حئیده‌ر بابایا سلام
فونئتیک الیفبا-یازیم ایله اؤلچون تورک‌جه‌ده
(با الفبای فونتیک و املای معیار تورکی)
آنیق‌لایان (حاضیرلایان): مئهران
باهارلی
حئیده‌ر بابایا سلام، تورک‌جه‌نین باش‌یاپیت‌لاری‌دان بیری‌دیر. شهرییار بو قوشاغی (منظومه‌نی) آتایوردو اولان خیشگه‌ناب لهجه‌سی‌نده (تیکمه‌داش، بوستان‌اووا، دوغو آزه‌ربایجان، تورک‌ایلی) یازمیش‌دیر. بو یاپیتین (اثرین) یاخلاشیق بوتون چاپ‌لاری، اونون لهجه اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری‌نی قوروموش‌لاردیر.
لهجه‌له‌ره اؤنه‌م وئرمه‌ک، اون‌لاردا یازماق و یاراتماق، یازیلان و یارادیلان اثرله‌ری لهجه اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری‌نه باغ‌لی قالاراق یایین‌لاماق، لهجه‌له‌ری قوروما و لهجه‌بیلیمی - دییالئکتولوژی آچی‌سی‌ندان یارارلی و گه‌ره‌ک‌لی بیر داورانیش‌دیر. آنجاق لهجه‌له‌ری اؤنه‌م‌سه‌مه ایسته‌یی، لهجه‌له‌راوستو اورتاق و میللی یازی دیلی‌نین اولوشماسی‌نا اه‌نگه‌ل اولمامالی‌دیر.
حئیده‌ر بابایا سلام و به‌نزه‌ری باش‌یاپیت‌لار ایسه، لهجه‌له‌راوستو معیار - اؤلچون دیل‌ده ده یایین‌لانمالی‌دیر. بونون، اؤزه‌ل‌لیک‌له ایران‌دا یاشایان تورک خالقی گیبی اورتاق و میللی یازی دیلی‌نی اولوشدورماق حالی‌ندا و ده میللت‌له‌شمه سوره‌جی‌نده اولان توپلولوق‌لار اوچون، یاشام‌سال اؤنه‌می واردیر. چونکو بو یاپیت‌لار، گه‌له‌جه‌ک‌ده رسمی و تحصیل تورک‌جه اوچون اؤلچو ساییلاجاق‌دیر.
لهجه‌له‌رده یارادیلان یاپیت‌لارین معیار دیل‌ده ده یایین‌لانماسی، آیری‌جا بو اثرله‌ری اوخویان‌لارین، باغ‌لی اولدوق‌لاری بؤلگه و لهجه‌ده‌ن آسیلی اولمادان، اون‌لاری قولای‌لیق‌لا اوخویابیلمه و به‌ل‌لی بیر بؤلگه و اؤزه‌ل بیر لهجه‌نین دئییل، تورک دیلی‌نین و تورک میللتی‌نین ادبی یاپیتی اولاراق مه‌نیمسه‌مه‌له‌ری‌نی ساغ‌لاماغا کؤمه‌ک ائده‌جه‌ک‌دیر.
بورادا حئیده‌ر بابایا سلام قوشاغی متنی‌نی معیار و اؤلچون دیل‌ده یایین‌لاماق‌دان آماجیم، اون‌دا آشیری ده‌ییشیک‌لیک‌له‌ر وئرمه‌ک دئییل‌دیر. آماجیم، بو قوشاغین تورک‌جه‌نین ته‌مه‌ل ایلکه‌له‌ری، به‌ل‌لی باش‌لی دیل قورال‌لاری و اه‌ن اؤنه‌م‌لی‌سی سه‌س اویومو یاسالاری‌نا – اؤزه‌ل‌لیک‌له تورک‌جه کلیمه‌له‌رده‌کی فتحه سه‌سی‌نی «اه» و «ه» ایله گؤسته‌رمه قورالی‌نا[1] - اؤزه‌ن گؤسته‌ریلمیش بیچیمی‌نی یایین‌لاماق‌دیر. اؤرنه‌یین «بابایه» یئری‌نه «بابایا»، «قره» یئری‌نه «قارا»، «آغاش» یئری‌نه «آغاج»، «اولدی» یئری‌نه «اولدو»، «گلدوخ» یئری‌نه «گه‌لدیک»، «اوننان» یئری‌نه «اوندان»، «قئیته‌ر» یئری‌نه «قایتار»، «بولاخ» یئری‌نه «بولاق» و ..... (داها آرتیق اؤرنه‌ک‌له‌ر اوچون یازی‌نین سونونا باخینیز).
یوخاری‌دا سؤیله‌نه‌ن‌له‌ر دوغرولتوسوندا، حئیده‌ر بابایا سلام قوشاغی‌نین متنی‌نی، مودئرن فونئتیک الیفبا و ایملا و معیار - اؤلچون تورک‌جه‌ده وئریره‌م.
مئهران
باهارلی
HÉYDERBABA'YA SELAM
FONÉTİK ELİFBA VE YAZIM İLE ÖLÇÜN TÜRKCEDE
Anıqlayan (hazırlayan): méhran baharlı
Héyderbaba’ya Selam Türkcenin başyapıtlarından biridir. Şehriyar bu qoşağı (menzûmeni) atayurdu olan Xişgenab lehcesinde (Tikmedaş, Bostanova, Doğu Azerbaycan, Türkili) yazmışdır. Bu yapıtın (eserin) yaxlaşıq bütün çapları onun lehce özelliklerini qorumuşlardır. Lehcelere önen vérmek, onlarda yazmaq ve yaratmaq, yazılan ve yaradılan eserleri lehce özelliklerine bağlı qalaraq yayınlamaq, lehceleri qorumaq ve lehcebilimi (diyaléķtoloji) açısından yararlı ve gerekli bir davranışdır. Ancaq lehceleri önemseme isteyi, lehcelerüstü ortaq ve milli yazı dilinin oluşmasına engel olmamalıdır.
Héyderbaba’ya Selam ve benzeri başyapıtlar ise, lehcelerüstü ölçün dilde de yayınlanmalıdır. Bunun özellikle İran’da yaşayan Türk xalqı gibi ortaq ve milli yazı dili oluşmaq halında ve de milletleşme sürecinde olan topluluqlar üçün, yaşamsal önemi vardır. Çünkü bu yapıtlar gelecekde tuğrali (resmi) ve éyitim (tehsil) Türkce üçün ölçü sayılacaqdır. Lehcelerde yaradılan yapıtların ölçün dilde yayınlanması, ayrıca bu eserleri oxuyanların bağlı olduqları bölge ve lehceden asılı olmadan, onları qolaylıqla oxuyabilme ve belli bir bölge ve özel bir lehcenin déyil, Türk dilinin ve Türk milletinin edebi yapıtı olaraq menimsenmelerini sağlamaya kömek édecekdir.
Burada Héyderbaba’ya Selam qoşağı metnini ölçün dilde yayınlamaqdan amacım, onda aşırı deyişiklikler vérmek déyildir. Amacım, bu qoşağın Türkce’nin temel ilkeleri, belli başlı dil quralları ve en önemlisi ses uyumu yasalarına özellikle Türkce kelimelerdeki fethe sesinin “e”, ve kesre sesini “é” ile gösterme quralına özen gösterilmiş biçimini yayınlamaqdır. Örneyin “babaye” yérine “babaya”, “qere” yérine “qara”, “ağaş” yérine “ağac”, “oldi” yérine “oldu”, “geldux” yérine “geldik”, “onnan” yérine “ondan”, “qéyter” yérine “qaytar”, “bulax” yérine “bulaq” …. (Daha artıq örnek üçün yazının sonuna baxınız).
Yuxarıda söylenenler doğrultusunda Héyderbaba’ya Selam qoşağının metnini, modérn fonétik elifba ve imla ile ölçün Türkcede vérirem.
