گؤرک‌‌‌سؤز (ادبیات)، گؤرگول (ادبی)، تاقشیت (نظم)، سه‌پیک (نثر)، قوشوق (شعر)

 

گؤرک‌‌‌سؤز (ادبیات)، گؤرگول (ادبی)، تاقشیت (نظم)، سه‌پیک (نثر)، قوشوق (شعر)

 

مئهران باهارلی

Tuesday, June 07, 2011

 

سؤزوموز

سون دؤنه‌م‌ده دیلیمیز یئنی‌ده‌ن آنادولو - تورکییه تورک‌جه‌سی‌نین ائتگی‌سی آلتی‌نا گیرمیش‌دیر. بو سوره‌جین اولوم‌لو و اولوم‌سوز یؤن‌له‌ری واردیر. اولوم‌لو یؤنله‌ری‌نین باشی‌ندا - قیسا سوره‌له‌ر دیشی‌ندا - مین ایله یاخین توغرالی (رسمی) و گئنه‌ل یازی دیلی اولمایان، بیر چوخ کلیمه‌‌سی‌نی اونوتان و یئنی کلیمه‌ تؤره‌تمه سوره‌جی بوتونویله دوران دیلیمیزین، تورکییه تورک‌جه‌سی‌نده قورونان و یا یئنی تؤره‌دیله‌ن بیر چوخ تورک کؤکه‌ن‌لی سؤزو، قازانماسی گه‌لمه‌ک‌ده‌دیر. بو ائتگی‌له‌نمه سوره‌جی‌نین اولوم‌سوز یؤن‌له‌ری‌نده‌ن بیری، تورکییه تورک‌جه‌سی‌نده ایش‌له‌دیله‌ن عرب‌جه، آوروپا کؤکه‌ن‌لی، حتتا فارس‌جا سؤزله‌رین، ها بئله بیر سیرا یاپی‌جا و یا آنلام‌جا یانلیش و تارتیشمالی اولان یئنی تؤره‌تی‌له‌رین دیلیمیزه دئنه‌تیم‌سیز (کونترول‌سوز) گیرمه‌سی‌دیر. بونون باش‌لی‌جا نه‌ده‌نی، بیر سیرا شخص‌له‌رین تورکییه‌ده تؤره‌دیله‌ن هر دئگی و کلیمه‌نین، دوغرو و تورک دیلی قورال‌لاری‌نا اویقون اولدوغونو وارسایماسی و اونلاری گؤزو باغ‌لی قبول‌له‌نمه‌سی‌دیر.

تورکییه‌ده تؤره‌دیله‌ن تارتیشمالی سؤزله‌رده‌ن ایکی‌سی «اد‌بیات» و «ادبی» قارشی‌‌لیغی‌ندا اؤنه‌ریله‌ن سیراسی‌یلا «یازین» و «یازین‌سال» کلیمه‌له‌ری‌دیر.

عرب‌جه «ادبیات» کلیمه‌‌سی: ادبیات کلیمه‌‌سی، عرب‌جه «اد‌ب» سؤزونده‌ن گه‌لیر و ائییتمه‌ک آنلامی‌نی داشیییر. آماج، ایش‌له‌دیله‌ن دیلین، یازی یازارکه‌ن و قونوشورکه‌ن، تربیه ائدیلمیش اولماسی، به‌ل‌لی اؤلچون (ایستاندارد) و قورال‌لارا اویان بیر دیل اولماسی‌دیر.

آوروپا دیل‌له‌ری‌نده «لیتئراتور» کلیمه‌‌سی: لیتئراتور کلیمه‌‌سی حرف آنلامی‌ندا اولان (Littera) ایله کؤک‌ده‌ش‌دیر. بو کلیمه‌ ایلک باش‌لاردا یازی‌لی ادبیات ویا یازی‌لی یاپیت صنعتی آنلامی‌ندا قول‌لانیلمیش‌دیر. داها سونرالار، ادبیاتین سؤزه‌ل و سؤزلو صنعت یاپیت‌لاری‌نی دا قاپساماسی گه‌ره‌کدییی آنلاشیلمیش، لیتئراتور کلیمه‌‌سی‌نین ایسه بو قاورام‌لاری قاپسامادیغی اورتایا چیخمیش‌دیر. بونون سونوجوندا دا لیتئراتور کلیمه‌‌سی، ادبیات قاورامی‌نی قارشی‌لاماق اوچون یئته‌رسیز بولونموش‌دور. بوندان دولایی سؤزه‌ل اولان و یازی‌لی اولمایان ادبیاتی قارشی‌‌لاماق اوچون، اینگیلیزجه‌ده آیری‌جا (Orature)  کلیمه‌‌سی تؤره‌دیلمیش‌دیر.

