‌ندله‌رده. ایستییورلار هر یئرده‌ن مال توتوپ یول‌لایالار بوغدایا، انجمن آدام‌لاری مانع اولور «گه‌ره‌ک اه‌رک‌ده‌ن اذن آلاسیز». گئدیرسه‌ن ارک‌ه، آقالارا عرض ائیله‌رسه‌ن که «ائی آقالار! بیزیم ده که‌ندده غلّه‌میز وار. آدام‌لاریزا تاپشیرین مانع اولماسین‌لار. بیز ده ده‌وه توتوپ یول‌لایاق غلّه گه‌تیرسین، ساتاق ملّته. همی بوغدا بول اولسون، همی مظنّه اوجوز اولسون». دییور‌لا‌ر «اولماز. ایستییورسوز راحات اولاسیز، ساتین بیز آلاق. سونرا بیز اؤزوموز مال یول‌لاریق گه‌تیریر‌له‌ر اه‌رک‌ه».
آ ماللا عمی! واللاهی آز قالیر اوره‌ییم چات‌لاسین. بیزیم بو آقالار هیچ بو خیال‌دا دئییل‌له‌ر فقرا راحات اولسون. هامی خیال‌لاری اؤز قازانج‌لاری‌نین یانی‌ندادیر. هیچ ایسته‌مه‌زله‌ر بوغدا بول و اوجوز اولسون. تمام بیر بیری‌نین پاراسین[ی] ساخلییورلار.
نه دئمه‌ک اولسون «باقیر بنّا» دؤرت گون بون‌دان اقدم بیر نفر یونجاچی‌نی «خیابان قاپی‌سی»ندا یونجا ساتیلدیغی یئرده گول‌له ایله ووروپ. هیچ گؤر بیر اهلِ انجمنِ مقدّسه‌میزده‌ن یا بلدیّه‌میزده‌ن یا حکومتیمیزده‌ن بیری بیر سؤز دییور؟ گویا که بیر ایت اؤلدوردوله‌ر. آمما ایکی گون بون‌دان قاباق ده‌له‌زه‌ن[12] بازار آغزی‌ندا بیر نئچه نفر ده ده‌وه‌چی‌لی‌نین بیر نئچه نفر نوبرلی‌له‌ن سؤزو اولوپ، هیچ بیر سیلی ده آرادا دولانماییپ. همان ساعات جمیع قافقازیا‌لی‌لار - و نوبر اهلیندهن ده واریمیش - دولوپ‌لار بازارا، گول‌له‌بازلیق ائیله‌ییپ‌له‌ر. دییورموش‌لار «هر نه ده‌وه‌چی‌لی وارسا، تاپین اؤلدوره‌ک». بازاری باغ‌لادی‌لار و آخشام زامانی انجمن وکلالاری دولوپ‌لار تئلگئراف‌خانایا، دارالشورایِ تئهران‌ا ده‌وه‌چی‌لی‌له‌رین اهلیندهن شکایت ائیله‌ییپ‌له‌ر. بو هامی‌دان پیس. بیر بئیله طرف‌دارلیق اولماز!
[ماللا عمی]: آ بالام، آ قادان آلیم! بیلمیسه‌ن [می] آخر «باقر بنّا»، «ایت خلیل»[13]، «میر تقی چای‌چی»، قافقازیا‌لی‌لار، هامی‌سی انجمن‌ده‌کی‌له‌ریله‌ن اه‌ل‌بیردیرله‌ر؟ ایندی اولار اولوپ‌لار دوغما، سایر محلّه‌لی‌له‌ر اولوپ‌لار اؤگئی.
