رضایت‌نامه‌ی تورکی شاه صفی در باب معاهده‌ی صلح قصر شیرین، ارسال شده به وزیر اعظم عوثمان‌لی قارا مصطفی پاشا

رضایت‌نامه‌ی تورکی شاه ‌صفی در باب معاهده‌ی صلح قصر شیرین، ارسال شده ‌به ‌وزیر اعظم عوثمان‌لی قارا مصطفی پاشا 

مئهران باهارلی

١-وجود عهدنامه‌ی صلح و توافقات مرزی «قصر شیرین» (در منابع فارسی «ذهاب») منعقده به ‌سال ١٦٣٩ بین دولتین تورک قیزیل‌باش و عوثمان‌لی در دوره‌ی سلطان مراد چهارم و شاه ‌صفی، تا همین اواخر از طرف مقامات ایرانی انکار می‌شد. به ‌عنوان نمونه ‌مولف رساله‌ی تحقیقات سرحدیه، میرزه جعفر خان مشیرالدوله ‌سفیر ایران در دربار عوثمان‌لی چنین می‌گوید: «وجود عهدنامه‌ای که ‌در زمان سلطان مراد خان رابع و شاه‌ صفی مابین دولتین منعقد شده ‌و خط سرحدی را معین باشد، به‌ کلی مشکوک است و از قرار معلوم فقط در این مورد نامه‌ای از سلطان مراد خان در تاریخ شوال ۱۰۴۹ (ق) به ‌عنوان شاه ‌صفی [موجود] بوده ‌و نامه‌ی مزبور هم از نظر اولیای دولت ایران برای تسویه‌ی امر حدود، سندیت نه‌داشته ....»

حال آن که‌ هیچ شکی در باره‌ی انعقاد صلح و توافقات مرزی «قصر شیرین» وجود نه‌دارد و اسناد قطعی در تائید آن موجود است:

-اصل و یا رونوشت معاهده‌ی قصر شیرین به ‌زبان تورکی: در ریاست اداره‌ی آرشیو عوثمان‌لی نخست‌وزیری تورکیه‌ در استانبول، تصنیف علی امیری، شماره‌ی ٧٦٧ نگه‌داری می‌شود[1].

-تائیدنامه‌ی سلطان مراد چهارم به‌ زبان تورکی: آن را در تائید معاهده‌ی قصر شیرین و خطاب به‌ شاه ‌صفی نوشته ‌و شامل جزئیات صلح و توافقات مرزی حاصله است. این نامه ‌در منابع متعدد عوثمان‌لی و چند منبع فارسی نقل شده‌ است.

-رضایت‌نامه‌ی شاه ‌صفی به‌ زبان تورکی: آن را در تائید و ابراز رضایت از عقد معاهده‌ی فوق خطاب به ‌صدراعظم قارا موصطافا پاشا نوشته ‌و در آن جزئیات صلح و توافقات مرزی حاصله را تکرار کرده ‌است. رضایت‌نامه‌ی تورکی شاه‌ صفی مهم‌ترین سندی است که‌ وجود صلح‌نامه ‌- سینیرنامه‌ی قصر شیرین را بی هیچ شک و شبهه‌ای نشان می‌دهد. اصل این رضایت‌نامه‌ی تورکی شاه ‌صفی در آرشیو عوثمان‌لی نخست‌وزیری تورکیه، تصنیف ابن الامین خارجیه، شماره‌ی ٤٠٧ محفوظ است[2]. (عکس‌های ١ و ٢ در این مقاله). متن این رضایت‌نامه‌ که ‌تاکنون در ایران معلوم نه‌بود و منتشر نه‌شده، در بعضی از منابع عوثمان‌لی مانند کتاب «دفتر اخبار» تالیف «عبدالرحمن هیبری افندی» هم، با تفاوت‌های جزئی آمده ‌است (عکس‌های رنگی ٣ و ٤؛ و عکس‌های سیاه و سفید ٥، ٦، ٧، ٨ در این مقاله).