عرب‌جه «ادبیات» کلیمه‌‌سی‌نده اولان وورقو، اؤلچون و قورال‌لارا اویماق اوچون ائییتیلمه‌ک و «تربیه» ائدیلمه‌ک‌ده‌دیر. لیتئراتور کلیمه‌‌سی‌نده‌ ایسه «حرف‌له‌ر» و یا سمبول‌لار آراجی‌لیغی ایله یازیلان سؤزه وورقو یاپیلمیش‌دیر. گونوموزده ادبیات‌دان آماج، به‌ل‌لی بیر ایستاندارد و قورالا گؤره یارادیلمیش یازی‌لی و سؤزه‌ل یاپیت‌لاردیر. بو ایستاندارد، گئنه‌ل‌ده چه‌کیجی‌لیک و «ائستئتیک»‌دیر. باشقا بیر دئییش‌له چاغ‌داش آنلاییشا گؤره ادبیات، سؤز و ائستئتیزمین بیرله‌شدیییی بیر آلان‌دیر.

تورکییه‌ده تؤره‌دیله‌ن «یازین» کلیمه‌‌سی: تورکییه‌ده یازین کلیمه‌‌سی‌نی تؤره‌ده‌ن، اؤزتورک‌جه‌چی‌لیک آخیمی‌نین اؤنه‌م‌لی آدلاری‌ندان اولان نوروللاه آتاج‌دیر. نوروللاه آتاج دیل‌چی دئییل‌دی، بونا قارشین اؤنه‌م‌لی بیر بؤلومو توتونان چوخ سایی‌دا یئنی کلیمه‌ تؤره‌تمیش‌دیر. بونلارین چوخونون اویقون و دوغرو اولماسی‌نا رغمن، بیر بؤلومو تورک‌جه‌نین دیل قورال‌لاری آچی‌سی‌ندان، بیر بؤلومو ده آنلام باخیمی‌ندان یانلیش تؤره‌دیله‌ن کلیمه‌‌له‌ردیر.

نوروللاه آتاج‌ین «ادبیات» کلیمه‌‌سی‌نه قارشی‌لیق اولاراق ١٩٥٠ ایلی‌نده تؤره‌تدییی کلیمه‌ ایلک باش‌دا «گؤک‌چه یازین» (گؤیچه‌ک یازین) ایدی. بو کلیمه‌ فیرانسیزجا (Belles Lettres) کلیمه‌‌سی‌نده‌ن اه‌سین‌له‌نمیش‌دیر. سونرالاری بو کلیمه‌‌ده‌ن گؤک‌چه (گؤیچه‌ک) بؤلومو آتیلمیش و یازین بؤلومو ته‌ک باشی‌نا ادبیات آنلامی‌ندا ایش‌له‌دیلمه‌یه باش‌لامیش‌دیر. سون دؤنه‌م‌ده، آزه‌ربایجان‌دا دا بو کلیمه‌ بیر سیرا شخص‌له‌ر طر‌فی‌نده‌ن عئینن آلیناراق مه‌نیمسه‌نمیش‌دیر. آنجاق «یازین» کلیمه‌‌سی‌نین «ادبیات» قارشی‌‌لیغی اولاراق قول‌لانیلماسی سورون‌لودور. (نوروللاه آتاج، «ایملا»یا قارشی‌لیق «ساغ یازی» و «کلیمه‌»یه قارشی‌‌لیق «تیل‌جیک» دئگی‌له‌ری‌نی اؤنه‌رمیش‌دیر. «ساغ یازی» توتونمامیش، «تیل‌جیک» کلیمه‌‌سی ده به‌یه‌نیلمه‌میش‌دیر. بونون اوزه‌ری‌نه بیر گئجه ملیح جئوده‌ت آندای، «تیل» یئری‌نه «سؤز» کلیمه‌‌سی‌نی قویاراق، آنلام‌جا یانلیش اولان «سؤزجوک» کلیمه‌‌سی‌نی یاراتمیش‌دیر. بو ته‌مه‌ل‌سیز و آنلام‌جا یانلیش کلیمه‌ ده، آزه‌ربایجان‌دا مه‌نیمسه‌نمه یولوندادیر).

یازین، سؤزه‌ل ادبیاتی قاپسامیر: «گؤرک ‌‌‌سؤز» و یا ائستئتیک سؤز، یازی‌لی دا اولابیله‌ر، سؤزلو ده. آنجاق «یازین» کلیمه‌‌سی (بیچین، اه‌کین، ... اؤرنه‌ک‌له‌ری کیمی)، یازیلان هر شئی آنلامی‌ندا اولوپ، سؤزه‌ل ادبیاتی ایچه‌رمیر. یازین، یازی‌لی‌دیر و یازی ایله ایلگی‌لی ده قول‌لانیلمالی‌دیر. اویسا ادبیات، حؤکمه‌ن یازی‌لی و یا یازی ایله ایلگی‌لی اولماق زوروندا دئییل‌دیر. بیر چوخ توپلوم‌دا یازی‌لی اولمایان ادبیات گه‌له‌نه‌یی، خالق قوچاق‌لامالاری (ائپیک)، بودون‌بیلیمی (فولکلور)، آتاآناسؤزله‌ری، تورکوله‌ر، هه‌نه‌ک (طنز)، لطیفه‌له‌ر، لای‌لالار، دوغاچ‌لاما سؤرجه‌ک‌له‌ر (مسامره‌له‌ر) و چاخیر ائوی (مئیخانا) ادبیاتی و به‌نزه‌رله‌ری واردیر. بونلار توپ‌لانیپ یازی‌لی متین‌له‌ر اولاراق پیتیک (کیتاب) و به‌نزه‌ری بیچیم‌له‌رده باسیلسا بیله، گینه ده یارانما آچی‌سی‌ندان سؤزه‌ل ادبیات اولاراق صینیف‌له‌ندیریرله‌ر. «یازین» کلیمه‌‌سی‌نین دار قاورامی‌ندا، سؤزلو ادبیاتی یئرله‌شدیرمه‌ک اولاناق‌سیزدیر. تورک‌جه بونا گئچیت وئرمه‌ز. بو سورونو چؤزمه‌ک اوچون، تورکییه‌ده «سؤزلو یازین» کیمی ایچ چه‌لیشگی‌سی (تناقوضو) اولان بیر بیله‌شگه (ترکیب) ایش‌له‌تمه‌ک زوروندا قالینمیش‌دیر.