Méhran Baharlı
حئیده‌ربابایا سلام
(هر بیری ۱۱هئجه‌لی بئش دیزه‌ده‌ن اولوشان، بیرینجی بؤلوم ۷۶، ایکینجی بؤلوم ۴۹، توپلام ۱۲۵ بند)
center
بیرینجی بؤلوم
حئیده‌ربابا، ایلدیریم‌لار شاخان‌دا، ۲ حئیده‌ربابا، که‌کلیک‌له‌رین اوچان‌دا، ۳ بایرام یئلی چارداق‌لاری ییخان‌دا، ۴ حئیده‌ربابا، گون دالینی داغ‌لاسین! ۵ حئیده‌ربابا، سه‌نین اوزون آغ
اولسون! ۶ حئیده‌ربابا، یولوم سه‌ن‌ده‌ن کج اولدو، ۷ حئیده‌ربابا، ییگیت اه‌مه‌ک
ایتیرمه‌ز، ۸ حئیده‌ربابا، میر اژد‌‌ر سه‌س‌له‌نه‌نده، ۹ شه‌ن‌گول‌آوا یوردو عاشیق آلماسی، ۱۰ حئیده‌ربابا، قورو گؤلون قازلاری، ۱۱ حئیده‌ربابا، قاراچه‌مه‌ن جادّه‌سی، ۱۲ حئیده‌ربابا، شیطان بیزی آزدیریپ، ۱۳ گؤز یاشی‌نا باخان اولسا،
قان آخماز، بهشتیمیز جهنّم اولماق‌دادیر، ۱۴ خزان یئلی یاپراق‌لاری تؤکه‌ن‌ده، آغاج‌لار دا آللاه‌ا باش
اه‌یه‌ردی. ۱۵ داش‌لی بولاق، داش قوم ایلهن دولماسین، ۱۶ حئیده‌ربابا، داغین داشین سه‌ره‌سی، ۱۷ حئیده‌ربابا، سولو یئرین دوزونده، ۱۸ بیچین اوستو سونبول بیچه‌ن
اوراق‌لار، ۱۹ حئیده‌ربابا، که‌ندین گونو باتان‌دا، ۲۰ قاری نه‌نه گئجه ناغیل
دییه‌ن‌ده، مه‌ن قاییدیپ بیر ده
اوشاق اولایدیم. ۲۱ عمّه‌جان‌ین بال، به‌کمه‌زین یییه‌ردیم. ۲۲ هه‌جی خالا چای‌دا پالتار
یوواردی، ۲۳ شیخ الاسلام موناجاتی دییه‌ردی، ۲۴ مه‌له‌ک نییاز وه‌ره‌ندیل‌ین سالاردی، ۲۵ حئیده‌ربابا، که‌ندین تویون توتان‌دا، ۲۶ حئیده‌ربابا، بولاق‌لارین یارپیزی، ۲۷ بایرام ایدی، گئجه
قوشو اوخوردو، ۲۸ شال ایسته‌دیم مه‌ن ده ائوده
آغلادیم، ۲۹ حئیده‌ربابا، میرزه‌مْمه‌دین باخچاسی، ۳۰ بایرام اولوپ، قیزیل پالچیق
اه‌زه‌رله‌ر، ۳۱ باکی‌چی‌نین سؤزو، ساوی، کاغیزی، ۳۲ یومورتانی گؤیچه‌ک، گول‌لو بویاردیق، ۳۳ نووروزعلی خرمن‌ده وه‌ل سوره‌ردی، ۳۴ آخشام‌باشی ناخیر ایلهن گه‌له‌ن‌ده، ۳۵ یاز گئجه‌سی چای‌دا سولار
شاریلدار. ۳۶ قیش گئجه‌سی ته‌وله‌له‌رین اوتاغی، ۳۷ شوجاع خال‌وغلونون باکی ساوقاتی، ۳۸ حئیده‌ربابا، نه‌نه قیزین گؤزله‌ری، ۳۹ یاز قاباغی گون گونئیی
دؤیه‌ن‌ده، ۴۰ قاری نه‌نه اوزادان‌دا ایشی‌نی، ۴۱ خججه سولطان عمّه، دیشین
قیساردی، ۴۲ بوستان پوزوپ، گه‌تیره‌ردیک آشاغی، ۴۳ وه‌رزیقان‌دان آرمیت ساتان گه‌له‌ن‌ده، ۴۴ میرزه تاغی‌یلان گئجه گئتدیک چایا، ۴۵ حئیده‌ربابا، آغاج‌لارین اوجالدی، ۴۶ ائشیتمیشه‌م یانیر آللاه چیراغی، ۴۷ حئیده‌ربابا، موللابراهیم وار یا یوخ
؟ ۴۸ خججه سولطان عمّه گئدیپ
تبریزه. ۴۹ حئیده‌ربابا، دونیا یالان دونیادیر، ۵۰ حئیده‌ربابا، یار و یول‌داش دؤندوله‌ر. ۵۱ عموغلویلان گئده‌ن گئجه قیپچاق‌ا، ۵۲ حئیده‌ربابا، قارا گؤلون ده‌ره‌سی، ۵۳ خیشگه‌ناب‌ی یامان گونه کیم
سالیپ ؟ ۵۴ آمیر غافار سئییدله‌رین تاجی‌یدی، ۵۵ میر موصطافا دایی، اوجا
بوی بابا، ۵۶ مجد السّادات گوله‌ردی باغ‌لار کیمی، ۵۷ مه‌نیم آتام سوفرا‌لی بیر
کیشی‌یدی، ۵۸ میر صالیح‌ین ده‌لی‌ساولیق ائتمه‌سی، ۵۹ میر عبدول‌ون آینادا قاش
یاخماسی، ۶۰ سیتارعمّه، نه‌زیک‌له‌ری یاپاردی، ۶۱ حئیده‌ربابا، آمیر حئیده‌ر نئیله‌ییر
؟ ۶۲ خانیم عمّه میر عبدول‌ون
سؤزونو، ۶۳ فیضضه خانیم خیشگه‌ناب‌ین گولویدو. ۶۴ سحر تئزده‌ن ناخیرچی‌لار گه‌له‌ردی، ۶۵ گؤیه‌رچین‌له‌ر دسته قالخیپ اوچارلار، ۶۶ حئیده‌ربابا، قارلی داغ‌لار آشان‌دا، ۶۷ بیر چیخایدیم دام قایانین داشی‌نا، ۶۸ حئیده‌ربابا، گول غونچاسی خندان‌دیر، ۶۹ حئیده‌ربابا، گؤی‌له‌ر بوتون دومان‌دیر، ۷۰ بیر سوروشون بو قارقینمیش
فلک‌ده‌ن، ۷۱ بیر اوچایدیم بو چیرپینان
یئل ایلهن، ۷۲ مه‌ن سه‌نین ته‌ک داغا
سالدیم نفسی، ۷۳ حیئده‌ربابا، غیرت قانین قاینارکه‌ن، ۷۴ حئیده‌ربابا، گئجه دورنا گئچه‌ن‌ده، ۷۵ حئیده‌ربابا، مرد اوغول‌لار دوغگونان، ۷۶ حئیده‌ربابا، سه‌نین گؤیلون شاد
اولسون، ایکینجی بؤلوم
حئیده‌ربابا، گه‌لدیم سه‌نی یوخلایام، ۷۸ حئیده‌ربابا، چه‌کدین مه‌نی گه‌تیردین، ۷۹ گئده‌ن‌له‌رین یئری بوردا گؤرونور، ۸۰ مه‌ن گؤردویوم کروان چاتیپ
کؤچوپ‌دور، ۸۱ بوردا شیرین خاطیره‌له‌ر یاتیپ‌لار، ۸۲ قبیله‌میز بوردا قوروپ اوجاغی، إلّا الیعافیرُ وَ إلّا العیسُ ۸۳ زامان گئچیر، اوفوق‌لاردا توز
قالیر، ۸۴ روزیگارین ده‌ییرمه‌نی فیرلانیر، ۸۵ کؤهنه‌له‌رین سور سومویو دارتیلیپ، ۸۶ آهیل‌لارین یئتمیش کفن چورودوپ، ۸۷ چوخ شوکرو وار، گینه
گه‌لدیک، گؤروشدوک، ۸۸ بوردا خیال میدان‌لاری گئنیش‌دیر، ۸۹ کجاوه‌یله بو چای‌دان چوخ
گئچمیشیک، ۹۰ بو خرمن‌ده «آرادان خئیر» اویناردیق، ۹۱ بو ته‌وله‌ده ساری اینه‌ک دوغاردی، ۹۲ بو دام‌لاردا چوخ‌لو «جیزیق» آتمیشام، ۹۳ مکتب قالیر، اوشاق‌لار درس
آلیرلار، ۹۴ بیر واختی‌ندا بو مکتب پرگار
ایدی، ۹۵ دئدیم بالام، او مه‌مْده‌سه‌ن
نولوپ‌دور؟ ۹۶ دئدیم دییین، مسیب‌ه نه
گه‌لدی؟ ۹۷ بو مکتب‌ده شئعرین شهدین
دادمیشام، باشیم آغریر دیییپ، قاچیپ گئتمیشه‌م، ۹۸ آزاد اولان‌دا مکتب‌ده‌ن چیخاردیق، ۹۹ ملیک نییاز ایتگین گئدیپ،
یوخ اولوپ، ۱۰۰ که‌ندلی یازیق چیراق تاپمیر
یاندیرا، ۱۰۱ هر نه آلیر باها
وئریر قیمتی، ۱۰۲ که‌ندلی گه‌لین کیمی دونیانی
به‌زه‌ر، ۱۰۳ بو باخچادا آش ته‌ره‌سی
ا‌ه‌که‌ردیک، ۱۰۴ بو دؤش‌له‌رده قوزولاری یایاردیق، ۱۰۵ خانیم نه‌نه‌م ناخوش اولان
ایل ایدی، ۱۰۶ نیسان دوشدو، بیز ده
دوشدوک یاغیشا، ۱۰۷ بو زمی‌ده گئدیپ گؤزده‌ن
ایته‌ردیک، ۱۰۸ خالوارچی‌لار بوردا خالوار داشیردی، ۱۰۹ ایندی بشر آج قورت
ته‌کین اودوخوپ. ۱۱۰ حئیده‌ربابا، سه‌ن‌ده دفینه‌له‌ر وار، ۱۱۱ گؤر هاردان مه‌ن سه‌نه
سالدیم نفسی ؟ ۱۱۲ حئیده‌ربابا، سه‌نی وطن بیلمیشدیم، ۱۱۳ کیم قالدی کی، بیزه
بوغون بورمادی ، ۱۱۴ دووار اوجالدی، گون بیزه
دوشمه‌دی، ۱۱۵ اوّل باشی مه‌ن‌ده‌ن ایستیقبال
ائتدیز ۱۱۶ مه‌نیم یولوم محبّت جادّه‌سی‌یدی، ۱۱۷ حاق نه دیییر؟ کفره
قارشی گئتمه‌ییز، ۱۱۸ شیطان بیزیم قبله‌میزی چؤنده‌ریپ، ۱۱۹ حئیده‌ربابا، گیلئی‌لیک‌ده‌ن نه چیخار ؟ ۱۲۰ دئنه اوشاق بیربیری‌یله ساز
اولسون، ۱۲۱ بو باخچادان آلچالاری ده‌ره‌ردیک، ۱۲۲ ائوله‌ر قالیر، ائو صاحبی
یوخ اؤزو، ۱۲۳ بیزده‌ن سونرا کورسوله‌رین تاوی‌ندا، ۱۲۴ آشیق دییه‌ر بیر نازلی
یار وار ایمیش، ۱۲۵ حئیده‌ربابا، آلچاق‌لارین کؤشک اولسون، ۱۹۶۴ |
I Bölüm
1 Héyderbaba,
ıldırımlar şaxanda, Séller,
sular şaqqıldayıp axanda, Qızlar ona
sef bağlayıp baxanda, Salam olsun,
şövketize, élize! Menim de bir
adım gelsin dilize! 2 Héyderbaba,
kekliklerin uçanda, Kol