-صلح‌نامه‌ی قارا مصطفی پاشا صدراعظم به‌ زبان تورکی: ‌وی در آن عینا جزئیات مذاکرات صلح و توافقات مرزی را ذکر کرده ‌است. متن اصلی صلح‌نامه‌ی صدراعظم قارا موصطافا پاشا که ‌در آرشیو عوثمان‌لی نخست‌وزیری تورکیه، تصنیف ابن الامین خارجیه، شماره‌ی سری ١٨ نگه‌داری می‌شود[3] را قبلا در سؤزوموز منتشر کرده‌ام[4].

٢- رضایت‌نامه‌ی تورکی شاه ‌صفی علاوه ‌بر جنبه‌ی سیاسی، از منظر تاریخ زبان تورکی، سبک‌شناسی و تاریخ تطور نثر تورکی هم دارای اهمیت است. نثر این صلح‌نامه‌ی تورکی زبان تورکی محاوره‌ای و یا ادبی آن دوره ‌نیست، بلکه ‌زبان مرسوم در منشات، مکاتبات و مراسلات رسمی و دیوانی موسوم به‌ عوثمان‌لی است که ‌در قلم‌روی قیزیل‌باش هم، به عنوان یک زبان رسمی مکتوب به کار می‌رفت. شاه صفی در نامه‌ی خود کلمات و فورم‌های خاص و یا بیش‌تر رایج در آناتولی آتی را به کار برده است: گؤسته‌ره‌لیم، اولالیم، ائیله‌یه‌لیم، اوزه‌ره، بولمایالار، داخی، کؤی، سینیر، اؤیله، اقباله‌یی (اقباله‌نی یئری‌نه)، ... نثر مرسلات دیوانی و منشات تورکی مذکور که اغلب در نامه‌نگاری با سلاطین و پادشاهان و برای فصاحت‌فروشی به ‌کار می‌رفت، از نظر سبک‌شناسی واژه‌گانی با کاربرد لغات و تعبیرات دخیل مهجور فارسی و عربی بسیار، تکرار واژه‌ها، ... ، و از نظر نحوی و بلاغی با استفاده ‌از ساختارهای جملات فارسی و عربی، جملات بسیار طولانی و اطناب، کاربرد ده‌ها لقب و عنوان و نعت مسلسل، آوردن آیات و احادیث، گنجاندن ابیات فارسی در متن، ... مشخص می‌شود. این نثر مغلق، مطنطن، پرتکلّف و پرتصنّع در تضادّ کامل با نثر مستحکم و سالم، ساده ‌و شیوای رایج در آن دوره ‌از جمله‌ در نوشته‌های شاه ‌عباس دوم است که ‌تمایل به ‌تورکی سلیس و محاوره‌ای دارد.

٣-محققین و تاریخ‌نگاران فارس در آثار خود اصولا اسناد و نوشته‌های رسمی و متون تورکی گذشته‌ را جای نه داده، ‌آن‌ها را سانسور و کتمان می‌کنند. انگیزه‌ی اصلی این رفتار، کتمان واقعیت رسمیت و دولتی بودن زبان تورکی در ایران خصوصا و نامرئی و ناموجود کردن میراث تمدنی و فرهنگی و سیاسی تورک و تاریخ هزار و دویست ساله‌ی تورک ایران عموما از سوی این‌گونه‌ محققین قومیت‌گرای فارس است. این محققین در مواردی نیز که‌ به ‌اقتضای نوع تحقیق مجبور به ‌نقل متون و اسناد تاریخی تورکی می‌شوند، متنی سراسر مغلوط و آشفته‌ را نقل می‌کنند. در اغلب موارد نقل متون تورکی به ‌طور آشفته‌ و مغلوط از سوی محققین فارس، آگاهانه ‌و با هدف ارائه‌ی زبان تورکی به ‌صورت زبانی بدون فورم معیار و ادبی و استاندارد، فاقد گذشته‌ی مکتوب و سنت نوشتاری و کاربرد رسمی و دولتی، بدون رسم الخط جاافتاده، صعب الفهم و در نتیجه‌ دل‌سرد کردن جامعه‌ی تورک از تورکی‌نویسی است. در موارد اندکی این رفتار ناشی از ناآشنائی محققین مذکور به ‌زبان تورکی است. در این صورت، معقول و منطقی آن است که ‌این گونه ‌محققین تورکی‌مدان، از تورکی‌دانان برای خوانش و ثبت صحیح متون تورکی یاری به‌طلبند. اما محققین فارس به سبب نه‌بود فرهنگ و اخلاق علمی ریشه‌دار، نوعا از این امر هم اجتناب می‌کنند. این نیز به ‌ارزش علمی کارهای ایشان جدّاً آسیب می‌رساند.

