داوار مه‌له‌دی، گؤی مۇنجۇغۇن اله‌دی؛ و افعال صوتی-نوری تورکی

داوار مه‌له‌دی، گؤی مۇنجۇغۇن اله‌دی؛ و افعال صوتی-نوری تورکی

مئهران باهارلی

ادیب و اوزان تورک پرویز محمدی از قروه‌ی درجزین استان همدان- مقیم بوسنا هرسک، در سایت خود یک سروده‌ی تورکی کوتاه‌اش برای کودکان را منتشر کرده است[1]. در این سروده‌ی تورکی، صداهای بعضی از حیوانات و کودکان و پدیده‌های طبیعی با استفاده از مصادر صوتی تورکی به طرزی ماهرانه و دل‌پذیر برای کودکان بیان می‌شود.

سال‌ها قبل من در باره‌ی پرویز محمدی و اشعار تورکی وی، هنگامی که گزیده‌ای از آن‌ها را در سؤزوموز منتشر کردم، چنین می‌گفتم:

پرویز محمدی، تورک‌ایلی-ائتنیک آزه‌ربایجان‌ین همه‌دان اوستانی‌ندا یئرله‌شه‌ن درجه‌زین‌ین قورواسی‌ندان‌دیر. بوسنادا یاشایان محمدی‌نین تورک و فارس دیل‌له‌ری‌نده قوشوق‌لاری (شئعرلری) واردیر. اونون تورک‌جه قوشوق‌لاری‌نین دیلی، سون کرته آخی‌جی و یالین (ساده)، و عئینی آن‌دا اولدوق‌جا گوج‌لودور... محمدی‌نین تورک‌جه قوشوق‌لاری‌ندا اینسان، سئوگی و اینسان سئوگی‌سی‌نین تمه‌ل یئری واردیر. اونلاردان یونوس ایمره، پیر سولطان و شاه ایسماعیل‌ین یێپارلی (معطر) اییی گلیر، بو اۇلۇلارین ایزی گؤرونور.... بئله بیر اینجی‌نین (جواهیرین) همه‌دان‌ین قوروا‌سی‌ندان چیخماسی، تورک‌ایلی-ائتنیک آزه‌ربایجان قوشوغو اوچون بؤیوک بیر قازانج، و تورک گؤرک‌سؤزو (اده‌بییاتی) آچی‌سی‌ندان تاریخی بیر اولای (حادیثه)دیر.

(پرویز محمدی شاعری از قروه درجزین در استان همدان، تورک‌ایلی- آزربایجان اتنیک است. وی که اکنون در بوسنی ساکن است دارای اشعاری به تورکی و فارسی است. زبان شعر تورکی وی بسیار روان و ساده و در عین حال فوق العاده قدرت‌مند است.... عشق، انسان و عشق به انسان اساس شعر تورکی وی را تشکیل می‌دهد. از این اشعار بوی معطر یونوس ایمره، پیر سولطان و شاه اسماعیل به مشام می‌رسد، در آن‌ها رد این بزرگان دیده می‌شود. ... ظهور جواهری این‌چنین در قوره‌ی همدان، حادثه‌ای تاریخی در ادبیات تورک و دستاوردی بزرگ برای شعر تورک‌ایلی-آزربایجان اتنیک است)[2].

در زیر نخست این شعر را به تورکی معیار-ادبی با هر دو الفبای عربی و لاتین آورده، سپس توضیحاتی چند در باره‌ی مصادر صوتی و نوری در زبان تورکی داده‌ام. (برای خصوصیات لهجه‌ای شعر، به اصل تورکی آن در پایان این نوشته مراجعه کنید)

[داوار مه‌له‌دی، گؤی مۇنجۇغۇن اله‌دی]