یازین سؤزونده ائستئتیزم قاورامی ساخلی دئییل‌دیر: ادبیات هر چئشیت یازی دئییل‌دیر. ادبیات شفاهی و مکتوب سؤزله‌رده‌ن اولوشابیله‌ن بیر اولقودور. آنجاق بونا اه‌ک اولاراق، ائستئتیک یؤنو اولان بیر سیستئم‌دیر ده. بیر چوخ‌لاری‌نا گؤره ادبیات‌دا چه‌کیجی‌لیک و ائستئتیزم اولمالی‌دیر. بونلارا گؤره ادبی بیر یاپیت، ایسته‌ر یازی‌لی اولسون، ایسته‌ر سؤزلو، ائستئتیک دیل‌له یارادیلمیش بیر یاپیت‌دیر. بو تانیم یئرگی (هجو) اوچون ده گئچه‌رلی‌دیر. یازین کلیمه‌‌سی‌نده ایسه، بو ائستئتیک یؤن و ایچه‌رییه اشاره ائده‌ن اه‌ن اوفاق بیر گؤنده‌رمه یوخ‌دور. یازین کلیمه‌‌سی یازماق فئعلی تؤره‌وی اولدوغو اوچون، ادبیاتین دوشونجه ایله ایلگی اولان یؤنونو وورقولاییر، آنجاق صنعت (اوزلوق) ایله ایلگی‌لی اولان یؤنونو، یعنی ائستئتیزم (گؤرک‌‌‌لولوک) و گؤزه‌ل‌لییی گؤرمه‌زده‌ن گه‌لیر. یازین، یازیلان هر شئی آنلامی‌ندادیر. آنجاق هر یازی‌لی یاپیت و یا یازین، ادبی یاپیت و یا ادبیات دئییل‌دیر.

گؤرک‌‌سؤز: «ادبیات» کلیمه‌‌سی‌نین تورک‌جه قارشی‌لیغی. تورک‌ایلی‌نده اؤنه‌ریله‌ن و تورکییه‌ده بیله دیل‌له اوغراشان به‌ل‌لی چئوره‌له‌رده اولوم‌لو قارشی‌‌لانیپ مه‌نیمسه‌نمه‌یه باش‌لایان، ادبیات کلیمه‌‌سی‌نین تورک‌جه قارشی‌لیغی «گؤرک‌‌‌سؤز» کلیمه‌‌سی‌دیر. گؤرک‌‌‌سؤز، «گؤرک‌‌» کلیمه‌‌سی‌نه «سؤز» کلیمه‌‌سی اه‌ک‌له‌نه‌ره‌ک تؤره‌دیلمیش‌دیر. گؤرک‌‌ کلیمه‌‌سی اه‌سکی تورک‌جه‌ده‌کی «گؤروک» کلیمه‌‌سی‌نین قیسالدیلمیشی‌دیر و آنلامی گؤزه‌ل، ائستئتیک، مؤحتشم‌دیر. دولایی‌سی ایله گؤرک‌‌‌سؤز، ائستئتیک سؤز ویا ادبیات آنلامی‌ندادیر. عینی کؤکه‌ن‌ده‌ن گه‌له‌ن «گؤرک‌‌ه‌م» کلیمه‌‌سی، گؤز آلیچی و گؤسته‌ریش‌لی، احتشام، دبده‌به، گؤره‌ن‌له‌ری گؤرونوش و گؤزه‌ل‌لییی ایله ائتگی‌له‌یه‌ن؛ «گؤرک‌‌‌لو» کلیمه‌‌سی گؤزه‌ل، گؤسته‌ریش‌لی، اه‌سکی تورک‌جه‌ده ایسلام یالواجی‌نین آدی آنیلیرکه‌ن قول‌لانیلان بیر اؤن‌آد (گؤرک‌‌‌لو مه‌حه‌ممه‌د)، و «گؤرک‌‌‌سوز» کلیمه‌‌سی چیرکین (فارس‌جادیر) آنلامی‌ندادیر.