dibinden davşan qalxıp qaçanda, Baxçaların
çiçeklenip açanda, Bizden de
bir mümkün olsa yad éyle! Açılmayan
ürekleri şad éyle! 3 Bayram yéli
çardaqları yıxanda, Novruz gülü,
qar çiçeyi çıxanda, Ağ bulutlar
köyneklerin sıxanda, Bizden de
bir yad éyleyen şağ olsun! Dertlerimiz
qoy dikelsin, dağ olsun! 4 Héyderbaba,
gün dalını dağlasın! Üzün gülsün,
bulutların ağlasın! Uşaqların
bir deste gül bağlasın! Yél esende
vér getirsin bu yana, Belke menim
yatmış baxtım oyana! 5 Héyderbaba,
senin üzün ağ olsun! Dört bir
yanın bulaq, olsun bağ olsun! Bizden sonra
senin başın sağ olsun! Dünya qada
qeder, ölüm itimdir, Dünya boyu
oğulsuzdur, yétimdir. 6 Héyderbaba,
yolum senden kec oldu, Ömür géçdi,
gelemedim géc oldu, Héç bilmedim
gözellerin nécoldu. Bilmez idim
döngeler var, dönüm var, İtginlik
var, ayrılıq var, ölüm var. 7 Héyderbaba, yigit
emek itirmez, Ömür géçer,
efsus bere bitirmez, Namerd olan
ömrü başa yétirmez. Biz de
vallah unutmarıq sizleri, Göremesek
halal édin bizleri. 8 Héyderbaba,
Mir Ejder seslenende, Kend içine
sesden küyden düşende, Aşıq Rüstem
sazın dillendirende, Yadındadır
ne hölesek qaçardım? Quşlar tekin
qanat çalıp uçardım. 9 Şengülava
yurdu aşıq alması, Gah da gédip
orda qonaq qalması, Daş atması,
alma, hayva salması, Qalıp şirin
yuxu kimin yadımda, Eser qoyup
ruhumda, her zadımda. 10 Héyderbaba,
Quru Göl’ün qazları, Gediklerin
sazaq çalan sazları, Kend kövşenin
payızları, yazları, Bir sinéma
perdesidir gözümde, Tek oturup
séyr édirem özüm de. 11 Héyderbaba,
Qaraçemen Caddesi, Çavuşların
geler sesi sedası, Kerbela’ya
gédenlerin qadası, Düşsün bu ac
yolsuzların gözüne, Temeddünün
uyduq yalan sözüne. 12 Héyderbaba, Şéytan
bizi azdırıp, Mehebbeti
üreklerden qazdırıp, Qara günün
serniviştin yazdırıp, Salıp xalqı
bir birinin canına, Barışığı
beleşdirip qanına. 13 Göz yaşına
baxan olsa, qan axmaz, İnsan olan
xencer béline taxmaz, Amma hayıf,
kor tutduğun bıraxmaz. Béhiştimiz
cehennem olmaqdadır, Ziheccemiz
Meherrem olmaqdadır. 14 Xezan yéli
yapraqları tökende, Bulut dağdan
inip kende çökende, Şeyx ül-İslam
gözel sesin çekende, Nisgilli söz
üreklere deyerdi, Ağaclar da
Allah’a baş eyerdi. 15 Daşlı Bulaq,
daş qum ilen dolmasın, Baxçaları
saralmasın, solmasın, Ordan géçen
atlı susuz qalmasın, Déne bulaq,
xéyrin olsun, axarsan! Ufuqlara
xumar xumar baxarsan.! 16 Héyderbaba,
dağın daşın seresi, Keklik oxur,
dalısında feresi, Quzuların
ağı, bozu, qarası, Bir gédeydim
dağ dereler uzunu, Oxuyaydım “Çoban,
qaytar quzunu”! 17 Héyderbaba,
Sulu Yér’in düzünde, Bulaq qaynar
çay çemenin gözünde, Bulaqotu
üzer suyun üzünde, Gözel quşlar
ordan gelip géçerler, Xelvetleyip
bulaqdan su içerler. 18 Biçin üstü
sünbül biçen oraqlar, Éyle bil ki,
zülfü darar daraqlar. Şikarçılar
bildirçini soraqlar. Biçinçiler
ayranların içerler, Bir huşlanıp,
sondan durup biçerler. 19 Héyderbaba,
kendin günü batanda, Uşaqların
şamın yiyip yatanda, Ay bulutdan çıxıp
qaş göz atanda, Bizden de
bir sen onlara qisse dé, Qissemizde
çoxlu qem-u qüsse dé. 20 Qarı Nene géce
nağıl diyende, Külek qalxıp
qap bacanı döyende, Qurt géçinin
Şengül’üsün yiyende, Men qayıdıp
bir de uşaq olaydım. Bir gül açıp,
ondan sonra solaydım. 21 Emmecan’ın
bal bekmezin yiyerdim. Sondan durup
üstdonumu giyerdim. Baxçalarda
tiringeni diyerdim. Ay özümü o
ezdiren günlerim, Qarqı minip
at gezdiren günlerim. 22 Heci Xala
çayda paltar yuvardı, Memmed Sadıq
damlarını suvardı, Héç
bilmezdik dağdı, daşdı, duvardı, Her yan geldi
şıllaq atıp aşardıq, Allah, ne
xoş qemsiz qemsiz yaşardıq. 23 Şéyx ül-İslam
munacatı diyerdi, Meşed Rehim
lebbâdeni giyerdi, Meşdaceli
bozbaşları yiyerdi, Biz xoşuduq,
xéyrat olsun, toy olsun, Ferq éylemez,
her nolacaq, qoy olsun! 24 Melik Niyaz
verendilin salardı, Atın çapıp,
gıyqacıdan çalardı, Qırqı tekin
gedik başın alardı, Dolayıya
qızlar açıp pencere, Pencerelerde
ne gözel menzere! 25 Héyderbaba,
kendin toyun tutanda, Qız gelinler
xına, pilte satanda, Bey geline
damdan alma atanda, Menim de o
qızlarında gözüm var, Aşıqların
sazlarında sözüm var. 26 Héyderbaba,
bulaqların yarpızı, Bostanların
gülbeseri, qarpızı, Çerçilerin
ağ nabatı, saqqızı, İndi de var
damağımda dad vérer, İtgin géden
günlerimden yad vérer. 27 Bayram idi,
gécequşu oxurdu, Adaqlı qız
bey corabın toxurdu, Her kes
şalın bir bacadan soxurdu. Ay ne gözel
qaydaydı şal sallamaq. Bey şalına
bayramlığın bağlamaq. 28 Şal istedim
men de évde ağladım, Bir şal alıp
téz bélime bağladım, Qulamgile qaçdım,
şalı salladım, Fatma Xala
mene corab bağladı, Xan Nene’mi
yada salıp ağladı. 29 Héyderbaba,
Mirzemmed’in baxçası, Baxçaların
turşa şirin alçası, Gelinlerin
düzmeleri, taxçası, Héy düzüler
gözlerimin refinde, Xéyme vurar
xâtireler sefinde. 30 Bayram olup
qızıl palçıq ezerler, Naxış vurup
otaqları bezerler, Taxçalara
düzmeleri düzerler, Qız gelinin
fındıqcası, xınası, Heveslener
anası, qaynanası. 31 Bakıçının
sözü, savı, kağızı, İneklerin
bulaması, ağızı, Çerşenbenin
girdekanı, mevizi, Qızlar diyer
“Atıl matıl çerşenbe, Ayna tekin
baxtım açıl çerşenbe” 32 Yumurtanı
göyçek güllü boyardıq, Çaqqışdırıp
sınanların soyardıq, Oynamaqdan
birce meger doyardıq ? Eli mene
yaşıl aşıq vérerdi, İrza mene
Novruzgülü dererdi. 33 Novruzeli
xermende vel sürerdi, Gahdan inip
küleşlerin kürerdi. Dağdan da
bir çoban iti hürerdi. Onda gördün
ulaq ayaq saxladı, Dağa baxıp
qulaqların şaxladı. 34 Axşambaşı
naxır ilen gelende, Qoduqları
çekip vurardıq bende, Naxır géçip