پرویز محمدی

اینه‌ک بؤیۆردۆ

آنام یارما دؤیۆردۆ

داوار مه‌له‌دی

گؤی مۇنجۇغۇن اله‌دی

خوروز بان‌لادێ

ننه‌م منی دان‌لادێ

ائششه‌ک آنقێردێ

پالانێ‌نێ یان قۇردۇ

قارقا قارێلدار

نوخوش زارێلدار

کؤپه‌ک هۆردۆ

سۆرۆنۆ سۆردۆ

تاوۇق قاققێلدادێ

قاپێ پاققێلدادێ

بۇلۇت شاققێلدار

تاققا تاققێلدار

ائششه‌ک هریلده‌ر

اوْغلان هێرێلدار

اۇلدۇز پارێلدار

چێراغ پریلده‌ر

اۇشاق پیققێلدار

قۇش‌لار جیککیلده‌ر

DAVAR MELEDİ, GÖY MUNCUĞUN ELEDİ

PERVİZ MUHEMMEDİ

İnek böyürdü

Anam yarma döyürdü

Davar meledi

Göy muncuğun eledi

Xoruz banladı

Nenem meni danladı

Éşşek anqırdı

Palanını yan qurdu

Qarqa qarıldar

Noxoş zarıldar

Köpek hürdü

Sürünü sürdü

Tavuq qaqqıldadı

Qapı paqqıldadı

Bulut şaqqıldar

Taqqa taqqıldar

Éşşek herilder

Oğlan hırıldar

Ulduz parıldar

Çırağ perilder

Uşaq pıqqıldar

Quşlar cikkilder

قابلیت فعل‌سازی تورکی

زبان‌های بشری، محصول عالی‌ترین مرحله‌ی تکامل نوع انسانی و بنابراین همه پدیده‌هایی ذاتا پیش‌رفته‌اند. بسیاری از زبان‌ها دارای خصوصیات ساختاری و گرامری و لغوی و فونتیکی و .... مشترک با دسته‌ای دیگر از زبان‌ها هم هستند. علیرغم این وجوه مشترک، برخی از زبان‌ها و یا گروه‌های زبانی خاص، به دلائل بسیار، می‌توانند از خود قابلیت‌ها و خصوصیاتی را نشان دهند که در دیگر زبان‌ها دیده نمی‌شود و یا بسیار کم‌رنگ است.

یکی از این نوع خصوصیت‌ها و قابلیت‌های ویژه‌ی زبان تورکی، قابلیت بسیار زیاد فعل‌سازی آن است. این خصوصیت، زبان تورکی را قادر می‌سازد که تقریبا با استفاده از هر بن و ریشه، و برای هر مفهوم قابل تصوری، یک و یا چندین مصدر و فعل ایجاد کند.

مصادر مرتبط با صدا در زبان تورکی

در زبان تورکی در عرصه‌ی صداهای حیوان‌ها و انسان و پدیده‌های طبیعی و مصنوعی و دیگر صداها هم، صدها مصدر و فعل صوتی مستقل و بکر وجود دارد. مانند وێزێلداماق، جێرێلداماق، خێرێلداماق، شێرێلداماق ... در حالی که در زبان فارسی معمولا مصدر و فعل خاصی برای این صداها وجود ندارد. در عوض، صدای تقلیدی دو بار تکرار شده و سپس فعل کردن آورده می‌شود. مانند وز وز کردن، جیر جیر کردن، خر خر کردن، شر شر کردن، ....

مصادر صوتی تورکی معمولا با افزودن یکی از چند پسوند که در زیر ذکر کرده‌ام ساخته می‌شوند. بن این مصادر اغلب تقلید صدای حیوان و یا یک پدیده‌ی طبیعی، حتی بعضا کلمات خارجی (نریلده‌مه‌ک از بن نعره‌ی عربی) و ... است. از اینرو اینگونه مصادر به «یانسێمالێ مصدر- یانسێما فعلی» یعنی مصادر و افعال تقلیدی معروفند.

١-بدون پسوند: در زبان تورکی، مصادر صوتی بدون پسوند نیز وجود دارند. مانند اؤتمه‌ک (معمولا برای صدای پرنده‌گان، ساندۇواچ-بلبل، بیلدیرچین، ساقساقان-زاغچه، قێرقاوول-سۆلۆن، قۇغۇ، ...)؛ و یا هۆرمه‌ک (ایت، کؤپه‌ک-سگ) که در این شعر هم بکار رفته است.  

٢-پسوند –قێر، -غێر، -گیر، -کیر: در افعال بی شمار مربوط به صدا[3]. مانند باغێرماق (یاغان-فیل)؛ بؤگۆرمه‌ک-بؤیۆرمه‌ک (اینه‌ک، بوْغا، اؤکۆز، گئییک، ...) و آنقێرماق[4] (ائشه‌ک-خر) که در این شعر هم بکار رفته‌اند.  