گؤرک‌‌‌سؤز، هم اولایین ائستئتیزمینی و هم ده یازی‌لی ایله سؤزلو اورون‌له‌رین و گئنه‌ل اولاراق سؤزون هر بیچیمی‌نی ایچه‌ردییی اوچون، ادبیات کلیمه‌‌سی‌نین قارشی‌‌لیغی اولاراق داها اویقون‌دور. چونکو گؤرک‌‌‌سؤزده سؤز قونوسو اولان سؤزدور، ایسته‌ر یازی‌لی اولسون، ایسته‌ر سؤزلو - سؤزه‌ل. آیری‌جا گؤرک‌‌‌سؤزده ائستئتیزم یعنی گؤرک‌‌‌لولوک ایچه‌رییی ده، گؤرک‌‌ کلیمه‌‌سی آراجی‌لیغی‌یلا وورقولان‌میش‌دیر. باشقا بیر دئییش‌له گؤرک‌‌سؤز کلیمه‌‌سی، ادبیاتین دوشونجه (سؤز) ایله اوزلوغون (صنعتین) بیر بیری‌نه قاووشدوغو بیر سیستئم و هر ایکی‌سی‌نی اؤزونده باریندیران و یانسیدان بیر اورون اولدوغونو آنی‌ندا اورتایا قویور. (عینیی دیل‌ده‌م‌له (منطق‌له)، ادبیات‌ا قارشی‌لیق تورک‌جه «گؤرک‌جه‌سؤز»، «گؤیچه‌ک‌سؤز» یئنی‌دئگی‌له‌ری ده اؤنه‌ریله‌بیلیر).

اؤته یان‌دان، گؤرک‌‌ کلیمه‌‌سی‌نین «گؤرگو» کلیمه‌‌سی ایله کؤک‌ده‌ش اولماسی، اونون سؤزو تربیه ائتمه گؤره‌وی‌نی یئری‌نه گه‌تیرمه‌سی‌نی داها دا قولای‌لاشدیریر. بیلیندییی کیمی گؤرگو کلیمه‌‌سی، تورک‌جه‌ده به‌ل‌لی بیر توپلوم‌دا اویولماسی گه‌ره‌که‌ن سایقی و اینجه‌لیک داورانیش‌لاری، تربیه آنلامی‌ندادیر. (گؤرگولو: آدابِ معاشر‌تی بیله‌ن، اد‌ب‌لی، ائتیکئت‌لی).

گؤرک‌‌ول - گؤرکول: «ادبی» کلیمه‌‌سی‌نین تورک‌جه قارشی‌لیغی. تورکیه‌ده ادبیات قارشی‌‌لیغی اولاراق ایش‌له‌دیله‌ن و بیزجه آنلام‌جا یانلیش اولان «یازین» کلیمه‌‌سی‌نده‌ن، «ادبی» آنلامی‌ندا قول‌لانیلان «یازین‌سال» کلیمه‌‌سی تؤره‌دیلمیش‌دیر. اویسا یازین‌سال، اد‌بی دئییل، یازین‌لا ایلگی‌لی اولان، مکتوب ویا نوشتار دئمه‌ک‌دیر. یازین کلیمه‌‌سی آنلام‌جا یانلیش اولدوغو اوچون، یازین‌سال کلیمه‌‌سی ده ایسته‌ر ایسته‌مه‌ز یانلیش بیر تؤره‌تی‌دیر. آیری‌جا بو کلیمه‌، «یازین‌سال یازی» کیمی، آخیجی اولمایان ترکیب‌له‌رین اورتایا چیخماسی ایله سونوج‌لانیر.

یوخاری‌دا یازین و گؤرک‌‌سؤز حاققی‌ندا سؤیله‌نه‌ن‌له‌ره دایاناراق، اد‌بی کلیمه‌‌سی‌نین تورک‌جه قارشی‌‌لیغی «گؤرک‌‌ول» کلیمه‌‌سی اولابیله‌ر. ادبیاتین تورک‌جه قارشی‌‌لیغی، «گؤرک‌‌سؤز» اولونجا، «اد‌بی» کلیمه‌‌سی‌نین ده تورک‌جه قارشی‌‌لیغی «گؤرک‌‌ول سؤز» و یا قیسالدیلمیش حالی اولان «گؤرک‌‌ول» اولار. گؤرک‌‌ول کلیمه‌‌سی، گؤرک کلیمه‌‌سی‌نه فارس‌جا –ی نسبت اه‌کی‌نین تورک‌جه قارشی‌‌لیغی اولان –یل اه‌کی آرتیریلاراق یاپیلمیش‌دیر (یاشیل، سوتول، وس.ده اولدوغو کیمی). بو کلیمه‌-اؤنادین (صفتین) آنلامی، ائستئتیک‌دیر. بو دوروم‌دا «ادبی یازی»نین تورک‌جه قارشی‌لیغی، «گؤرک‌‌ول یازی»دیر، «یازین‌سال یازی» دئییل‌دیر.