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی! باشیوا دولانیم. آخیر بو شه‌هه‌رده یاخشی یاخشی آدام‌لار دا وار. هامی که پیس دئییل، و یاخشی پیش‌نامازلار وار و یاخشی علمالار وار و مجتهدله‌ر وار. مه‌ن باخیرام هامی‌سی سکوت اختیار ائدیپ، هیچ بیر سؤز سؤیله‌مه‌زله‌ر. بئیله که ایش اولماز! آخیر بورا اسلام شه‌هه‌ری‌دیر. شریعتِ پیغمبرده مگر امر [به] معروف‌لوق واجب دئییل [می]؟ بیر بئیله ناحق قان‌لار تؤکولدو، بیر بئیله خلافِ شرع ایش‌له‌ر آشکارا آشکارا اولونور، نیچون بس بون‌لار امر [به] معروف‌لوق ائیله‌مه‌زله‌ر و هیچ کسی بو خلافِ شرع ایش‌له‌رده‌ن نهی ائیله‌مه‌زله‌ر؟
[ماللا عمی]: آ بالام، آ قادان آلیم! سه‌نین بو سؤزون مه‌نی چوخ درده گتیردی. شریعت سؤزو دانیشما! سه‌نی ده متّهم ائیله‌رله‌ر. گؤرموسه‌ن[14] [می] بو لامذهب قافقازیا‌لی‌لار عوامی نئجه قاندیریپ که بیچاره ماللالار سؤیله‌یه‌بیلمیر که آللاه حق‌دیر؟ گؤرموسه‌ن [می] پیغمبر بالالارین[ی] اؤلدورورله‌ر، هیچ آللاه‌دان پیغمبرده‌ن شرم ائیله‌میرله‌ر؟ گؤرموسه‌ن [می] هر ماللا ایستییور شریعت سؤزو دانیشا مستبدّ آدی قویورلار، شه‌هه‌رده‌ن چیخاردیرلار؟ گؤرمه‌دین [می] مجاهد روزنامه‌سی‌نده «آقا سیّد کاظم یزدی»[15] کیمی شخصی – که علمایِ نجف‌ین رئیسی و مجتهدِ جامع الشّرایط و اکثر خلق اللّه‌ین تقلیدی اونادیر - اونون حقّی‌نده یازمیش‌دی «ابن ملجم سیرت‌دیر»؟
آ باشیوا دؤنوم! سه‌ن نه خیال ائیلیرسه‌ن؟ بو طبیعی مذهب‌له‌ر ایشی بیر نوع سالیپ‌لار که رئیسِ ملّته، نایبِ اماما ناسزا یازیرلار، هیچ بیر کس بیر سؤز سؤیله‌میر. هاردا قالسین بو بیری علمالار.
آ قادان آلیم! ائویمیز ییخیلیپ، قاپیمیز چیرپیلیپ. شریعتِ پیغمبر، پاک یاددان چیخیپ. گؤر بو لامذهب‌له‌ر نه قه‌ده‌ر تسلّط یئتیریپ‌له‌ر که «میر محمّدعلی» جوانی بی‌گوناه یئره اؤلدوردوله‌ر. اونا اکتفا ائیله‌مه‌ییپ، لانپا یاغی اوستونه تؤکدوله‌ر. ایستیردی‌له‌ر [جه‌نده‌یی‌نه] اود وورالار، خلق قورخودان دینه‌بیلمه‌دی. بیچاره پیش‌نامازلار نه دئسین‌له‌ر! هیچ کس که سؤزله‌ری‌نه قولاق وئرمیر.
[عوام کیشی]: آ ماللا عمی! سه‌ن آللاه بس نئجه اولاجاق؟ ائیله شریعتِ پیغمبر آرادان گؤتوروله‌جه‌ک [می]؟
[ماللا عمی]: آی ائوی ییخیلان! پاک گؤتور[ول]وپ‌دور. داها نئجه گؤتورولور؟ گؤرموسه‌ن [می] دین-مذهبه یامان دییه‌نه هیچ بر سؤز دئمه‌زله‌ر، سیّد اؤلدوره‌نه هیچ بیر سؤز دئمه‌زله‌ر، آمما بیری‌سی انجمن‌ه یامان دئسه اونو اؤلدورورله‌ر؟ داها خیال ائیله‌میرله‌ر انجمن بیر حیاط‌دیر ائرمه‌نیستان طرفی‌نده. و ایچی‌نده اوتوران‌لار دا بیر نئچه بیزیم کیمی آدام‌لاردی[ر]لار. نه انجمن مقامِ متبرّکه‌ده‌ن‌دیر و نه روضاتِ مطهّره‌ده‌ن‌دیر. او انجمن‌ده‌کی آدام‌لار دا نه امام‌دیر و نه نایبِ امام‌دیر. مسلمانا دین مذهب لازم‌دیر. منتهاسی انجمن‌ده‌کی آدام‌لار بیر نئچه نفر وکیل‌دی[ر]له‌ر که قانون اوزویله گه‌ره‌ک دین قارداش‌لاری‌نین ایش‌له‌ری‌نه باخالار، عدالت بایداغین[ی] اوجالدیپ، ظلم ریشه‌سین[ی] یئر یوزونده‌ن قازالار.