gédip yétende kende, Hayvanları
çıplaq minip qovardıq, Söz çıxsaydı
sine gerip savardıq. 35 Yaz gécesi
çayda sular şarıldar. Daş qayalar
sélde aşıp xarıldar. Qaranlıqda
qurdun gözü parıldar. İtler
gördün, qurdu séçip ulaşdı, Qurt da
gördün, qalxıp gedikden aşdı. 36 Qış gécesi tevlelerin
otağı, Kendilerin
oturağı, yatağı, Buxarıda
yanar odun yanağı, Şebçerezi,
girdekanı, iydesi, Kendi basar
gülüp oynamaq sesi. 37 Şüca Xaloğlu’nun
Bakı savqatı, Damda qurar
samavarı, söhbeti, Yadımdadır şestli
qeddi, qameti, Cünemmeg’in
toyu döndü yas oldu. Nene Qız’ın
baxt aynası kas oldu. 38 Héyderbaba,
Nene Qız’ın gözleri, Rexşende’nin
şirin şirin sözleri, Türkü dédim,
oxusunlar özleri, Bilsinler
ki, adam géder ad qalar, Yaxşı pisden
ağızda bir dad qalar. 39 Yaz qabağı
gün günéyi döyende, Kend uşağı
qar güllesin sévende, Kürekçiler
dağda kürek züvende, Menim rûhum
éyle bilin ordadır, Keklik kimi
batıp qalıp qardadır. 40 Qarı Nene
uzadanda işini, Gün bulutda
eyirerdi téşini, Qurt qocalıp
çekdirende dişini, Sürü qalxıp
dolayıdan aşardı, Baydaların
sütü aşıp daşardı. 41 Xecce Sultan
Emme, dişin qısardı, Molla Bağır Emoğlu
téz mısardı, Tendir yanıp
tütsü évi basardı, Çaydanımız ersin
üste qaynardı, Qavurqamız
sac içinde oynardı. 42 Bostan pozup
getirerdik aşağı, Doldurardıq évde
taxta tabağı, Tendirlerde
pişirerdik qabağı, Özün yiyip
toxumların çıtlardıq, Çox yémekden
lap az qala çatlardıq. 43 Verziqan’dan
armıt satan gelende, Uşaqların sesi
düşerdi kende, Biz de bu
yandan éşidip bilende, Şıllaq atıp
bir qışqırıq salardıq, Buğda vérip
armıtlardan alardıq. 44 Mirze Tağı’ylan
géce gétdik çaya, Men baxıram
sélde boğulmuş aya, Birden ışıq
düşdü o tay baxçaya, Éy vay dedik
qurtdur, qayıtdıq qaçdıq. Héç bilmedik
ne vaxt küllükden aşdıq. 45 Héyderbaba,
ağacların ucaldı, Amma hayıf
cavanların qocaldı, Toxluların
arıqlayıp acaldı, Kölge döndü,
gün batdı, qaş qaraldı. Qurdun gözü
qaranlıqda bereldi. 46 Éşitmişem
yanır Allah Çırağı, Dâyir olup
mescidizin bulağı, Rahat olup
kendin évi, uşağı, Mensur Xan’ın
eli qolu var olsun ! Harda qalsa
Allah ona yar olsun ! 47 Héyderbaba,
Mollabrahım var ya yox ? Mekteb açar,
oxur uşaqlar ya yox ? Xermen üstü
mektebi bağlar ya yox ? Menden Axınd’a
yétirersen salam. Edebli bir
salam-i ma la kelam.
48 Xecce Sultan
Emme gédip Tebriz’e. Amma ne
Tebriz ki, gelemir bize. Balam durun,
qoyaq gédek évmize. Ağa öldü
tufağımız dağıldı. Qoyun olan
yad gédiben sağıldı. 49 Héyderbaba,
dünya yalan dünyadır, Süléyman’dan.
Nuh’dan qalan dünyadır, Oğul doğan,
derde salan dünyadır, Her kimseye
her ne vérip alıpdır. Eflatun’dan
bir quru ad qalıpdır. 50 Héyderbaba,
yar-u yoldaş döndüler. Bir de meni
çölde qoyup çöndüler. Çéşmelerim,
çıraqlarım söndüler. Yaman yérde
gün döndü, axşam oldu, Dünya mene
xerâbe-yi Şam oldu. 51 Emoğlu’ylan
géden géce Qıpcağ’a, Ay ki cıxdı
atlar geldi oynağa, Dırmaşırdıq,
dağdan aşırdıq dağa. Meşmemi Xan,
göy atını oynatdı, Tüfengini
aşırdı, şaqqıldatdı. 52 Héyderbaba,
Qara Göl’ün deresi, Xişgenab’ın
yolu, bendi, beresi, Orda düşer
çil kekliyin feresi, Ordan géçer
yurdumuzun özüne, Biz de géçek
yurdumuzun sözüne 53 Xişgenab’ı
yaman güne kim salıp ? Séyidlerden
kim qırılıp, kim qalıp ? Âmir Qafar
dam daşını kim alıp ? Bulaq gine
gelip Gölü doldurur ? Ya quruyup
baxçaları soldurur ? 54 Âmir Qafar
séyidlerin tacıydı, Şahlar şikar
étmesi qıyqacıydı, Merde şirin,
namerde çox acıydı, Mezlumların
haqqı üste eserdi, Zalımları
qılıc tekin keserdi. 55 Mir Mustafa Dayı,
uca boy baba, Héykelli, saqqallı
Tolustoy baba, Éyleyerdi
yas meclisin toy baba, Xişgenab’ın âb-i
rûsu, erdemi, Meçitlerin,
meclislerin görkemi. 56 Mecd üs-Sadat
gülerdi bağlar kimi, Guruldardı
bulutlu dağlar kimi, Söz ağzında
erirdi yağlar kimi, Alnı açıq,
yaxşı, derin qanardı, Yaşıl gözler
çıraq tekin yanardı. 57 Menim atam sufralı
bir kişiydi, Él elinden
tutmaq onun işiydi, Gözellerin
axıra qalmışıydı, Ondan sonra
dönergeler dönüpler, Mehebbetin
çıraqları sönüpler. 58 Mir Saléh’in
delisavlıq étmesi, Mir Eziz’in
şirin şaxséy gétmesi, Mir Memmed’in
qurulması, bitmesi, İndi dések
ehvalatdı, nağıldı, Géçdi gétdi,
itdi batdı, dağıldı. 59 Mir Ebdül’ün
aynada qaş yaxması, Cevciklerinden
qaşının axması, Boylanması,
dam duvardan baxması, Sah Abbas’ın
dürbünü yâdeş bé xéyr ! Xöşqenab’ın
xoş günü, yâdeş bé xéyr ! 60 Sitaremme,
nezikleri yapardı, Mir Qadir de
herden birin qapardı, Qapıp yiyip,
dayca tekin çapardı, Gülmeliydi
onun nezik qapması, Emme’min de
ersininin şappası. 61 Héyderbaba, Âmir
Héyder néyleyir ? Yeqin gine samavarı
qaynayır. Day qocalıp
alt engiylen çéyneyir. Qulaq batıp,
gözü girip qaşına, Yazıq Emme,
hava gelip başına. 62 Xanım Emme
Mir Ebdül’ün sözünü, Éşidende
eyer ağzı gözünü, Melkemuta
vérer onun özünü, Da’vaların
şuxluq ilen qatarlar, Eti yiyip,
başı atıp yatarlar. 63 Fizze Xanım Xişgenab’ın
gülüydü. Âmir Yahya Emqızı’nın
quluydu. Rüxsare
artist idi, sévgiliydi. Séyid Hüséyn
Mir Saléh’i yansılar, Âmir Cefer
qéyretlidir, qan salar. 64 Seher tézden
naxırçılar gelerdi, Qoyun quzu,
dam bacada melerdi, Emme Can’ım
körpelerin belerdi. Tendirlerin
qavzanardı tütsüsü, Çöreklerin
gözel iyi, ısısı. 65 Göyerçinler
deste qalxıp uçarlar, Gün saçanda
qızıl perde açarlar, Qızıl perde
açıp yığıp qaçarlar. Gün ucalıp
artar dağın celalı, Tebietin
cavanlanar cemalı. 66 Héyderbaba,
qarlı dağlar aşanda, Géce kervan
yolun azıp çaşanda, Men
hardasam, Téhran’da ya Kaşan’da, Uzaqlardan