تورک گؤرک‌‌سؤزو`نون تورله‌ری: اه‌سکی تورک‌جه‌نین کؤک‌له‌شیک گؤرک‌‌سؤزونو (کیلاسیک ادبیاتی‌نی) گئنه‌ل‌ده ایکی «تاقشیت» (نظم) و «سه‌پیک» (نثر) بؤلوم‌له‌ری‌نه آییریرلار. «قوشوق» (شئعر) ایسه تاقشیت‌ین (نظم‌ین) اؤزه‌ل بیر بیچیمی‌دیر. («نظم» عرب‌جه‌ده ده‌یه‌رلی داش و اینجی‌له‌رین اؤزه‌ل بیر دوزه‌‌ن‌له گه‌لینین بویون‌باغی ساپی اوزه‌ری‌نده دوزمه‌ک‌دیر. «نثر» ایسه هر هانسی بیر شئیی اه‌ل‌له ساچماق؛ چیچه‌ک، آقچا، اینجی، ده‌یه‌رلی داش‌لارین گه‌لینین اوستونه ساچماق (تورک‌جه‌سی ساچی) دئمه‌ک‌دیر. «تاقشیرماق» منظومه قوشماق؛ «تاقشیت‌چی» ناظیم ویا نظم یارادان، «قوشار» شاعیر، «سه‌په‌ر» ناثیر و یا نثر یارادان آنلامی‌ندادیر. چاغ‌داش تورکول دیل‌له‌ری‌نده بو قاورام‌لاری قارشی‌لایان باشقا کلیمه‌‌له‌ر ده واردیر. اؤرنه‌یین قازاق‌جا و قیرقیزجادا، نثره قارشی‌لیق «قاراسؤز» و نظمه قارشی‌لیق «اؤله‌نگ» کلیمه‌‌له‌ری ایش‌له‌دیلیر).

اؤزه‌ت: «گؤرک‌‌سؤز» عرب‌جه «ادبیات» کلیمه‌‌سی‌نین تورک‌جه قارشی‌لیغی؛ «گؤرک‌‌ول» ایسه «ادبی» کلیمه‌‌سی‌نین قارشی‌لیغی‌دیر. «گؤرک‌‌» کلیمه‌‌سی اسکی تورک‌جه‌ده «گؤروک» کلیمه‌‌سی‌نین قیسالدیلمیشی اولوپ، آنلامی ائستئتیک آچی‌دان گؤزه‌ل اولان‌دیر. ادبیات کلیمه‌‌سی‌نده تربیه ائدیلمه، سؤزون به‌ل‌لی قورال و اؤلچون‌له‌ره اویوم ساغلاماسی ساخلی‌دیر. گؤرک‌‌سؤز کلیمه‌‌سی، گؤرک‌‌ بؤلومو آراجی‌لیغی ایله بو قاورامی اؤزنده یانسیدیر. «یازین» ایسه، یازمانین سونوجوندا اورتایا چیخان، ادبی و یا غیرِ ادبی مکتوب (نوشتار) اولان هر شئی‌دیر. آیری‌جا ادبیات یاپیتی، یازی‌لی اولماق زوروندا دا دئییل‌دیر. باشقا بیر دئیش‌له هر یازی‌لی شئی ادبیات و هر ادبیات یاپیتی یازی‌لی دئییل‌دیر. بوتون بو سؤیله‌نه‌ن‌له‌رده‌ن دولایی، «یازین» کلیمه‌‌سی‌نی «ادبیات»، «یازین‌سال» کلیمه‌‌سی‌نی ده «ادبی» قارشی‌لیغی‌ندا قول‌لانماق اویقون اولماییپ، یئنی سورون‌لارا یول آچیر.

گئرچه‌یه هو

 