٤- رضایت‌نامه‌ی تورکی شاه ‌صفی که ‌وی آن را به ‌مناسبت صلح – توافقات مرزی عهدنامه‌ی قصر شیرین بین دو دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) و عوثمان‌لی نوشته‌ است، در زمره‌ی صدها و هزاران سند تاریخی است که ‌نشان می‌دهند زبان تورکی یکی از زبان‌های دولتی و رسمی دوفاکتوی دولت قیزیل‌باش (صفوی) بود و از جمله ‌در مناسبات دیپلوماتیک و عقد قراردادهای بین‌المللی و نگارش صلح‌نامه‌ها – سینیرنامه‌ها به‌کار می‌رفت. واقعیت‌هایی که‌ جملتاً از سوی قومیت‌گرایان فارس و ایدئولوژی رسمی دولت ایران و تاریخ‌نگاری فارسی - ایرانی انکار و پنهان می‌شوند. زیرا این نوع ‌اسناد دولتی به ‌زبان تورکی، تاریخ‌نگاری رسمی فارسی - ایرانی در مورد موقعیت زبان‌های فارسی و تورکی در ایران و نیز ناراستی قومیت‌گرایان فارس در عرضه‌ی تیپولوژی ملی تورک دولت قیزیل‌باش (صفوی) به صورت ایرانی – فارسی را به‌ چالش کشیده،‌ پوچی و بی‌اعتباری آن‌ها را ثبوت می‌کنند و نشان می‌دهند که ‌محققین و جامعه‌ی علمی فارس از جمله ‌با وارونه‌نمائی تاریخ دولت‌های ایران و زبان‌های تورکی و فارسی در گذشته، هم به ‌مردمان ایران و هم به‌ علم و دانش خیانت کرده‌اند و مسئول‌اند.

٥-دولت قیزیل‌باش، بر خلاف قاراقویون‌لوهای قبل از خود و افشارهای بعد از خود، یک دولت تورک‌گرا نه‌بود. حتی این دولت در عمل مخصوصا تحت حاکمیت شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب و شاه عباس اول به عنوان نیروی نیابتی و وکالتی دولت‌های اوروپایی استعمارگر و صلیبی، و به صورت یک دولت و کانون ضد تورک عمل کرده است. این دولت به عنوان متفق و ماشه‌ی دولت‌های اوروپایی صلیبی و کلیسای ارمنی بر علیه تورک‌ها و مسلمانان، با سیاست‌های مخرب خود مخصوصا تحت حاکمیت شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب و شاه عباس اول، از جمله رسمی و تحمیل کردن مذهب فارسی – عربی شیعه‌ی امامی، و قتل عام‌های مکرر تورکمان‌ها و کشتار بلا انقطاع تورکان سنی و علوی و قیزیل‌باش‌کشی و ... در عمل به فارس‌سازی تورک‌های ایران و منطقه، و نیز تشکل هویت ملی مودرن ایرانی - فارس خدمت کرده است[5].