gözüm séçer onları, Xeyal gelip
aşıp géçer onları. 67 Bir çıxaydım
Dam Qaya’nın daşına, Bir baxaydım
géçmişine, yaşına, Bir göreydim
neler gelmiş başına. Men de onun
qarlarıylan ağlardım, Qış donduran
ürekleri dağlardım. 68 Héyderbaba,
gül qonçası xendandır, Amma hayıf,
ürek qezâsı qandır, Zindeganlıq
bir qaranlıq zindandır, Bu zindanın
deriçesin açan yox, Bu darlıqdan
bir qurtulup qaçan yox. 69 Héyderbaba,
göyler bütün dumandır, Günlerimiz
birbirinden yamandır, Birbirizden
ayrılmayın amandır, Yaxşılığı
elimizden alıplar, Yaxşı bizi
yaman güne salıplar. 70 Bir soruşun
bu qarqınmış felekden, Ne isteyir
bu qurduğu kelekden ?! Déne géçirt
ulduzları elekden. Qoy tökülsün
bu yér üzü dağılsın. Bu şéytanlıq
qurqusu bir yığılsın. 71 Bir uçaydım
bu çırpınan yél ilen, Bağlaşaydım
dağdan aşan sél ilen, Ağlaşaydım
uzaq düşén él ilen, Bir göreydim
ayrılığı kim saldı ? Ölkemizde
kim qırılıp, kim qaldı ? 72 Men senin
tek dağa saldım nefesi, Sen de qaytar
göylere sal bu sesi, Bayquşun da
dar olmasın qefesi, Burda bir şér
darda qalıp bağırır. Mürüvvetsiz
insanları çağırır. 73 Héyderbaba,
qéyret qanın qaynarken, Qaranquşlar
senden qopup qalxarken, O sıldırım
daşlar ilen oynarken, Qavzan menim
himmetimi orda gör, Ordan eyil,
qâmetimi darda gör. 74 Héyderbaba,
géce durna géçende, Koroğlu’nun
gözü qara séçende, Qıratı’nı
minip kesip biçende, Men de
burdan téz metlebe çatmaram, Ayvaz gelip
çatmayınca yatmaram. 75 Héyderbaba,
merd oğullar doğgunan, Namerdlerin
burunların oğgunan, Gediklerde
qurtları tut boğgunan, Qoy quzular
ayın şayın otlasın, Qoyunların
quyruqların qatlasın. 76 Héyderbaba,
senin göylün şad olsun, Dünya varken
ağzın dolu dad olsun, Senden géçen
tanış olsun, yad olsun, Déne menim şâir
oğlum Şehriyar, Bir ömürdür,
qem üstüne qem qalar. II Bölüm
77 Héyderbaba,
geldim seni yoxlayam, Bir de yatam
qucağında, yuxlayam, Ömrü qovam,
belke burda haqlayam, Uşaqlığa diyem,
bize gelsin bir, Aydın günler
ağlar üze gülsün bir. 78 Héyderbaba,
çekdin meni getirdin, Yurdumuza yuvamıza
yétirdin, Yusuf’unu
uşaq iken itirdin, Qoca Ye’qub
itmişsem de tapıpsan, Qovalayıp
qurt ağzından qapıpsan. 79 Gédenlerin
yéri burda görünür, Xanım Nene’m
ağ kefenin bürünür, Dalımcadır,
hara gédem sürünür, Bala geldin?
Niye béyle géc geldin ? Sebrim senlen
güleşdi, sen güc geldin. 80 Men gördüyüm
karvan çatıp köçüpdür, Ayrılığın
şerbetini içipdir, Ömrümüzün
köçü burdan géçipdir. Géçip,
gédip, géder gelmez yollara, Tozu qonup
bu daşlara, kollara. 81 Burda şirin
xâtireler yatıplar, Daşlar ilen
başı başa çatıplar, Aşnalığın
daşın birden atıplar, Men baxanda
qavzanırlar, baxırlar, Bir de yatıp
yandırırlar, yaxırlar. 82 Qebilemiz
burda qurup ocağı, İndi olmuş
qurt quşların yatağı, Gün batanda
söner bütün çırağı, Ve-beldetin
léyse leha enisü, İlle-l-yeafirü
ve ille-l-isü. 83 Zaman géçir,
ufuqlarda toz qalır, Karvan kimi
uzaqlara toz salır, Duman gelir,
ürekleri çulqayır, Ürek diyir “Zaman,
géçme, amandır, Géçenlerde
gözüm var, bir dayan, dur “ 84 Rüzigarın
deyirmeni fırlanır, Mexluq onun
dişlerine tullanır, Bax ki,
beşer, gine néce aldanır, Hemişelik
şadlıq umur özüne, Qebri görür,
toz qondurmur üzüne. 85 Köhnelerin
sür sümüyü dartılıp, Qurtulanın
çul çuxası yırtılıp, Mollabrahım
lap eriyip, qurtulup Şéyx ül-İslam
sahman qalıp, qıbraqdır, Novruzeli
qaçaq géçip, qoçaqdır. 86 Ahılların
yétmiş kefen çürüdüp, Cahılların
dünya qemi kiridip, Qız gelinler
et canların eridip, Rexşende’nin
neve tutur elini, Nene Qız’ın
kürekeni, gelini. 87 Çox şükrü
var, gine geldik, görüşdük, İtenlerden,
bitenlerden soruşduq, Küsmüşdük de,
Allah qoysa barışdıq, Bir de görüş
qismet ola, olmaya, Ömürlerde
fürset ola, olmaya. 88 Burda xeyal
méydanları génişdir, Dağlar daşlar
bütün menle tanışdır, Görcek meni
Héyderbaba danışdı, Bu ne
sesdir, sen âleme salıpsan ? Gel bir
görek, özün harda qalıpsan? 89 Kecâveyle bu
çaydan çox géçmişik, Bu çéşmeden
serin sular içmişik, Bu
yoncalıqlarda kesip biçmişik, Çepişleri
qıdıqlayan günlerim, Çepiş kimi,
oynaqlayan günlerim. 90 Bu xermende “aradan
xéyr” oynardıq, Cumalaşıp
qarıncqa tek qaynardıq, Yavaş yavaş baxçalara ağnardıq, Ağaclardan “çeling
ağac” keserdik, Qoruqçunun
qorxusundan eserdik. 91 Bu tevlede
sarı inek doğardı, Xanım Nene’m
inekleri sağardı, Ana iyisi
dam duvardan yağardı, Men bizavı
qucaqlardım qaçmasın, Diyerdi bax,
bayda dolup daşmasın. 92 Bu damlarda
çoxlu “cızıq” atmışam, Uşaqların
aşıqların utmuşam, Qurquşumlu
saqqa alıp satmışam, Uşaq néce héç
zad ilen şad olar? İndi bizim
qemi tutmur dünyalar. 93 Mekteb
qalır, uşaqlar ders alırlar, Héy yazırlar,
héy pozurlar, yalırlar, Mollabrahım
özü, évi qalırlar, Amma bizim
yoldaşlardan qalan yox, Bunlardan
bir bizi yada salan yox. 94 Bir vaxtında
bu mekteb pergar idi, Bir Müseyyib,
bir Memdesen var idi, Biri xelfe,
biri verzişkar idi. Axınd bizle
oynamağa géderdi, Özü bize
oynamaq öyrederdi. 95 Dédim balam,
o Memdesen nolupdur? Me'lum oldu,
tifil bala ölüpdür, Ne var, ne
var, burnundan qan gelipdir, Bir yél
esir, baxırsan Memdesen yox, Bu kendde
bir burun qanın kesen yox. 96 Dédim diyin,
Müseyyib’e ne geldi? Qulam gördüm
ağlar göz ile güldü, Dédi: “O da
bahalıq düşdü, öldü” Dédim yazıq,
bizle hasıl bölenler, Bitiminde
aclarından ölenler. 97 Bu mektebde
şé'rin şehdin dadmışam, Axınd’ın ağzından qapıp utmuşam, Gahdan da
bir Axınd’ı aldatmışam, Başım ağrır diyip
qaçıp gétmişem, Baxçalarda