بابا جان! یاتمیسیز[16]، اویانین. اؤزوزیله‌ن آللاه آراسی‌ندا بیر خیال ائیله‌یین، یازیق‌سیز. بیر وقت اویانا[ر]سیز که ایش ایش‌ده‌ن گئچه‌ر، داها فایدا وئرمه‌ز. مه‌ن‌ده‌ن دئمه‌ک ایدی، دئدیم. سیز بیلین آللاهیز.
وَالسَّلَامُ
عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى
Bir avam kişi bir feqir malladan sual éyliyor:
[Avam kişi]: A malla emi! Üreyimde bir böyük derdim var. Diyerem néce diyim, démerem derd öldürür.
[Malla emi]: A balam, a qadan alım! Söyle görüm derdin nedir.
[Avam kişi]: A malla emi! Bilmirem bizim bu şeher ehlinin başına hayandan daş düşüp. Bir dermansız derde düşmüşük. Héç bir yaxşı adama duçar olmuruq. İndi gerek “Zehir Dîvân”ın, “Sâid ül-mülk”ün, “Paşa mir qezeb”in atasına, anasına her günde bir tesbéh rehmet oxuyaq ki bu adamların yanında onlar néce yaxşı adamlarımışlar ki o istibdadın qevî vaxtında ve özlerinin tesellütü vaxtında gine biz feqir füqerânı, séyyidi, mallanı mulâhize éyleyip, Allah’ı arada görürdüler. İndi bizim bu mezlum qardaşlarımız ki bundan qedim hemeşe camaat namazı qılardılar ve müretteb tesbéh ellerinde salavat çévirirdiler, déme bes istibdad qorxusundanmış. İndi ki Meşrûte adıylan evvelki istibdadımızı elimizden alıplar, özleri Meşrûte libasında bir istibdad qoyuplar ki penah aparam Allah’a. Haq söz danışanı öldürürler.
Ay malla emi! Évin yıxılsın, béyle de şeher [mi] olur? Axır bu Tebriz’in ehli bir avuc feqir oluplar, hamı gözlerin[i] tikipler bu néçe nefer vukelâya ki bunlar bir iş édecekler, hamı feqir füqera rahat olsunlar. Bu “Hacı Méhdi Ağa” ki Meşrûte’nin evvelinde bir cür tepreşmişdi, özün[ü] bu xalqa béyle tanıtdırmışkı ki xalq onu neûzubillah imam menziletinde bilirdiler, her ne söyleseydi fevren itâet olunurdu. Xalqüllah télégrafxanaya dolanda - ki bizim bu Qafqazyalı qardaşlar géce bir néçe nefer adamı öldürüp saldılar helim quyusunda ve “Hacı Qasım Erdebîlî”ni ne iftizahkarlıqla öldürüp asdılar - bilmirem o vaxt qorxup ya ne cür olup ki ondan bu yana béyle eqîdesi dolanıp ki Qafqazyalılar her ne diyor bu da oların reyiyle reftar éyliyor.
[Malla Emi]: A balam, a qadan alım! Senin bu derdin çox tuğyan éyleyip. Toxta[r]san inşallah! Söyle görüm, esl derdin nedir?