٦-با این همه، دولت قیزیل‌باش به هیچ معنی یک دولت ملی فارس – ایرانی هم نیست. بلکه یک دولت با تیپولوژی ملی تورک بود. زیرا توسط تورکان آناتولی – شام (تورکیه و سوریه) تاسیس شده بود؛ خاندان حاکم، اوردو و ساختار دولتی بر اساس سنن و عرف دولت‌مداری تورک شکل گرفته، همه تورک بودند؛ و دولت قیزیل‌باش علی رغم آن که فارسی را زبان مقدس خود می‌شمرد، مانند تمام دولت‌های تورک پیش و بعد از خود زبان تورکی (بسته به مورد لهجه‌های تورکمانی، عوثمان‌لی، جغتایی، تاتاری) را هم به ‌صورت زبان رسمی و دولتی شفاهی و مکتوب و دوفاکتو به ‌کار می‌برد.

٧-در زیر رضایت‌نامه‌ی تورکی شاه‌ صفی (بر اساس اصل آن در آرشیو عوثمان‌لی نخست‌وزیری تورکیه، تصنیف ابن الامین خارجیه، شماره‌ی ٤٠٧) خطاب به ‌صدراعظم عوثمان‌لی قارا موصطفا پاشا که‌ تاکنون در ایران منتشر نه‌شده ‌است را با قرائت و تصحیح خودم تقدیم کرده‌ام. کلمات و جملات اضافی موجود در متن دو نسخه‌ی کتاب دفتر اخبار تالیف عبدالرحمن هیبری افندی را به‌ صورت (+...) نشان دادم.

اعتراض دوکتور جواد هئیت به‌ حیدر علی‌یئف برای قرار دادن آزربایجان‌جا به ‌جای تورکی در قانون اساسی جمهوری آزربایجان

 اعتراض دوکتور جواد هئیت به‌ حیدر علی‌یئف برای قرار دادن آزربایجان‌جا به ‌جای تورکی در قانون اساسی جمهوری آزربایجان

 

مئهران باهارلی

Toprak Qala 24 April  ·

چند وقت پیش ویدیوئی از سخنرانی دوکتور جواد هئیت دیدم که ‌از ملاقات اش  با حیدر علی اف رئیس جمهور وقت آزربایجان صحبت می کرد می گفت «من به ‌رئیس جمهور (حیدر علییف) اعتراض کردم که‌ چرا در قانون اساسی جمهوری آزربایجان به‌ جای زبان تورکی کلمه‌‌ی آزربایجان‌جا (آزه‌ربایجان دیلی) را قرار دادید. آزربایجان‌جا بی معناست. حذف کلمه‌ی زبان تورکی از قانون اساسی به‌ تورک‌ها زیان می‌رساند»[1].

Men Cumhurbaşqanı’na (Héyder Eliyév’e) é’tiraz étdim ki niye Azerbaycan Anayasası’nda “Türkce” yérine “Azerbaycanca” (Azerbaycan Dili’) qoydunuz. Azerbaycanca anlamsızdır. Türkce sözünün Anayasa’dan atılması, Türklere zerer vérir.

Doķtor Cavad Héyet

١- دیگرنام‌گذاری با خودنام‌گذاری فرق می‌کند. تورک نامیده‌ شدن تورک‌ها توسط خودشان یک «خودنام‌گذاری» (اندونیم Endonym، اوتونیم Autonym و یا خودتفسیریSelf definition ، خودهویتی Self Identification وSelf designation)، و نام تورک برای آن‌ها یک اندونیم - اوتونیم طبیعی، تاریخی و داوطلبانه ‌است. خودنام‌گذاری تاریخی و طبیعی و داوطلبانه‌ی مردم ما در ایران «تورک» و خودنام‌گذاری زبان او «تورکی» است. در حالی که «‌آزربایجانی» و کوتاه‌ شده‌ی آن «آزری» یک «دیگرنام‌گذاری» (زنونیم Xenonym، اگزونیم Exonym) استعماری، غیر تاریخی و غیر داوطلبانه، و این نام‌ها برای تورک‌ها زئنونیم - ائگزونیم هستند. آزربایجانی و آزری دیگرنام‌گذاری‌هایی هستند که ‌خارجیان با اهداف استعماری و نژادپرستانه‌ی ضد تورک جعل و تحمیل کرده‌اند.