٣-پسوند –لا، -له: مانند اۇلاماق (قۇرت-گرگ، چاقال-شغال، سێرتلان-کفتار)، بوْزلاماق (ده‌وه-شتر)، وێراق‌لاماق (قۇرباغا)، هاولاماق (ایت، کؤپه‌ک)، خێرلاماق (صدای کؤپه‌ک، قاپلان-پلنگ قبل از حمله)، قۇرلاماق (گؤوه‌رچین، قۇمرۇ)، جێرلاماق (پێس‌پێسلێ)، لاق‌لاماق (لئیله‌ک)، مییوْولاماق (پیشیک)، قێداق‌لاماق (تاوۇق)؛ و مه‌له‌مه‌ک (گئچی، قوْیۇن، قوْچ، داوار)، بانلاماق[5] (اؤته‌گه‌ن-خروس) که در این شعر هم بکار رفته‌اند.

٤-پسوند –ێلدا، -یلده. رایج‌ترین پسوند برای ساختن افعال صوتی در زبان تورکی است. در لهجه‌های تورکمانی معمولا پس از افزوده شدن این پسوند به بن، اگر حرف آخر بن و ریشه یکی از حروف ق، غ، گ، ک باشد آن حرف مشدد می‌شود. اما اگر حرف آخر بن و ریشه حروف ر، س، ز، و، ... باشد مشدد نمی‌شود:

الف- پس از ر، س، ز، و،...: وێزێلداماق (آرێ، سینه‌ک، میلچه‌ک)، هێسێلداماق (ایلان، هم‌ریشه با هێس‌لێق –اێس‌لێق به معنی فێشقا و سوت)، تێسێلداماق (قاز، ایلان، پیشیک)، جیویلده‌مه‌ک (جیوجیو-جۆجه، سئرچه، قێرلانقێچ)، مییۇلداماق (پیشیک)؛ و قارێلداماق (قارقا)، زارێلداماق (سایرێ-مریض)، هریلده‌مه‌ک[6] (ائشه‌ک-خر)، هێرێلداماق (اۇشاق) که در این شعر بکار رفته‌اند.

ب-ێلدا پس از ق، ک، گ، غ، ...: مانند واققێلداماق (اؤرده‌ک)؛ و جیککیلده‌مه‌ک (سئرچه)، قاققێلداماق (تاووق، قارقا)، شاققێلداماق (بولوت)، تاققێلداماق (ترقه)، پیققێلداماق (اوشاق)، پاققێلداماق (قاپی) در این شعر.

٥-پسوند –یردا، -یرده: محرف پسوند –یلدا، -یلده که فوقا ذکر شد. مانند تاقێرداماق (حاجی لئیله‌ک)، قۇغۇرداماق (گؤوه‌رچين، قۇمرۇ)، خوْمۇردانماق از خومورتو (دوْنقۇز، آیی)

٦-پسوند -نه: در مصادر صوتی محدودی مانند کیشنه‌مه‌ک (آت-اسب) موجود است. هنوز توافقی در باره‌ی ریشه‌ی –نه، اینکه آیا پسوند مستقلی است و یا آنکه قالبی مرکب از پسوند –ین افعال انعکاسی به علاوه‌ی پسوند اسم‌ساز از فعل -ه می‌باشد (کیش+ین+ه)، وجود ندارد (مانند فعل اسنه‌مه‌ک: اس+ین-ه)[7].

٧-پسوند -ره: این پسوند قدیمی در مصادر صوتی محدودی مانند کۆکره‌مه‌ک (آسلان-شیر، قاپلان-پلنگ) بکار رفته است.

پارێلداماق، پریلده‌مه‌ک، اێشێلداماق

در زبان تورکی، در سه مورد استثنایی پسوند –یلدا، -یلده برای ساختن مصادر نوری (در مقابل مصادر صوتی فوقا ذکر شده) بکار رفته است:

پارێلداماق. از بن پار. در مورد پراکندن نور معمولا بدون صدا بکار می‌رود. مانند اۇلدۇز پارێلدار در این شعر. از همین ریشه است پارلاق، پارێلتێ و اصطلاح پارێل پارێل پارلاماق.