[Avam kişi]: a Mall Emi, a qadan alım! Qınama, od tutmuşam yanıram. Bundan qedim heman Erk heman Qelle Dîvânı néçe iller bir “Séyyid Rıza”nın elinde olup, bir özü bir qapandarı héy tehvil alıp, héy tehvil vérirdi. Ondan sonra “Mir Hesen Çörekçibaşı”, ondan sonra “Mir Haşım Çörekçibaşı” elinde olup, gine özleri ve bir nefer ki qapandarları olurdu. İndi ne olup? “Xâliq vérdi, géçi öldürüp” ki bu “Hacı Méhdi Ağa” bir cem’-i kesîri doldurup Erk’e. Bu kimdir? Münşi-yi evveldir, bu münşi-yi dovvomdur, bu münşi-yi sévvomdur, bu filandır, bu béhmandır, ilâ mâ şâe Allah! Her gün de bir çoxlu xerc ve mexâric, bir çoxlu mevâcibdir diyor. Ne var? “Biz qelle tehvil alırıq”. Çox yaxşı. Ve bir de xarvarı altı tümene Dîvân’dan qelle qebul éyleyip. İki tümen de rû-yi hem refte xarvara kirâye götürür. Tâ qelle gelir tökülür Erk’e bu olur sekiz tümen. Satırı on bir tümene. Xarvarda üç tümen burdan tefâvut qalır. Ve xarvarda on yédi batman topraq qatılır. İki tümen de oradan olur. Hele anbar artığı héç. Bu olur béş tümen. Bunlar fuqera malıdır. Gerek fuqeraya mesref ola. Amma bizim bu “Hacı” erbabımız fuqeranın pulların[ı] öz qohum qebîlesine ve be’zî eclafa mevâcib ve mesruf vérir [ki] yığıp başına, doldurup Erk’e.
[Malla Emi]: a balam, a qadan alım! Sen néce avamsan? Hele hamı sözlerin[i] yaxşı ve doğru söyledin. Amma men o topraq meselesinde meettel qaldım. Néce ki on yédi batman topraq bir xarvarda qatılır? A kişi! Sen xeyâlât getirmisen, sersem danışırsan, ha ha ha!
[Avam kişi]: a Malla Emi, gülme! Sersem danışmıram. Bu qelle ki Erke gelir evvelde onun bir yükün[ü] kirli, qerbile doldururlar. Toprağın[ı] çıxardırlar. O biri yükleri qerbile vurmamış çekirler. Boşaldırlar anbara. Ondan sonra o evvelki yükden çıxan toprağı çekirler. Her ne qeder olsa her yükden bir éyle eksik hésab éyliyorlar. O toprağı da tezeden ki qatırlar anbardakı qelleye. İnanmı[r]san gét çörekçilerden xeber al ki her xarvarda ne qeder topraq çıxıyor. Béçara çörekçiler de qorxudan daha bir söz söyleyebilmezler.
Ve bir de qedim istibdad zamanında ki “Sâid ül-Mülk” ve “Zehîr üd-Dîvân” “Mal Tutdu” éylerdiler. İndi ondan béş beter olup. Xalqın qellesi qalıp kendlerde. İsitiyorlar her yérden mal tutup yollayalar buğdaya, Encümen adamları mâni’ olurlar “Gerek Erk’den izin alasız”. Gédirsen Erk’e ağalara erz éylersen ki “éy ağalar! Bizim kendde qellemiz var. adamlarıza tapşırın mâni’ olmasınlar. Biz de deve tutup yollayaq qelle getirsin, sataq millete. Hemi buğda bol olsun, hem mezenne ucuz olsun”. Diyorlar “olmaz. İstiyorsuz rahat olasız, satın bir alaq. Sonra biz özümüz mal yollarıq getirerler Erk’e”.
A Malla Emi! Vallâhî az qalır üreyim çatlasın. Bizim bu ağalar héç bu xeyalda déyiller fuqera rahat olsun. Hamı xeyalları öz qazanclarının yanındadır. Héç istemirler buğda bol ve ucuz olsun. Tamam bir birinin parasın[ı] saxlıyorlar.