gédip gözden itmişem. 98 Azad olanda
mektebden çıxardıq, Hucum vérip
bir birini sıxardıq, Yolda her ne
geldi vurup yıxardıq. Uşaq déme,
ipin qırmış dana dé, Bir dene de
déme, elli dene dé. 99 Melik Niyaz
itgin gédip, yox olup, Emir Aslan
sekte ile yıxılıp, Here qaçıp
bir derede sıxılıp, Çörek qemi
çıxıp xalqın ayına, Herkes qalıp
öz canının hayına. 100 Kendli yazıq
çıraq tapmır yandıra, Görüm sizin
berqiz qalsın andıra Kim bu sözü
erbablara qandıra, Nedir axır bu
milletin günahı? Tutsun sizi
görüm mezlumlar ahı. 101 Her ne alır
baha vérir qiymeti, Ucuz feqet
ekinçinin zehmeti, Bitenden
artıq biçenin ücreti Kend uşağı
gédir yolda işleye, Orda belke
qendi tapa dişleye. 102 Kendli gelin
kimi dünyanı bezer, Öz avradı
yamaq yamağa düzer, İyne bezer
xalqı, özü lüt gezer. İndi de var
çarşabları, albaxdır, Uşaqların qıç
paçası çıplaqdır. 103 Bu baxçada
aş teresi ekerdik, Héy su açıp
kerdiye göz tikerdik, Çıxmaq hemin
derip aşa tökerdik. Fınqılışlar
qaşıqlardan aslanır, Yağlı désem
quru ağzın ıslanır. 104 Bu döşlerde
quzuları yayardıq, Axmasınlar
ulduz tekin,
sayardıq, Quşqovanı
çekip daşa dayardıq, Quşqovan da
éle bil ki, qabandır, Qurt uzaqdan
diyer bes ki, çobandır. 105 Xanım Nene’m
naxoş olan il idi, Qış var iken
külek idi, yél idi, Qış da çıxdı
yağış idi, sél idi. Yük yapını
héy çatırdıq ki, gédek, Sél çımxırıp
mecbur idik qayıdaq. 106 Nisan düşdü,
biz de düşdük yağışa, Kim bacarar
séller ile boğuşa, Héy diyirdik
belke yağış yığışa, Bala Kişi,
faytonçumuz gelmişdi, İmamiye
qehvesinde qalmışdı 107 Bu zemide
gédip gözden iterdik, Tonqal qurup
sütülleri üterdik, Diyip gülmek
muradına yéterdik, Él de
gülsün, muradına yétişsin, Üreklerin
yaraları bitişsin. 108 Xalvarçılar
burda xalvar daşırdı, Bu küllükden
ulaqlar dırmaşırdı, Séller kimi
né'met aşıp daşırdı, Her iş déseydin
her kime görerdi, Can dermanı
isteyeydin, vérerdi. 109 İndi beşer
ac qurt tekin uduxup. Çömbelenti
göz qıcırdıp duruxup. Baxırlar ki,
görsünler kim sınıxıp ? Tökülsünler
onun leşin yırtsınlar, Here bir diş
ensesinden qırtsınlar. 110 Héyderbaba,
sende defîneler var, Dağlar vediesi,
xezîneler var, Amma sene
benzer de sîneler
var, Bu sîneler
dağlar ile danışır, Dağlar kimi
göyler ile qonuşur. 111 Gör hardan
men sene saldım nefesi ? Dédim qaytar
sal âleme bu sesi, Sen de yaxşı
Sîmurq étdin megesi, Sankı qanat
vérdin yéle, nesîme, Her terefden
ses vérdiler sesime. 112 Héyderbaba,
seni veten bilimişdim, Veten diyip
baş götürüp gelmişdim, Seni görüp
göz yaşımı silmişdim, Halbuki lap
qemli qürbet sendeymiş, Qara zindan,
acı şerbet sendeymiş. 113 Kim qaldı
ki, bize buğun burmadı , Altdan altdan
bize kelek qurmadı, Bir merd
oğul bize havar durmadı, Şéytanları
qucaqlayıp gezdiz siz, İnsanları
ayaqlayıp ezdiz siz. 114 Duvar
ucaldı, gün bize düşmedi, Zindan qaraldı,
göz gözü séçmedi, Gündüz gözü
menim lampam géçmedi, Sél de basdı,
évmiz dolup göl oldu, Çox yazığın
évi çönüp çöl oldu. 115 Evvel başı
menden istiqbal étdiz Sondan çönup
işimde ixlal étdiz, Öz zennizce
üstadı iğfal étdiz, Aybı yoxdur,
géçer géder, ömürdür, Qış da
çıxar, üzü qara kömürdür. 116 Menim yolum
mehebbet caddesiydi, Son sözlerim
Haqq’ın irâdesiydi, Mehebbetin
risâlet ve'desiydi, Yoxsa mende
bir kes ile qerez yox, Siyâset adlı
mende bir merez yox. 117 Haq ne diyir?
Küfre qarşı gétmeyiz, Nurdan çıxıp
zülmet içre itmeyiz, Fırıldağa
fırfıra tek bitmeyiz, Gördüz de ki
olmadı küfrün dibi, Pul da vérse
almağa tikmiş cibi. 118 Şéytan bizim
qiblemizi çönderip, Allah diyen
yoldan bizi dönderip, İlanlı
çéşmeye bizi gönderip, Minnet qoyur
ki, arxınız nehr olup, Biz
görürürk, sular bize zehr olup. 119 Héyderbaba,
giléylikden ne çıxar ? Zülmün évin
sebr-ü tehemmül yıxar. Derviş olan
sebrin elin berk sıxar. Gel qayıdaq
cıxaq Ağa Düzü’ne, Géçek gine
mehebbetin sözüne. 120 Déne uşaq
birbiriyle saz olsun, Belke bu qış
bir de çönüp yaz olsun, Çay çemenler
ördek olsun, qaz olsun, Biz de baxıp
ferehlenip bir uçaq, Sınıq salxaq
qanatları bir açaq. 121 Bu baxçadan
alçaları dererdik, Qış adına
çıxıp damda sererdik, Héy de çıxıp
yalandan çöndererdik, Qış zumarın
yayda yiyip doyardıq, Bir külli de
xalqa minnet qoyardıq. 122 Évler qalır,
év sâhibi yox özü, Ocaqların
ancaq ışıldır közü, Gédenlerin
az çox qalıpdır sözü, Bizden de
bir söz qalacaq, ay aman ! Kimler
bizden söz salacaq, ay aman ! 123 Bizden sonra
kürsülerin tavında, Kendin nağıllarında,
söz savında, Qarı Nene’nin
çaxmağında, qovunda, Héyderbaba,
özün qatar sözlere, İçgi kimi
xumar vérer gözlere. 124 Aşıq diyer
bir nazlı yar var ımış, Éşqinden
odlanıp yanar var ımış, Bir sazlı sözlü
Şehriyar var ımış, Odlar sönüp
onun odu sönmeyip, Felek çönüp
onun çerxi çönmeyip. 125 Héyderbaba,
alçaqların köşk olsun, Bizden sonra
qalanlara éşq olsun, Géçmişlerin
gelenlere meşq olsun, Övladımız
mezhebini danmasın, Her içi boş
sözlere aldanmasın 1964 |
حئیده‌ربابایا سلام‌دا گئچه‌ن نئچه کلیمه و ترکیب:
آ: «آغا» کلیمه‌سی‌نین قیسالدیلمیشی‌دیر
(آمیر غافار: آغا میر غافار). «آبجی» کیمی: آغا+باجی
آغا دوزو: چین‌لیق آلانی، میدان
صداقت
آغناماق: تؤکولمه‌ک، ریختن،
افتادن، غلتیدن در خاک
آل‌باخ: اوجوز قوماش دئمه‌ک‌دیر.
«آل» و «باخ» فئعل‌له‌ری کؤکونده‌ن اولوشموش‌دور.
آندیر: ارث، ماترک
آهیل: عاقیل‌لی. عربجه «عاقل»ده‌ن
آی!: های!. تورک‌جه‌ده اه‌سکی
اولان بیچیم بودور. «ائی!» یئنی اورتایا چیخان بیچیم‌دیر.
اه‌ت جان: بدن، وجود. اه‌سکی تورک‌جه‌ده
«اه‌ت‌اؤز» ترکیبی کیمی. بورادان «اه‌ت‌لی جان‌لی» ترکیبی ده تؤره‌دیلمیش‌دیر.