زنونیم Xenonym، اگزونیم Exonym: نامی که‌ بیگانه‌گان یک گروه ‌قومی - ملی را با آن می‌خوانند.

اندونیم Endonym، اوتونیم Autonym: نامی که ‌یک گروه‌ قومی- ملی خود را با آن می‌خواند.

٢-اسم ملت (اتنونیم Ethnonym) با اسم دولت (استاتونیم Statonym)، آن هم با اسم سرزمین (پاتریدونیم Patridonym) و آن هم با اسم زبان (گلوسونیم Glossonym) و آن هم با اسم لهجه ‌(دیالکتونیم Dialectonym) فرق می‌کند. ناهنجاری فتیشیسم آزربایجانی، پنج مفهوم متفاوت «ملت تورک»، «زبان تورکی»، «گروه ‌لهجه‌های تورکمانی»، «وطن تورک‌ایلی» و «دولت تورک‌ایلی؟، تورکمانیا؟» را یکی نموده ‌و با ذهنیتی ذات‌گرایانه ‌- تمامیت‌خواهانه‌، کودکانه ‌و بیمارگونه‌ همه‌ را یک کاسه آزربایجان نام گذارده ‌است.

نام ملت – اتنونیم Ethnonym: تورک

نام زبان – گلوسونیم Glossonym: تورکی

نام لهجه‌– دیالکتونیم Dialectonym: تورکمانی

نام وطن – پاتریدونیم Patridonym: تورک‌ایلی

نام دولت – استاتونیم Statonym:  تورک‌ایلی ؟، تورکمانیا ؟، و یا ؟...

گروه‌بندی لهجه‌ای زبان تورکی در ایران: لهجه‌های «-یی، –ه‌ن» (اه‌لیی-گه‌لیره‌ن)، لهجه‌های «–ین، -سه‌ن» (اه‌لین-گه‌لیرسه‌ن)؛ و لهجه‌های «-ین، -سین» (اه‌لین-گه‌لیرسین) در تورکیه و بالکان

گروه‌بندی لهجه‌ای زبان تورکی در ایران: لهجه‌های «-یی، –ه‌ن» (اه‌لیی-گه‌لیره‌ن)، لهجه‌های «–ین، -سه‌ن» (اه‌لین-گه‌لیرسه‌ن)؛ و لهجه‌های «-ین، -سین» (اه‌لین-گه‌لیرسین) در تورکیه و بالکان

 

مئهران باهارلی

 

زبان تورکی (اوغوز غربی) در ایران دارای دو گروه اساسی لهجه‌ها است: گروه لهجه‌های «-یی، –ه‌ن» (اه‌لیی-گه‌لیره‌ن)؛ و گروه لهجه‌های «–ین، -سه‌ن» (اه‌لین-گه‌لیرسه‌ن). در تورکیه و بالکان گروه سوم لهجه‌های «-ین، -سین» (اه‌لین-گه‌لیرسین) وجود دارد.

الف- لهجه‌های «-یی، –ه‌ن» (اه‌لیی-گه‌لیره‌ن): این فورم لهجه‌ی اکثریت است و در غرب و جنوب تورک‌ایلی (استان‌های آزربایجان غربی، زنجان، قزوین، همدان، مرکزی، البورز، ...)، در مرکز و در جنوب ایران و بیش از نیمی از لهجه‌های تورکی در خراسان رایج است، و در تورکیه و عراق نیز لهجه‌ی بسیاری از مردم را تشکیل می‌دهد. در این لهجه‌ها:

-پسوند مالکیت دوم شخص مفرد به جای «-ین»، به صورت «–یی» است: اه‌لیی، به جای اه‌لین (دستت). در این مورد، حرف «نگ» تورکی باستان و قدیم تبدیل به حرف «ی» شده است.