Ne démek olsun “Batır Benna” dört gün bundan eqdem bir nefer yoncaçını “Xiyaban Qapısı”nda yonca satdığı yérde gülle ile vurup. Héç gör bir ehl-i Encümen-i Müqeddese’miz ya belediyyemizden ya hükümetimizden biri bir söz diyor? Gûya ki bir it öldürdüler. Amma iki gün bundan qabaq Delezen Bazar ağzında bir néçe nefer de Deveçilinin bir néçe nefer Nobarlılan sözü olup, héç bir sille de arada dolanmayıp. Heman saat cemî’-i Qafqazyalılar ve Nobar ehlinden de varımış, doluplar Bazar’a güllebazlıq éyleyipler. Diyorlarmış “Her ne Deveçili varsa, tapın öldürek”. Bazar’ı bağladılar ve axşam zamanı Encümen vukelâları doluplar Télégrafxana’ya Dâr üş-Şûrâ-yı Téhran’a Deveçililerin elinden şikâyet éyleyipler. Bu hamıdan pis. Bir béyle terefdarlıq olmaz!
[Malla Emi]: A balam, a qadan alım! Bilmi[r]sen [mi] axır “Bağır Benna”, “İt Xelil”, “Mir Tağı Çayçı”, Qafqazyalılar hamısı Encümen’dekilerilen elbirdirler? İndi olar oluplar doğma, sâyir mehelleliler oluplar ögéy.
[Avam kişi]: A Malla Emi! Başıva dolanım. Axır bu şeherde yaxşı yaxşı adamlar da var. Hamı ki pis déyil. Ve yaxşı péşnamazlar var ve yaxşı ülemâlar var ve müctehidler var. Men baxıram hamısı sükût ixtiyâr édip, héç bir söz söylemezler. Béyle ki iş olmaz! Axır bura İslam şeheridir. Şerîtet-i Péyqember’de meger emr-i [bi] me’rûfluq vâcib déyil? Bir béyle nahaq qanlar töküldü, bir béyle xilâfı Şer işler aşkara aşkara olunur, niçün bes bunlar emr-i [bi] merûfluq éylemezler ve héç kesi bu xilâfı Şer işlerden nehy éylemezler?
[Malla Emi]: a balam, a qadan alım! Senin bu sözün meni çox derde getirdi. Şerîet sözünü danışma! Seni de müttehem éylerler. Görmü[r]sen [mi] bu lâ-mezheb Qafqazyalılar avamı néce qandırıp ki béçara mallalar söyleyebilmir ki Allah Haq’dır? Görmü[r]sen [mi] Péyqember balaların[ı] öldürürler, héç Allah’dan Péyqember’den şerm éylemirler? Görmü[r]sen [mi] her malla istiyor Şeriet sözü danışa müstebidd adı qoyurlar, şeherden çıxardırlar? Görmedin [mi] Mucâhid Ruznâmesi’nde “Ağa Séyyid Kazım Yezdî” kimi şexsi – ki ülemâ-yı Necef’in reîsi ve müctehid-i câmi’ üş-şerâyit ve ekser-i Xalqüllahın teqlîdi onadır – onun haqqında yazmışdı: “İbni Mülcem sîretdir”?
A başıva dönüm! Sen ne xeyal éylirsen? Bu Tebîî Mezhebler işi bir nev’ salıplar ki reîs-i millete, nâyib-i imama nâseza yazırlar, héç bir kes bir söz söylemir. Harda qalsın bu bir ülemâlar.
A qadan alım! Évimiz yıxılıp, qapımız çırpılıp. Şerîet-i Péyqember pak yaddan çıxıp. Gör bu Lâmezhebler ne qeder tesellüt yétiripler ki “Mir Mehemmedeli” cavanı bîgünâh yére öldürdüler. Ona iktifâ éylemeyip lanpa yağı üstüne tökdüler. İstirdiler [cendeyini] od vuralar, xalq qorxudan dinebilmedi. Béçara péşnamazlar ne désinler! Héç kes ki sözlerine qulaq vérmir.
[Avam kişi]: a Malla Emi! Sen Allah bes néce olacaq? Éyle Şerîet-i Péyqember aradan götürülecek [mi]?