اه‌رسین: کاردک، سیخ نانوائی، میله‌ی
آهنی
اه‌نسه: پشت گردن
اوتمه‌ک: با آتش تمیز کردن و زدودن
پر و مو
اودوقماق (اودوخوپ): اوتقونماق
ایچگی (ایشگی): مشروب
ایی‌سی: ایییسی. «ایی» کؤکونه
قوشا یییه‌لیک اه‌کی گه‌تیریلمیش‌دیر: ایییسی: ایی+ی+سی. «شه‌نگولوسو» کیمی: شه‌نگول+و+سو
باغ‌لاشماق: یاریشماق، شرط‌بندی
کردن، مسابقه دادن
بهره بیتیرمه‌ک: بهره و نتیجه
دادن، مثمر ثمر بودن
بهره: ۱-فارسجا «بهره»
بهره: ۲-گئچیت، یولاق، معبر،
گذرگاه، سوروله‌رین یاتیپ دینجه‌له‌ن و ساغیلان یئری
به‌کمه‌ز: په‌کمه‌ز، دوشاب
بوغون: بیییغین (بوغ: بیییق، سبیل)
پرگار: به سامان، با قاعده و منظم،
ماهرانه، استادانه
پیلته: عربجه «فتیله»
تاو (توو): ایسی، ایسیجاق؛ تاب
توفاق: محرف
تؤپو اوْق - تؤپوْق – توْپاق - توُفاق. مجازا دودمان و خانوار و تیره. در اصل به
معنی محل به هم رسیدن نوک‌های بالایی تیرهای چادر در راس و تپه‌ی آن، محل دایره‌وی شکل و گرد که نوک‌های تیرها را در یک جا نگه می‌دارد و با خراب شدن آن چادر از هم
می‌پاشد. اصطلاح و نفرین «توفاغین داغیلسین» به معنی محل به هم رسیدن تیرهای چادر
پراکنده از هم گسسته شود و خانه‌ات فرو بپاشد است. در سنگلاخ توفوق - توفوغ به
صورت قبه‌ی بالای جلوی چادر معنی شده است. کلمهی مشابه دیگر به شکل توْپاق به
معنی هر چیز به شکل گرد و مدور درآمده است. فورم اولیه‌ی توفاق مرکب است از تؤپو به
معنی کله و تپه‌ی هر چیز، به علاوه‌ی اوْق – اوُق به معنی تیر چادر. اوق در طول
زمان معنی طائفه را هم پیدا کرده است (اوق در اسم اوغوز به معنی تیره‌ها و طوائف
هم وجود دارد)، مانند تیر به معنی پیکان که از آن در فارسی کلمهی تیره حاصل شده
است. کلمهی تؤپوْق – توفاق مشابه اوجاق است که از آن دود بر می‌خیزد. مانند تیر –
تیره، از دود هم کلمات دوده و دودمان و ... در ارتباط با تبار و طائفه ساخته شده
است. ریشه‌یابی کلمهی تورکی توفاق بر اساس اتفاق عربی نادرست است.
تیرینگه: تیرینگی، ترنگ، درنگ، ترینگ، جیرینگ، .... کلمه‌ای تورکی که به صورت «ترانه» به زبان فارسی وارد و سپس دوچار تحول معنایی شده است. تیرینگه در تورکی معاصر به معنی چیلتیک، اویناق هاوا، موسیقی پر تحرک رقص، آواز، تصنیف، بشکن؛ آواز تار و تنبور و ساز و رباب و امثال آن است. در زبان تورکمنی کلمهی هم‌ریشه‌ی تیرنگیلدی -Tırñıldı (و مصادر تیرنگیلداماق، تیرنگیلداتماق) برای توصیف صدای دوتار و یا آلات موسیقی مشابه بکار برده می‌شود (Qias Asheri)[2]. در مناطق تورک و اوزبیک‌نشین خصوصا شمال افغانستان هنوز هم این کلمه رواج است و به صدای دنبوره یا رباب و یا تنبور «ترینگ» گفته می‌شود (حسن پیمان). در دیوان لغات التورک کلمه‌ای به صورت «تئرینق» به معنی صدای جیرینگ، طنین، ویز ویز وجود دارد که فورمی از تیرینگه است. این کلمهی تورکی در آغاز به معنی صدای زه کمان (یای چیله‌سی) هنگام انداختن تیر (اوخ)، صدای رسیدن پیکان و برخورد گُرز (چوماق) و شمشیر (قیلیج) به سپر (قالخان) و کلاه خود (تولقا) ... بود. از این جا مصدر ترنگیدن در زبان فارسی ایجاد شده است. نخستین نمونه‌های تیرینگه در زبان دری در ارتباط با جنگ است که ریشه‌ی تورکی داشتن آن را تقویت می‌کند. به عنوان نمونه فردوسی «ترنگ» تورکی را با جنگ که کلمه‌ای چینی است قافیه کرده است: ز زخم تبرزین و از بس ترنگ- همی موج خون خاست از دشت جنگ (فردوسی)
ترانه: کلمهی ترانه فورم متحول تیرینگه‌ی تورکی است: تیرینگه ← ته‌ره‌نگه ← ته‌ره‌نه ← ته‌رانه ← ترانه. در بعضی لغت‌نامه‌های فارسی بی هیچ دلیلی ادعا کرده‌اند کلمهی ترانه که دارای هیچ مشابه و یا ریشه‌ای در هیچ کدام از زبان‌های هند و اوروپایی نیست، از ریشه‌ی تر به معنی مرطوب و تازه؛ و یا «تورونه» اوستائی به معنی خرد، تر و تازه و مرتبط با توره و توله است. این ادعاها از همه جهت و در درجه‌ی نخست به لحاظ سمانتیک تماما نادرست هستند. هیچ ارتباطی بین مفاهیم مرطوب و توله .... و صدا و ترانه وجود ندارد. در حالی که کلمهی ترانه کاملا با ریشه‌ی تیرینگه هم به لحاظ فورم و هم معنا قابل توضیح و ریشه‌یابی است. اساسا فورم ترانه در دری در آغاز در ارتباط با تورکان بود. حتی بعضی از مولفین قدیم ترانه را محرف و مخفف تورانه به معنی خوبان منسوب به توران دانسته‌اند که البته صحیح نیست، اما نشان می‌دهد آن مولفین هم بر ریشه‌ی تورانی - تورکی ترانه واقف بوده‌اند. قرائن دیگری هم اشاره به ریشه‌ی تورکی ترانه دارند. به عنوان مثال ترانه در زبان دری در آغاز به معنی نوعی آواز و وزن و نغمه و نوعی از سرود با اشعار دوبیتی و رباعی بود. همان گونه که معلوم است فورم رباعی و دوبیتی در دری – فارسی (بنا به یان کووالکسی، فؤاد کؤپرولو و دیگران)، برگرفته از ادبیات تورک است[3].
تئشی: اه‌ل‌ده یون‌ده‌ن ایپ اه‌ییرمه‌ک اوچون ایش‌له‌دیله‌ن
آیقیت، آلتی برای نخ‌ریسی دستی (احتمالا هم‌ریشه با دئشمه‌ک)
جاهیل: گنج. عربجه «جاهل»ده‌ن.
جه‌وجیک: آغیز چئوره‌سی‌نده دوداق‌لارین
بیر بیری ایله بیرله‌شدییی یئر، کنج لب‌ها. (جه‌جی، جه‌جیک، جؤجی، جؤجو، جؤجوک، جؤوجه، جه‌وجی، جه‌وجه، جه‌وجه‌ک، جه‌هه‌نگ،
جورجو، جورجه‌ک، جوزه، ...، اویغورجادا جاویغای Cavığay)
جومالاشماق: کومالاشماق، کومه‌له‌شمه‌ک،
بیر یئره ییغیشماق و توپلانماق، عربجه جمعه-جومایا (توپلانما گونو) به‌نزه‌شه‌ره‌ک
کومه‌له‌شمه‌ک- کومالاشماق- جومالاشماق اولموش‌دور. «کومه»: مجموعه، دسته...
جونه‌ممه‌گ: اصلی فارسجا «جوان مرگ» ترکیبی‌دیر.
چاووش: آرقیش‌چی، کروان‌چی
چای چیمه‌ن: اصلی «چاییر چیمه‌ن»دیر. چاییر: مَرغ، چمن‌زار
چه‌رچی: دست
فروش. اصلی «جارچی»
چه‌لینگ: اصلی «چه‌لیک»دیر (توفه‌نگ-توفه‌ک
کیمی)، قطعه‌ی چوب، شاخه‌ی بریده شده. «چیلینگ آغاج» («چه‌لیک چوماق») اویونوندا.
چیمخیرماق: تشر زدن، درشتی و پرخاش
کردن
حاق‌لایام: «حق» کسی را کف دستش
گذاشتن، به چنگ آوردن کسی
خالوار: «خروار»دان، بار و محصول
درو شده
خه‌ججه: «خدیجه»نین تورک‌جه‌له‌شدیریلمیشی.
خَلْفَه: عربجه «خلیفه»ده‌ن.
جانشین، مسئول و برگزار کننده (مراسم عروسی، تهیه‌ی غذای کارگران، ...)، مرتبه‌ی
ششم از سلسله مراتب سالکان طریقت علوی تورکی بکتاشی (عاشق، نصیب، محب، درویش،
بابا، خلیفه، دده، و در نهایت پیر و یا دده بابا)
خینا: حنا
دوروقماق (دوروخوپ): دوراق‌لاماق،
دورماق، مکث کردن
دولایی: اطراف
زومار: آذوقه‌ی زمستانی
سازاق: ایسلیق و فیشقا چالان سویوق،
سویوق ایسلیغی، «ساز» کلیمه‌سی‌نده‌ن کوکه‌ن آلمیش‌دیر
ساققا: قاپ درشت که در قاپ‌بازی سایر
قاپ‌ها را با آن می‌زنند
سالخیق: «سالخاماق» و یا «سارخماق»
فئعلی‌نده‌ن (گه‌وشه‌دیپ سارخماق. شل و آویزان شدن)
ساهمان: فارسجا «سامان»دان (و یا
تورک‌جه «ساغمان»؟)، نظم، آراسته‌گی
سه‌ره: بیر بیری یانی‌ندا سه‌ریلیپ
دیزیلمیش، داغین اه‌ن اوجا یئری و زیروه‌سی
سلام مالا کلام: دولقون و به‌رک
سلام
سیلدیریم: پرت‌گاه، سراشیبی
شاخان‌دا: اصلی «چاخان‌دا»دیر.