قیسا سؤزلوک

آچیAçı : زاویه

آخیمAxım : جریان

آراجی‌لیقAracılıq : وساطت

آقچاAqça : پول

آلانAlan : عرصه

آماجAmac : هدف

آنلامAnlam : معنا

آیری‌جاAyrıca : به طور جداگانه

اه‌سین‌له‌نمه‌کEsinlenmәk : الهام گرفتن

اه‌ک‌له‌نمه‌کEklenmek : افزوده شدن

اورونÜrün : محصول

اوزلوقUzluq : هنر

اوغراشماقUğraşmaq : مشغول بودن

اولاناق‌سیزOlanaqsız : غیر ممکن

اولایOlay : حادثه

اؤلچونÖlçün : استاندارد، معیار

اولقوOlqu : پدیده

اولوشماقOluşmaq : تشکیل شدن

اولوم‌سوزOlumsuz : منفی

اولوم‌لوOlumlu : مثبت

اؤن‌آ‌دÖnad : صفت

اویقونUyqun : مناسب

اویماقUymaq : متابعت کردن

اویومUyum : هماهنگی

ایچه‌رمه‌کİçermәk : در برگرفتن

اینجه‌لیکİncelik : ظرافت

اینجیİnci : جواهر

ائییتمه‌کÉyitmek : تربیت کردن

باریندیرماقBarındırmaq : پناه دادن، ماوا دادن

باش‌لی‌جاBaşlıca : عمده

به‌ل‌لیBelli : معین

بودون بیلیمیBudun bilimi : فولکلور

بیچیمBiçim : فورم

بیلهBile : حتی

بیله‌شگهBileşge : ترکیب

پیتیکPitik : کتاب

تارتیشمالیTartışmalı : مباحثه‌دار، سوال برانگیز

تاقشیتTaqşıt : نظم

تاقشیت‌چیTaqşıtçı : ناظم

تانیمTanım : تعریف

ته‌ک‌یؤن‌لوTekyönlü : یک‌جانبه

توپلومToplum : اجتماع

توتونماقTutunmaq : گرفته شدن، قبول شدن

تورTür : نوع

تورکولTürkül : تورکیک

تؤره‌تمهTöretme : ایجاد کردن، تولید کردن،

تؤره‌وTörev : مشتق

توغرالیTuğralı : رسمی

چاخیر‌ائویÇaxırévi : می‌خانه

چاغ‌داشÇağdaş : معاصر

چه‌کیجیÇekici : جذاب

چه‌لیشگیÇelişgi : تناقض

چؤزمه‌کÇözmek : حل کردن

چئشیتÇéşit : نوع

چئورهÇévre : محیط

داورانیشDavranış : رفتار

دوزه‌نDüzen : نظم

دوشونجهDüşünce : تفکر

دوغاچ‌لاماDoğaçlama : ارتجالی

دؤنه‌مDönem : دوره

دئگیDégi : سخن، کلیمه‌

دیل‌چیDilçi : زبان شناس

دئنه‌تیم‌سیزDénetimsiz : بدون کونترول

ساخلیSaxlı : محفوظ

ساغلاماقSağlamaq : تامین کردن

سه‌په‌رSeper : ناثر

سه‌پیکSepik : نثر

سؤرجه‌کSörçek : مسامره

سورهSüre : مهلت، برهه

سوره‌جSürec : روند

سورون‌لوSorunlu : مساله‌دار

سؤزه‌لSözel : شفاهی

قاپساماقQapsamaq : احتوا کردن، حاوی بودن

قارشی‌لاماقQarşılamaq : معادل بودن

قارشینQarşın : رغمن

قاورامQavram : مفهوم

قاووشماقQavuşmaq : وصال

قوچاق‌لاماQoçaqlama : حماسه، اپیک

قورالQural : قاعده

قوشارQoşar : شاعر

قوشوقQoşuq : شعر

قولای‌لاشدیرماقQolaylaşdırmaq : آسان کردن

قول‌لانماقQullanmaq : بکار بردن، استفاده کردن

قونوQonu : موضوع

کؤک‌ده‌شKökdeş : همریشه

کؤک‌له‌شیکKökleşik : کلاسیک

گؤرک‌‌سؤزGörksöz : ادبیات

گؤرک‌‌لولوکGörklülük : استتیزم

گؤرک‌‌ه‌مGörkem : محتشم

گؤرک‌‌ولGörkül : ادبی

گؤرگوGörgü : آداب

گؤره‌وGörev : وظیفه

گؤرونوشGörünüş : ظاهر

گؤنده‌رمهGönderme : ارجاع

گئچه‌رلیGéçerli : معتبر

گئچیتGéçit : گذر، اجازه

وورقوVurqu : تاکید

یاپیتYapıt : اثر

یاپیجاYapıca : به لحاظ ساختاری

یازینYazın : مکتوب، نوشتار

یازین‌سالYazınsal : نوشتاری

یانسیتماقYansıtmaq : منعکس کردن

یئته‌رسیزYétersiz : بی کفایت، نارسا

یئرگیYérgi : هجو

 

Posted by mehran bahari at 7:48 AM

 

گؤرک‌سؤز – ادبیات

گؤرکول – ادبی

سه‌پیک – نثر

تاقشیت – نظم

قوشوق – شعر

Görksöz (Edebiyat), Görkül (Edebi), Takşıt (Nazım), Sepik (Nesir), Koşuk  (Şiir)

Méhran baharlı

Tuesday, June 07, 2011

Sözümüz

Son dönemde dilimiz yeniden Türkiye Türkçesinin etkisi altına girmiştir. Bu sürecin olumlu ve olumsuz yönleri vardır. Olumlu yönlerinin başında - kısa süreler dışında - bin yıla yakın tuğralı (resmi) genel yazı dili olmayan, bir çok kelimesini unutan ve yeni kelime türetme süreci bütünüyle duran dilimizin, Türkiye Türkçesinde korunan veya yeni türetilen bir çok Türk kökenli sözü, kazanması gelmektedir. Bu etkilenme sürecinin olumsuz yönlerinden biri, Türkiye Türkçesinde kullanılan Arapça, Avrupa kökenli hatta Farsça sözlerin, ayrıca bir sıra yapıca veya anlamca yanlış ve tartışmalı olan yeni türetilerin dilimize denetimsiz (kontrolsüz) girmesidir. Bunun başlıca nedeni, bir sıra şahısların Türkiyede türetilen her degi ve kelimenin doğru ve Türk dili kurallarına uygun olduğunu varsayması ve onları gözü kapalı kabullenmesidir.

Türkiyede türetilen tartışmalı sözlerden ikisi Edebiyat ve Edebi karşılığında önerilen sırasıyla Yazın ve Yazınsal kelimeleridir.

Arapça Edebiyat kelimesi: Edebiyat kelimesi Arapça Edeb sözünden gelir ve eyitmek anlamını taşır. Amaç, kullanılan dilin yazı yazarken ve konuşurken terbiye edilmiş, belli ölçün (istandart) ve kurallara uyan bir dil olmasıdır.

Avrupa dillerinde Literatür kelimesi: Literatür kelimesi harf anlamında olan “Littera” ile kökdeştir. Bu kelime ilk başlarda yazılı edebiyat veya yazılı yapıt sanatı anlamında kullanılmıştır. Daha sonralar edebiyatın sözel ve sözlü sanat yapıtlarını da kapsaması gerektiyi anlaşılmış, literatür kelimesinin ise bu kavramları kapsamadığı ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı sözel veya yazılı olmayan edebiyatı karşılamak için, İngilizcede ayrıca “Orature” kelimesi türetilmiştir.