[Mala Emi’: ay évi yıxılan! Pak götür[ül]üpdür. Daha néce götürülür? Görmü[r]sen [mi] din mezhebe yaman diyene héç bir söz démezler, séyyid öldürene héç bir söz démezler, amma birisi Encümen’e yaman dése onu öldürürler? Daha xeyal éylemirler Encümen bir heyetdir Érmenistan terefinde ve içinde oturanlar da bir néçe nefer bizim kimi adamlardı[r]lar. Ne Encümen meqâm-ı müteberrikedendir ve ne Révzât-ı mütehheredendir. O Encümendeki adamlar da ne imamdır ve ne nâyib-i imamdır. Müselman’a din mezheb lazımdır. Müntehâsı Encümendeki adamlar bir néçe nefer vekildi[r]ler ki qânun üzüyle gerek din qardaşlarının işlerine baxalar, edâlet baydağın[ı] ucaldıp, zülüm rîşesin[i] yér yüzünden qazalar.
Baba can! Yatmı[ş]sız. Oyanın! Özüzüylen Allah arasında bir xeyal éyleyin, yazıqsız. Bir vaxt oyana[r]sız ki iş işden géçer, daha fayda vérmez. Menden démek idi. Dédim. Siz bilin, Allahınız.
vesselâmu ‘elâ men ettebe’ el-hudâ
[1] آ، آی: های، ائی، هئی، ائ؛ ادات ندای تورکی که احساسات ناگهانی شادی و ترس و حیرت و درد و رنج و
... را بیان می‌کند.
عمو: مرکب از عمّ عربی و حرف «و» که نوعی ادات نسبت (احتمالاً عربی) است.
مانند «خالو» (خال). معادل عمو در زبان تورکی «آباقا» (آباقا ← آماقا ← آمقا ← آمجا» است.
[2] در باره‌ی دست اندرکاران آی ماللا عمی روایات غیر قطعی متفاوتی
وجود دارد. بنا به مستشرق پان‌ایرانیست ادوارد براون، این نشریه به قلم و یا
مدیریت میرزا احمد کاتب معروف به بصیرت و یا بصیر العلماء، مدیر مدرسه‌ی بصیرت و
مدیر روزنامه‌های اخوت، اتحاد، اسلامیه؛ بنا به یک ادعای دیگر توسط و یا به
سردبیری میرزا حسن سعید السلطان و یا سعید السلطان طبع و توزیع می‌شد. مخارج
روزنامه و انجمن اسلامیه توسط بازاریان طرف‌دار محمدعلی شاه، احتمالاً برادران
حاج محمّدتقی و حاج محمّد ابراهیم و حاج باقر صرّاف که بعدها نام خانواده‌گی خود
را به نوبخت تغییر دادند پرداخت می‌شد.
[3]
M. Rıza Heyet. 19. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE İRAN'DA TÜRKÇE BASIN-YAYIN HAYATI. Yüksek
Lisans Tezi
[4] نشریه‌ی تورکی:
نشریه‌ای که تمام مطالب منثور به قلم نویسنده‌گان آن نشریه به تورکی نوشته
شده باشد، و نوشته‌جات تورکی آن نقل قول از منبع دیگری نه‌باشند.
نشریه‌ی دوزبانه‌ی تورکی-فارسی: نشریه‌ای که بیشتر از نیمی از
مطالب منثور به قلم نویسنده‌گان آن نشریه به تورکی، و بقیه‌ی مطالب منثور به قلم
نویسنده‌گان آن نشریه به زبان فارسی نوشته شده باشد.
نشریه‌ی دوزبانه‌ی فارسی-تورکی: نشریه‌ای که بیشتر از نیمی از
مطالب منثور به قلم نویسنده‌گان آن نشریه به فارسی، و بقیه‌ی مطالب منثور به قلم
نویسنده‌گان آن نشریه به زبان تورکی نوشته شده باشد.
نشریه‌ی فارسی: نشریه‌ای که تمام مطالب منثور به قلم نویسنده‌گان آن نشریه
به فارسی نوشته شده باشد. و در صورت وجود نوشته‌جات تورکی آن نقل قول از منابع
دیگر باشند.