-قالب مفعولی دوم شخص مفرد به جای «-ینی»، به صورت «-ییین» است: اه‌لییین، به جای اه‌لینی (دستت را). (در لهجه‌های  تبریز و کرکوک و ... حرف «نگ» تورکی باستان و قدیم به حرف «و» مبدل شده است: اه‌لیوی).

-پسوند دوم شخص مفرد زمان مضارع اِخباری به صورت «-ه‌ن» («–ه‌ی» «-ه‌ین»، «-ه‌نگ»، ...) (-ان، -این، -ای، -انق، ...) است. در لهجه‌های گوناگون این گروه فورم‌های «نگ» و «ن»، «ی» .... وجود دارد: گه‌لیره‌ی، گه‌لیره‌ن، ..... به جای گه‌لیرسه‌ن و یا گه‌لیرسین (می‌آیی)، گه‌له‌ی: به جای گه‌له‌ن – گه‌له‌سین (بیا). گه‌له‌جه‌ی: به جای گه‌له‌جه‌ن – گه‌له‌جه‌ک‌سین (خواهی آمد). ایتیرمییه‌ی: به جای ایتیرمه‌یه‌ن-ایتیرمه‌یه‌سین (گم نکنی). آلابیلمه‌ی: به جای آلابیلمه‌زه‌ن- آلابیلمه‌زسین (نمی‌توانی بگیری). یرییه: به جای یئرینه....

سه‌ن‌ه‌ن، سه‌ن‌ه‌ین، سه‌ن‌ه‌ی، سه‌ن‌ه‌نگ (تو هستی)؛

گه‌لیره‌ن، گه‌لیره‌ین، گه‌لیره‌ی، گه‌لیره‌نگ (می‌آیی)؛

یازیران، یازیرآین، یازیرآی، یازیرآنگ (می‌نویسی).

ب- لهجه‌های «–ین، -سه‌ن» (اه‌لین-گه‌لیرسه‌ن): این گروه، لهجه‌ی اقلیت در جوار مرزهای جمهوری آزربایجان، و فورم قبول شده در زبان معیار - رسمی – ادبی آزربایجان‌جای جمهوری آزربایجان است.در این لهجه‌ها:

-پسوند دوم شخص مفرد به صورت «–ین» است: اه‌لین، دستت

-پسوند دوم شخص مفرد زمان مضارع اِخباری به صورت «–سه‌ن» است:

سه‌ن‌سه‌ن (تو هستی)

گه‌لیرسه‌ن به جای گه‌لیره‌ن و یا گه‌لیرسین، می‌آیی

ج- لهجه‌های «گروه -ین، -سین» (اه‌لین-گه‌لیرسین): فورم موجود در لهجه‌های استانبولی – بالکان و زبان معیار - رسمی – ادبی تورکی در تورکیه است. این فورم در متون ادبی تورکی تورکمانی (و یا شاخه‌ی شرقی اوغوز غربی) مخصوصا قرون ١٥-١٦، همچنین زبان ادبی تورکی در قفقاز تا قبل از سال ۱۹۳۷ هم به کار می‌رفت. در این لهجه‌ها:

-پسوند دوم شخص مفرد زمان مضارع اِخباری، پسوند چهار فورمی «–سین (-سون)» است:

آلیرسین، گه‌لیرسین، بولورسون، گؤرورسون.

سه گروه لهجه‌ای تورکی (اوغوز غربی)
	(دستت)	(دستت را)	(تو هستی)	(می آیی)
گروه -یی، –ه‌ن (اه‌لیی-گه‌لیره‌ن)	اه‌لیی Eliy	اه‌لییین Eliyin	سه‌ن‌ه‌ن، سه‌ن‌ه‌ین، سه‌ن‌ه‌ی، سه‌ن‌ه‌نگ Senen, Seney, Seneyn, Seneñ	گه‌لیره‌ن، گه‌لیره‌ین، گه‌لیره‌ی، گه‌لیره‌نگ Geliren, Gelireyn, Gelirey, Gelireñ
گروه –ین، -سه‌ن (اه‌لین-گه‌لیرسه‌ن)	اه‌لین Elin	اه‌لینی، اه‌لیوی Elini, Elivi	سه‌ن‌سه‌ن Sensen	گه‌لیرسه‌ن Gelirsen
گروه -ین، -سین (اه‌لین-گه‌لیرسین)	اه‌لین Elin	اه‌لینی Elini	سه‌ن‌سین Sensin	گه‌لیرسین Gelirsin