«چاخماق»: برق و جرقه زدن
شاخسئی: «شاه حوسئین» ترکیبی‌نین بیرله‌شدیریلیپ
قیسالدیلمیشی‌دیر.
شه‌ست‌لی: آیدین‌جا، قورخماز، آلنی
آچیق
فه‌ره: فه‌ریک،کبک جوان، مرغ خانه‌گی جوان، جوجه، بچه‌ی پرنده‌گان، هر حیوان یا
گیاه کوچک و ریزه.
فیندیق‌جا: سرانگشت حنا بسته
فینقیلیش: بیر چئشیت بیتگی و آش گؤیو
قابان: گراز
قارقی: نی، خیزران
قارقینمیش: قارقانمیش، نفرین شده
قاری: یاش‌لی، یاش‌لی قادین
قارینجا: اصلی «قارینجقاق». تورک‌ایلی‌نین
گونئی لهجه‌له‌ری‌نده «قارینجقا»- «قارینچا»، قوزئی لهجه‌له‌ری‌نده «قاریشقا»،
تورکییه‌ده «قارینجا» اولموش‌دور.
قوو (قاو): فتیله‌ی آتش‌زنه
قیجیرتماق: دندان قروچه کردن، به
هم سابیدن دو چیز
کؤشک: باراقا، سارای، قصر، کاخ،
ائو، ائوجیک، آلاچیق، چادیر
کوله‌ش: پوشال، کاه
کیریتمه‌ک (کیریتماق):
سوسدورماق، میسدیرماق، حیس‌سیز و حرکت‌‌‌سیز ائتمه‌ک، کرخت و بی‌حس کردن. بورادان
«کیریق» (کیریخ -کیریخت) و «کیریق‌ماق» (کیریخماق) تؤره‌میش‌دیر.
گورولدادی: گورولده‌دی
-گینه‌ن: -گیله‌ن، ایکینجی شخص ته‌کیل
بویروق سون‌اه‌کی، پسوند امر دوم شخص مفرد
مشدآجَلی: «مَشَدی حاج علی» آدی‌نین بیرله‌شدیریلیپ قیسالدیمیشی‌دیر
مَلْکه‌موت: «مَلَکَ الموت» ترکیبی‌نین
لهجه سؤیله‌نیشی‌دیر، عزراییل
مه‌مْده‌سه‌ن: «مه‌ممه‌د حسه‌ن»ین
قیسالدیلمیشی‌دیر
نه‌زیک: نوعی نان
هاوار: کسی که به فریاد کومک برسد،
یار و هوادار. عربجه «خبر» کلیمه‌سی‌نده‌ن. (در زبان کوردی هه‌وال و یا هه‌ڤاڵ کیرمانجی و هاوڕێ سورانی
معادل هاوار ترکی است). کلمهی هاوار یکی از نادر نمونه‌ها در تورکی ماست که حرف
«خ» به «ه» تبدیل می‌شود. این تبدیل یک قاعده‌ی عمومی در تورکی بالکان-استانبول
است.
های (هوی، هوو): فریاد کومک. اه‌سکی
تورک‌جه «کوی» کلیمه‌سی ایله ایلگی‌لی اولابیله‌ر.
هه‌جی: «هَجَر» آدی‌نین قیسالدیمیشی‌دیر.
هه‌ره: هر یک، فارسجا «هر»ده‌ن، هر بیر آنلامی‌ندادیر
هؤله‌سه‌ک: با عجله، سریعاً، به تعجیل، شتاب‌زده، با دست‌پاچه‌گی و وحشت‌زده‌گی. در ریشه‌یابی این کلمهی تورکی دو احتمال مطرح شده است ١-فورمی از «اؤله‌‌سه‌ک» (Ölesek) به معنی رو به مرگ (از بیماری و یا ترس)، اؤلمه‌ک اوزره اولان، اؤلمه‌یه یوز توتموش، اولومجول، با اضافه شدن حرف « ه » به اول کلمه (مانند تبدیل آیوا به هایوا). پسوند -ه‌سه‌ک، -اساق به بن اسم و فعل آمده و اسامی جدید تولید می‌کند. مانند «گؤره‌سه‌ک» (Göresek) به معنی نمونه، مودل، اولگو، هر نوع عادت؛ «دئیه‌سه‌ک» (Deyersek) به معنی ضرب المثل، «قیرپاساق» (Kırpasak) به معنی چین و چروک در صورت، قیریش، ٢-فورمی از هولاساق (Holasak) به معنی بی عرضه و تنبل و دست پا چلفت. به همه حال ریشه‌یابی هؤله‌سه‌ک بر اساس ترکیب فارسی «حولِ سگ»، «هول» (ترس و بیم) به علاوه‌ی پسوند -ه‌سه‌ک تورکی (Hövlesek) و یا با فعل فرضی هؤوله‌سه‌مه‌ک (Hövl(e)semek) نادرست است.
وَ بَلدَة لَیسَ لَها أنیسُ، إلّا
الیعافیرُ وَ إلّا العیسُ: بو شه‌هه‌رده جئیران‌لار و ده‌وه‌له‌رده‌ن باشقا کیمسه
مه‌نه یاویشماز (مونیس دئییل‌دیر).
وه‌ره‌ندیل (Werndl): ۱۸۶۷ ایلی‌نده آووستوریادا یاپیلان و ایران ایله مونت‌نئگرو کیمی
اؤلکه‌له‌ره ایخراج ائدیله‌ن بیر توفه‌نگ
وه‌ل: خرمن‌کوب
یاد گئدیبهن: یادا گئدیبهن
اؤلچون تورک‌جه- حئیده‌ربابایا سلام‌داکی لهجه اؤرنه‌ک‌له‌ری
قارا (قره)، قارالدی (قرلدی)، آغاج (آغاش)، قیلیج (قیلیش)، سئچدی (سئشدی)، قاچدی (قاشدی)، چارداق (چارداخ)، بولاق (بولاخ)، اوشاق (اوشاخ)، سازاق (سازاخ)، قویاق (قویاخ)، گئده‌ک (گئداخ)، گولو (گولی)، اولدو (اولدی)، بوزو (بوزی)، قولو (قولی)، دونیادیر (دنیادی)، یئتیم‌دیر (یئتیمدی)، آمان‌دیر (آماندی)، اوردادیر (اوردادور)، سه‌نین (سنون)، یانین (یانون)، ائدین (ائدون)، قایتار (قیتر)، قییقاج (قئیقاج)، قایا (قیه)، اوخویایدیم (اوخویئیدیم)، سولایدیم (سولئیدیم)، آریق‌لاییپ (آریخلییب)، چاووش (چوووش)، داوشان (دووشان)، ساو (سوو)، ساواردیق (سوواردوخ)، ده‌لی‌ساو (دلی سوو)، قاوزاناردی (قووزاناردی)، قاوورقا (قوورقا)، ساوقات (سؤقت)، جه‌وجیک (جؤجی)، سئوه‌ن‌ده (سؤینده)، اوفوقلارا (افقلره)، هایوا (هئیوا)، حاییف (حیف)، عاییب (عیب)، حایوان (حیوان)، گئچهرلهر (گئچللر)، ایچه‌رله‌ر (ایچللر)، سون‌دان (سوننان)، دام‌دان (دامنان)، سه‌ن‌ده‌ن (سنّن)، چیت‌لاردیق (چیتداردیق)، چات‌لاردیق (چاتداردیق)، توتسو (توسسی)، گه‌له‌میر (گله‌ممیر)، گه‌له‌مه‌دیم (گ‌له‌ممه‌دیم)، گه‌له‌مه‌سه‌ک (گه‌له‌ممه‌سه‌ک)، قاپماسی (قاپپاسی)، نئیله‌ییر (نیلیور)، چئینه‌ییر (چئینیور)، قایناییر (قئینیور)، که‌کلیک (کهلیک)، دالینی (دالیوی)، سونرا (سورا)، گئچدی (کئچدی)، که‌ند (کت)، آخیند - آخیت (آخوند)، بیراخماز (بوراخماز)، اینیپ (یئنیپ)، چیپلاق (چیلپاق)، یاپراق (یارپاق)، شپ چه‌ره‌زی (شب چره‌سی)، دیکه‌لسین (دیککه‌لسین)، ائیله‌یه‌ن‌ده (ائلییه‌نده)،....
[1] صدای فتحه در املای تورکی (در ایران، افغانستان، عراق، ....)، در اول کلمه با «اه» و در داخل و آخر کلمه با «ه» نشان داده می‌شود.
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_4.html
فتحه‌‌نین عره‌ب کؤکه‌ن‌لی تورک یازی‌سی‌ندا گؤسته‌ریلمه‌سی
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/04/blog-post_29.html
[2] TYRŇYLDY: Dutar we ş. m. saz gurallary çalnanda çykýan sesi aňladýan söz.
[3]Fuad Köprülü, Türk Nazmında Rubai Şeklinin Eskiliği, Türkiyat Mecmuası, Cilt II, S. 427-440, İstanbul 1928
No comments:
Post a Comment