پریلده‌مه‌ک: از بن پر. معمولا در مورد پراکندن نور با صدا بکار می‌رود. مانند چراغ نفت سوز و نور ذغال و ... و چێراغ پریلده‌ر در این شعر (چێراغ در زبان تورکی به معنی چراغ، و چێراق به معنی شاگرد و کارآموز یک استاد است)

اێشێلداماق: در مورد تشعش و شعاع نور و نورپراکنی بکار می‌رود. از همین ریشه است اێشێلداق به معنی نورافکن

مصادر صوتی مربوط به انسان و طبعیت در این شعر

در این شعر علاوه بر مصادر صوتی مربوط به حیوانات، چند مصدر صوتی مربوط به صدای کودکان و پدیده‌های طبیعی نیز آمده است:

زارێلدار، از بن زار و یا زاری، برای بیمار (نوخوش-ناخوش، به تورکی سایرێ)

شاققێلدار، برای بۇلۇت- ابر، از ریشه‌ی چاقماق-چاخماق، که به معنی زدن دو چیز به یکدیگر که معمولا تولید آتش و نور و صدا کند. از همین ریشه است چخماق فارسی، ...

هێرێلدار، پێققێلدار، در مورد خنده‌ی کودکان، پێققێلداماق خنده‌ای یکباره و انفجاری است که شخص برای کونترول آن تلاش می‌کند، هێرێلداماق خنده‌ای است نابجا و احیانا بی ادبانه

پاققێلدار، تاققێلدار، به ترتیب برای صدای در و ترقه

گؤرۇتون یازێ‌سێ: حیوان سس‌له‌ری

حیوان‌لارێن آدلارێ ایله دوْغرو سس‌له‌ری‌نی تاپ!

--- آت، --- آرێ، --- آسلان، --- ایت-کؤپه‌ک، --- ائشه‌ک، --- ایلان، --- اینه‌ک، --- پێس‌پێسلێ، --- پیشیک، --- جیوجیو (جۆجه)، --- اؤته‌گه‌ن (خوْرۇز)، --- داوار، --- ده‌وه، --- دوْنقۇز، --- ساندۇواچ (بۆلبۆل)، --- سئرچه، --- قارقا، --- قۇرباغا

آت کیشنه‌ر

آرێ وێزێلدار

آسلان کۆکره‌ر

ایت هۆره‌ر

ائشه‌ک آنقێرار

ایلان هێسێلدار

اینه‌ک بؤیۆره‌ر

پێس‌پێسلێ جێرلار

پیشیک مییوْلدار

جیوجیو (جۆجه) جیویلده‌ر

اؤته‌گه‌ن (خوْرۇز) بان‌لار

داوار مه‌له‌ر

ده‌وه بوْزلار

دوْنقۇز خوْمۇردانار

ساندۇواچ (بۆلبۆل) اؤته‌ر

سئرچه جیککیلده‌ر

قۇرباغا وێراق‌لار

قارقا قار‌ێلدار

اصل شعر با خصوصیات لهجه‌ای

حیوانات در قروه درجزین

اینک بوگوردو

آنام یارما دوگوردو

داوار مه له دی

گوی مونجوقون اله دی

خوروس باننادو

ننه م منی داننادو

اششگ انقوردو

پالانونو یان قوردو

قارقا قاروللار

نوخوش زاروللار

کوپک هوردو

سورون سوردو

تووخ قاقوللادو

قاپو پاقوللادو

بولوت شاقوللار

تاققا تاقوللار

اششک هریللر

اوغلان هیریللر

اولدوز پاروللار

چیراغ پریللر

اوشاق پیغیللر

قوشلار جیگ گیللر

---

[1] تاریخ هنر و باستان‌شناسی ازقروه درجزین تا سارایو

https://parvizm.persianblog.ir/9kjNok349GCn59pMYRld-%D8%AD%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%87-%D8%AF%D8%B1%D8%AC%D8%B2%DB%8C%D9%86

[2] مئهران باهارلی. من قوروالویام  Men Qorvaluyam

Sunday, May 25, 2008

پرویز محمدی‌نین تورک‌جه قوشوق‌لاری‌ندان- قوروا درجه‌زین؛ همه‌دان، تورک‌ایلی-ائتنیک آزه‌ربایجان

Perviz Mohemmedi’nin Türkce Qoşuqlarından Qorva Dercezin, Hemedan, Türkili-Étnik Azerbaycan