تورک‌جه‌ده قیسا و اوزون ایشارت ضمیرله‌ری - دو گروه ضمایر اشاره‌ی کوتاه و بلند در زبان تورکی

 

تورک‌جه‌ده قیسا و اوزون ایشارت ضمیرله‌ری - دو گروه ضمایر اشاره‌ی کوتاه و بلند در زبان تورکی

 

مئهران باهارلی

تورک‌جه‌ده ایکی چئشیت قیسا و اوزون ایشارت ضمیرله‌ری واردیر:

قیسا ایشارت ضمیرله‌ری: شو، بو، او. و چوخول بیچیم‌له‌ری اولان: شولار، بولار، اولار

اوزون ایشارت ضمیرله‌ری: شول، بول، اول. و چوخول بیچیم‌له‌ری اولان: شول‌لار، بول‌لار، اول‌لار

بیر چوخ چاغ‌داش تورکیک دیل و لهجه‌ده، چوخول بیچیم‌له‌رده‌کی «ل» بیچیییی، «ن» بیچییی‌نه دؤنوشموش‌دور: شون‌لار، بون‌لار، اون‌لار

بیر سیرا آغیزلاردا دا «لار» سون اه‌کی‌نده‌کی «ل» بیچییی، «ن» بیچییی‌نه دؤنوشور: شوننار، بوننار، اوننار

 

Türkcede iki çéşit qısa ve uzun işâret zemirleri vardır:

Qısa işâret zemirleri: Şu, Bu, O. Ve çoxul biçimleri olan: Şular, Bular, Olar.

Uzun işâret zemirleri: Şul, Bul, Ol. Ve çoxul biçimleri olan: Şullar, Bullar, Ollar.

Bir çox çağdaş Türkik dil ve lehcede çoxul biçimlerdeki L biçiyi, N biçiyine dönüşmüşdür: Şunlar, Bunlar, Onlar.

Bir sıra ağızlarda da Lar sonekindeki L biçimi N biçiyine dönüşür: Şunnar, Bunnar, Onnar.

 

در زبان تورکی دو گروه ضمایر اشاره‌ی کوتاه و بلند وجود دارد:

ضمایر اشاره‌ی کوتاه: شو، بو، او. و فورم‌های جمع آن‌ها: شولار، بولار، اولار

ضمایر اشاره‌ی بلند: شول، بول، اول. و فورم‌های جمع آن‌ها شول‌لار، بول‌لار، اول‌لار.

در بسیاری از زبان‌های تورکیک معاصر حرف ل در ضمایر جمع این گروه با حرف ن جای‌گزین شده است: شون‌لار، بون‌لار، اون‌لار

در بعضی از لهجه‌ها هم حرف ل در پسوند جمع «لار» به حرف «ن» تبدیل شده است: شوننار، بوننار، اوننار

تورک‌جه‌ده ایشارت ضمیرله‌ری
	ته‌کیل	چوخول		ته‌کیل	چوخول
یاخین	شوُل Şul	شوُل‌لارŞullar  (شوُن‌لارŞunlar )	←	شوُ Şu	شوُلار Şular
اورتا یاخین‌لیق‌دا	بوُل Bul	بوُل‌لارBullar  (بوُن‌لارBunlar )	←	بوُ Bu	بوُلار Bular
اوزاق	اوْل Ol	اوْل‌لارOllar  (اوْن‌لارOnlar )	←	اوْ O	اوْلارOlar