Arapça edebiyat kelimesinde olan vurgu ölçün ve kurallara uymak için eyitilmek ve terbiye edilmektir. Literatür kelimesinde de harfler veya semboller aracılığı ile yazılan söze vurgu yapılmıştır. Günümüzde ise edebiyattan amaç, belli bir istandart ve kurala göre yaratılmış yazılı ve sözel yapıtlardır. Bu istandart, genelde çekicilik ve estetiktir. Başka bir deyişle çağdaş anlayışa göre edebiyat, söz ve estetizmin birleştiyi alandır.

Türkiyede türetilen Yazın kelimesi: Türkiyede yazın kelimesini türeten öztürkçecilik akımının önemli adlarından olan Nurullah Ataç’tır. Nurullah Ataç dilci deyildi. Buna karşın önemli bir bölümü tutunan çok sayıda yeni kelime türetmiştir. Bunların çoğu, uygun ve doğru olmasına karşın, bir bölümü Türkçenin dil kuralları açısından, bir bölümü de anlam bakımından yanlış türetilen kelimelerdir.

Nurullah Ataç’ın edebiyat kelimesine karşılık 1950 yılında türettiyi kelime ilk başta “Gökçe yazın” (Göyçek Yazın) idi. Bu kelime Fıransızca “Belles Lettres” kelimesinden esinlenmiştir. Sonraları bu kelimeden Gökçe (Göyçek) bölümü atılmış ve “Yazın” bölümü tek başına edebiyat anlamında kullanılmaya başlamıştır. Son dönemde Azerbaycanda da bu kelime bir sıra şahıslar tarafından aynen alınarak benimsenmiştir. Ancak yazın kelimesinin edebiyat karşılığı olarak kullanılması sorunludur. (Nurullah Ataç, imla’ya karşılık “Sağ yazı”, kelime’ye karşılık “tilcik” degilerini önermiştir. “Sağ yazı” tutunmamış, “Tilcik” kelimesi de beyenilmemiştir. Bunun üzerine bir gece Melih Cevdet Anday, Til yerine Söz kelimesini kullanarak, anlamca yanlış olan “Sözcük” kelimesini yaratmıştır. Bu temelsiz ve anlamca yanlış kelime de, Azerbaycanda benimsenme yolundadır).

Yazın sözel edebiyatı kapsamıyor: Görk söz veya estetik söz, yazılı da olabilir, sözlü de. Ancak yazın kelimesi (ekin, biçin … örnekleri gibi) yazılan her şey anlamında olup, sözel edebiyatı içermiyor. Yazın yazılıdır ve yazı ile ilgili de kullanılmalıdır. Oysa edebiyat hökmen yazılı veya yazı ile ilgili olmak zorunda deyildir. Bir çok toplumda yazılı olmayan edebiyat geleneyi, halk koçaklamaları (epic), budunbilimi (folklore), ataanasözleri, türküler, henek (komedi), latifeler, laylalar, doğaçlama sürçekler (müsâmireler) ve çakırevi (meyhana) edebiyatı ve benzerleri vardır. Bunlar toplatılıp yazılı metinler olarak pitik (kitap) ve benzeri biçimlerde basılsa bile, yine de yaranma açısından sözel edebiyat olarak sınıflandırılırlar. Yazın kelimesinin dar kavramında sözlü edebiyatı yerleştirmek olanaksızdır. Türkçe buna geçit vermez. Bu sorunu çözmek için Türkiyede “Sözlü Yazın” gibi iç çelişkisi olan bir bileşke kullanmak zorunda kalınmıştır.

Yazın sözünde estetizm kavramı saklı deyildir: Edebiyat her çeşit yazı deyildir. Edebiyat şifâhi ve mektûp sözlerden oluşabilen bir olgudur. Ancak buna ek olarak estetik yönü olan bir sistemdir de. Bir çoklarına göre edebiyatta çekicilik ve estetizm olmalıdır. Bunlara göre edebi bir yapıt, ister yazılı olsun ister sözlü, estetik dille yaratılmış bir yapıttır. Bu tanım yergi (hiciv) için de geçerlidir. Yazın kelimesinde ise bu estetik yön ve içeriye işare eden en ufak bir gönderme yoktur. Yazın kelimesi yazmak fiili türevi olduğu için, edebiyatın düşünce ile ilgili olan yönünü vurguluyor, ancak sanat (uzluk) ile ilgili olan yönünü, yani estetizm (görklülük) ve güzelliyi görmezden gelir. Yazın yazılan her şey anlamındadır. Ancak her yazılı yapıt veya yazın edebi yapıt veya edebiyat deyildir.