اشعاری از پرویز محمدی- قروه‌ی درجزین؛ همدان، تورک‌ایلی-آزربایجان اتنیک

http://hemedan-az.blogspot.com/2008/05/blog-post_5607.html

[3] -قیر، -گیر، -کیر، ... پسوند باستانی فعل‌ساز در ارتباط با تولید صدا است و رد آن در مصادر زیر هم دیده می‌شود: آیقیرماق- هایقیرماق، چیغیرماق-قیغیرماق، قیشقیرماق، آسقیرماق، اؤسکورمه‌ک، چاغیرماق-قاغیرماق، آلاقیرماق، فینقیرماق، آنقیرماق، فیشقیرماق، سومکورمه‌ک، پوسکورمه‌ک، توپورمه‌ک –توکورمه‌ک (توفکورمه‌ک- توفگورمه‌ک قدیم)، ایژقیرماق-هیچقیرماق، هؤنكور هؤنكور-اؤكور اؤكور، اؤگورمه‌ک-اؤیورمه‌ک، اوفگورمه‌ک-اوفورمه‌ک، بؤگورمه‌ک-بؤیورمه‌ک، پیسقیرماق، پوفکورمه‌ک- پوفقورماق، پاوقیرماق (آلوو آلوو اود یانماق)، تالقیرماق (دالقا گلمه‌ک)، تیسقیرماق، تیشقیرماق، توزقیرماق، جه‌وکیرمه‌ک (یئنی دوغان‌ین آغلاماسی)، چاوقیرماق، چمکیرمه‌ک (ترس‌له‌مه‌ک)، یانگقیرماق (یانقی‌لانماق)، فیشقیرماق، قوغورماق (گؤوه‌رچین‌ین اؤتمه‌سی)، قیچقیرماق، سومکورمه‌ک، گه‌گیرمه‌ک –گه‌ییرمه‌ک)، هافقیرماق، هووخورماق –هافقیرماق (سویوق‌دان ال‌ل.ه‌ری‌نی ‌هافقیریردی)، هونکورمه‌ک، هینچقیرماق، کیشگیرمه‌ک، اوشگورمه‌ک (ایتی آوی‌نی ایزله‌مه‌یه تحریک ائتمه‌ک)، ...

مئهران باهارلی. کۆی (موسيقی)، يێر (آواز)، بييی (رقص)، قوْشۇق (شعر)، باغدا (تصنيف)، های (آهنگ)،....

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_30.html

[4] آنقێرماق از ریشه‌ی آنگ به علاوه‌ی پسوند –قێر است. آنگ در زبان تورکی به معنی حیوان وحشی است. از همین ریشه است آنگراماق به معنی عقلی توتولماق، ذهنی بولانماق، هیستئریک داورانماق (رفتار هیستریک نشان دادن، از دست دادن عقل ....)، و آنقێرتێ به معنی صدای نکره و یا عر عر کردن آزاردهنده و متمادی.

[5] احتمالا فورم اولیه‌ی مصدر «باغێرماق»، «بانگ‌قیرماق-بانقیرماق» بوده است. بن بانگ‌قیر-بان‌قیر در ترکیب معاصر «بانقیر بانقیر باغیرماق» حفظ شده است. بانگ‌قیر خود از ریشه‌ی تورکی بانگ-بانق به معنی صدا و ندا به علاوه‌ی پسوند اسم‌ساز –قیر است. کلمه‌ی تورکی بانگ عینا به زبان فارسی هم وارد گشته است. کلمه‌ی «گلبانگ» در زبان فارسی برگرفته از «گۆر بانگ» تورکی به معنی صدای بسیار بلند است (گور: بلند، شدید، قوی، محکم، ...). مصدر «بانلاماق» به معنی آواز سر دادن خروس و یا اذان گفتن هم از بن بانگ-بان تورکی حاصل شده است.

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_30.html

[6] هریلده‌مه‌ک از بن هر ساخته شده است. معادل آن در فارسی عر است (عر عر کردن). این فعل نمونه‌ای دیگر از کاربرد حرف ه در تورکی، به جای کاربرد ع در فارسی و عربی است.

مئهران باهارلی. افزودن حرف ع - عین عربی به کلمات تورکی، آشێق-عاشق، اۇراقات-آروات-عورت، آباقا-عمی جان، آیراکێ-عرق،  آتامان-تۇمان-عثمان، ...

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_18.html

[7] مئهران باهارلی. اسه‌ن: عره‌ب‌جه «سلام» ايله «مرحبا» و فارس‌جا «درود»ون تورک‌جه‌سی

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post_59.html