[5] انجمن ایالتی
آزربایجان-تبریز و «کورش کبیر»، «نژاد ایرانی»، «زبان ملّی فارسی»، «ملّت شش هزار
ساله‌ی ایران» و «ملّت آزربایجان»اش
[6] ترور ناصرالدین شاه قاجار توسط تروریست‌های بابی-ازلی، و قهرمان‌سازی
از تروریست قاتل او توسط قومیت‌گرایی فارس-دولت ایران
[7] عباس‌آقا صراف تبریزی آزربایجانی، تورک ایرانی نژاد و تروریست ازلی
[8] کومیتهی تروریستی خیابانی- دموکرات‌های آزربایجان
[9] مئهران باهارلی- عمليات عفرين و خوی خيانت‌پيشه‌گی-تروريست‌پروری
تورک‌های چپ ايرانی و آزربايجان‌گرايان پان‌ايرانيست
http://www.tribun.one/teori-menu/teori/2761-2018-02-23-11-42-48
[10] خالق وئردی گئچی اؤلدوروپ: بنا به سیروس برادران شکوهی در مقاله‌ی «آملاعمو، ارگان انجمن
اسلامیه» به معنی «گستردن بساط مفصّل و نامتناسب با محتوی اندک» است. اما در منابع
ضرب‌المثل‌های تورکی هم‌چو ضرب‌المثلی مشاهده نه‌شد.
[11] مال توتدو:
مصادره‌ی گندم مالکان و اربابان به هنگام انتقال آن‌ها به شهر توسّط مأمورین دولت
در مواقع خشک‌سالی و قحطێ و کم‌بود غله و یا دست‌گیری صاحبان چارپاهایی که به
منظور نه‌پرداختن عوارض به هنگام ورود به شهر از بیراهه‌ها داخل شهر می‌شدند.
[12] ده‌له‌زه‌ن (Delezen): در تلفّظ
محلّی ده‌ل‌له‌زه‌ن. نام یک راستابازار در بازار تبریز مرکّب از دو قسمت «دار ده‌له‌زه‌ن»
(تنگ) و «گه‌ن دله‌زه‌ن» (عریض). ده‌له‌زه‌ن کلمه‌ای تورکی است به معنی کسی که با
جار کشیدن و فریاد ادعاهایی که اغلب وقعیت نه‌دارند، مانند تبلیغ برای اجناس دستی
و بافتنی که قصد فروش آن‌ها را دارد بر زبان می‌آورد. این کلمه عیناً در لهجه‌ی اه‌یریدیر-ایسپارتای
آناتولی-تورکیه هم وجود دارد (تاراما سؤزلویو، مادّه‌ی ده‌له‌زه‌ن).
[13] ایت خلیل: «از اجامر و اوباش مشروطه‌طلب در کسوت
فدایی، از افراد علی مسیو رهبر انجمن غیبی تبریز بود که یکی از سرکرده‌گان نظمیه
شد. بعدها به سبب بدمستی و تدهیش مسلحانه در بازار، به دستور مخبرالسلطنه دست‌گیر
و در زندان به قتل رسید».
[14] –میسان در لهجه‌های تورکمانی
محاوره‌ای، معادل قالب منفی «–مای سین» در تورکی شرقی است: گؤرمه‌ی سین ← گؤرموسه‌ن = گؤرمه‌ییر‌سه‌ن-گؤرمویورسون،
گؤرمه‌زسه‌ن - گؤرمه‌زسین
[15] آقا سیّد کاظم یزدی: از مراجع تقلید شیعیان امامی‌ی ساکن نجف،
مخالف مشروطه‌ی انگلیسی. از لحاظ فقه و علوم اسلامی و مرجعیت از سرآمدان عصر خود
بود. روزنامهی مجاهد (به مدیریت سیّد محمّد شبستری ابوالضّیاء) در یکی از شماره‌های
خود در نوشته‌ای با نام مکتوب از نجف، به او ناسزا گفته او را ابن ملجم صفت قلم‌داد
نمود. این مطلب باعث شورش در تبریز شد.
[16] یاتمیسیز: فورم محاوره‌ای یاتمیش‌سینیز، معادل یاتمیش سیز در
تورکی شرقی، ماضی نقلی روایی
No comments:
Post a Comment