Görksöz: edebiyat kelimesinin Türkçe karşılığı. Türkili’nde önerilen ve Türkiyede bile dille uğraşan belli çevrelerde olumlu karşılanıp benimsenmeye başlayan edebiyat kelimesinin Türkçe karşılığı “Görksöz” kelimesidir. Görksöz, Görk kelimesine Söz kelimesi eklenerek türetilmiştir. Görk kelimesi eski Türkçedeki Görük kelimesinin kısaldılmışıdır ve anlamı güzel, estetik, mühteşemdir. Dolayısı ile görksöz, estetik söz veya edebiyat anlamındadır. Aynı kökenden gelen “Görkem” kelimesi göz alıcı ve gösterişli, ihtişam, debdebe, görenleri görünüş ve güzelliyi ile etkileyen, “Görklü” kelimesi güzel, gösterişli, eski Türkçede İslam yalavacının adı anılırken kullanılan bir önad (Görklü Muhammed), ve “Görksüz” kelimesi çirkin (Farsçadır) anlamındadır.

Görksöz hem olayın estetizmini, hem de yazılı ile sözlü ürünlerin ve genel olarak sözün her biçimini içerdiyi için, edebiyat kelimesinin karşılığı olarak daha uygundur. Çünkü görksözde söz konusu olan sözdür, ister yazılı olsun, ister sözlü ve sözel. Ayrıca görksözde estetizm yani görklülük içeriyi de görk kelimesi aracılığı ile vurgulanmıştır. Başka bir deyişle görksöz kelimesi edebiyatın düşünce (söz) ile uzluğun (sanatın) bir birine kavuştuğu sistem ve her ikisini kendinde barındıran ve yansıtan ürün olduğunu anında ortaya koyuyor. (Aynı dildemle (mantıkla) edebiyata karşılık Türkçe “Görkçesöz”, “Göyçeksöz” yenidegileri de önerilebilir).

Öte yandan Görk kelimesinin Görgü kelimesi ile kökteş olması, onun sözü terbiye etme görevini yerine getirmesini daha kolaylaştırıyor. Bilindiyi gibi görgü kelimesi Türkçede belli bir toplumda uyulması gereken saygı ve incelik davranışları, terbiye anlamındadır. (Görgülü: âdâbı muâşireti bilen, edepli, etiketli).

Görkül: edebi kelimesinin Türkçe karşılığı. Türkiyede edebiyat karşılığı olarak kullanılan ve anlamca yanlış olan Yazın kelimesinden edebi anlamında kullanılan Yazınsal kelimesi türetilmiştir. Oysa yazınsal, edebi deyil, yazınla ilgili olan, mektûb veya neveştâr demektir. Yazın kelimsei anlamca yanlış olduğu için, yazınsal kelimesi de ister istemez yanlış bir türetidir. Ayrıca bu kelime “Yazınsal Yazı” gibi akıcı olmayan bileşkelerin ortaya çıkması ile sonuçlanır.

Yukarıda Yazın ve Görksöz hakkında söylenenlere dayanarak, edebi kelimesinin Türkçe karşılığı, Görkül kelimesi olabilir. Edebiyatın Türkçe karşılığı görksöz olunca, edebi kelimesinin de Türkçe karşılığı Görkül Söz veya kısaltılmış hali olan Görkül olur. Görkül kelimesi görk kelimesine Farsça -i Nisbet ekinin Türkçe karşılığı olan -il eki artırılarak yapılmıştır. (Yaşıl, sütül, vsde olduğu gibi). Bu kelime önadın (sifatın) anlamı estetiktir. Bu durumda Edebi Yazı’nın Türkçe karşılığı Görkül Yazı’dır.

Türk görksözünün türleri: eski Türkçenin Kökleşik Görksözünü (kilasik edebiyatını) genelde iki Takşıt (nazım) ve Sepik (nasır) bölümlerine ayırırlar. Koşuk (şiir) ise takşıtın (nazmın) özel bir biçimidir. Nazım Arapçada deyerli taş ve incilerin özel bir düzenle gelinin boyunbağı sapı üzerinde düzmektir. Nasır ise her hangi bir şeyi elle saçmak, çiçek, akça, inci, deyerli taşların gelinin üstüne saçmak (Türkçesi saçı) demektir. Takşırmak manzume koşmak, Takşıtçı nazım yaratan, Koşar şair, Seper nasir yaratan anlamındadır. Çağdaş Türkül (Türkik) dillerinde bu kavramları karşılayan başka kelimeler de vardır. Örneyin Kazakça ve Kırkızcada nasıra karşılık Karasöz, ve nazıma karşı Öleng kelimeleri kullanılır.

Özet: Görksöz Arapça Edebiyat kelimesinin Türkçe karşılığı, Görkül ise Edebi kelimesinin karşılığıdır. Görk kelimesi eski Türkçede Görük kelimesinin kısaltılmışı olup, anlamı estetik açıdan güzel olandır. Edebiyat kelimesinde terbiye edilme, sözün belli kural ve ölçünlere uyum sağlaması saklıdır. Görksöz kelimesi görk bölümü aracılığı ile bu kavramı kendinde yansıtıyor. Yazın ise yazmanın sonucunda ortaya çıkan, edebi veya gayri edebi mektûb olan her şeydir. Ayrıca edebiyat yapıtı, yazılı olmak zorunda deyildir. Başka bir deyişle her yazılı şey edebiyat ve her edebiyat yapıtı yazılı deyildir. Bütün bu söylenenlerden dolayı, Yazın kelimesini edebiyat, Yazınsal kelimesini de edebi karşılığında kullanmak uygun olmayıp, yeni sorunlara yol açıyor.