پارچه‌ی گل‌دوزی (چئوره ایش‌له‌مه) قاجاری با ابیات تورکی در کتاب‌خانه‌ی دانشگاه هاروارد
مئهران باهارلی
Harvard Üniversitesi Kütüphanesi'nde Türkçe beyitlerin yer aldığı Kacar dönemi işlemeli mendil
A Qajar-era embroidered handkerchief with Turkish couplets in the Harvard University Library
Méhran
Baharlı
«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین
یازقالاری توپلوسو» پیتییی، بیرینجی جیلدده‌ن
از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069
خلاصه
در کتاب‌خانه‌ی دانشگاه هاروارد ایالات متحده‌ی آمریکا (آرشیو دیجیتالی ایران قاجار، قسمت جهان‌های زنان، بخش خاورمیانه، کتاب‌خانه‌ی وایدنر)، یک دست‌مال گل‌دوزی از دوره‌ی دولت تورک قاجار با ابیات تورکی و فارسی بر آن وجود دارد. ابیات تورکی این گل‌دوزی، از دو شاعر تورک قرن نوزده از تورک‌ایلی، سید ابوالقاسم نباتی (تولد ۱٨۱۲ اوشته‌بین، فوت ۱٨٧۳ [؟] اوشته‌بین) و ابوالحسن راجی (تولد ۱٨۳۱، تبریز، فوت ۱٨٧٦ قیزیل ده‌نیز) است. این نوع گل‌دوزی صنایع دستی تورک، چئوره (پیرامون) نام دارد که خود یکی از نمونه‌های «ایش‌له‌مه‌چی‌لیک» (هنر گل‌دوزی) است. چئوره پارچه‌ای چهارگوش با نقش‌ها، نوشته‌ها (شعر، دعا) و ... بافته شده با تارهای ابریشمی، نقره‌ای و طلائی در پیرامون آن است و به عنوان دست‌مال (یاغ‌لیق)، سارقات (چارقد، سرپوش زنان)، حوله، پوشش (اؤرتو) کتاب و قرآن، رومیزی کوچک، ... به کار می‌رود. گل‌دوزی مذکور از مجموعه‌ای متعلق به دو شخص از ایل تورک محمدخانلو است. ایل محمدخانلو مقیم روستای حسن‌بیگلو، واقع در جنگل‌های قاراداغ (ارسباران) استان آزربایجان شرقی است. در سایت دانشگاه هاروارد، این گل‌دوزی تورک قاجاری به صورت ناقص و اشتباه معرفی است. از جمله ادعا شده که این ابیات تورکی ترجمه‌ی ابیات فارسی آمده در دست‌مال هستند. این تثبیت نادرست است. ابیات تورکی این گل‌دوزی، ربطی به ابیات فارسی نه‌دارند و ترجمه‌ی آن‌ها نیستند. هم‌چنین در معرفی این گل‌دوزی در سایت هاروارد به تعلق این صنعت دستی به یک شخص تورک و به میراث فرهنگی و هنری تورک سخنی نه‌رفته، و به تورک بودن دولت قاجار هم اشاره‌ای نه‌شده است. عموما محققین اوروپائی و ایرانی - فارس هیچ شخصیت و پدیده‌ی تورک از ایران را، به عنوان یک شخصیت تورک و یا پدیده‌ی تورک معرفی نه‌می‌کنند، بلکه همیشه آن‌ها را به صورت ایرانی - فارسی عرضه می‌کنند. این رفتار، نمونه‌ی بارز «بیماری تورک‌کوری»، و در راستای سیاست انکار هویت ملی و ملت تورک، و سانسور و نامرئی کردن آن‌ها در ایران است. آثار بی‌شمار مادی و باستان‌شناسی و میراث فرهنگی و تاریخی ملت تورک ساکن در ایران در دوره‌ی اسلامی و پیش از آن (شامل آثار هنری، معماری، صنایع ظریفه، محصولات پوشاکی، فرهنگ غذائی، موسیقی، رقص و ....) را هم به عنوان پرشین و ایرانیک عرضه می‌کنند. این رفتار هم مصداق فرهنگ‌دزدی و دست‌برد به میراث مدنی و تاریخی و هنری ملت تورک، به عنوان مولفه‌ای از نسل‌کشی فرهنگی ملت تورک ساکن در ایران است. در این مقاله نخست این ابیات تورکی را به نحوی که در گل‌دوزی آمده‌اند، و در ادامه متن کامل دو شعر تورکی که این ابیات از آن‌ها گرفته شده‌اند را نقل کرده‌ام:
Özet
Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Harvard Üniversitesi Kütüphanesi'nde (Kacar İran Dijital Arşivi, Kadınlar Dünyası Bölümü, Ortadoğu Bölümü, Widener Kütüphanesi) Kacar Türk Devleti dönemine âit üzerinde Türkçe ve Farsça beyitlerin yer aldığı işlemeli bir mendil bulunmaktadır. Bu işlemeli mendilde bulunan Türkçe mısralar, 19. yüzyılın Türkilili iki Türk şâiri Seyid Ebil-Kasım Nebâtî (d. 1812, Üştebin, ö. 1873 [?], Üştebin) ve Ebil-Hesen Râcî (d. 1831, Tebriz, ö. 1876, Kızıldeniz) tarafından yazılmıştır. Türk el sanatlarında Çevre adlandırılan bu işleme türü, "İşlemeçilik"in bir örneğidir. Çevre, ipek, gümüş ve altın ipliklerle dokunmuş, üzerine desenler ve yazılar (şiir, dua gibi) işlenmiş kare bir kumaştır, ve mendil (yağlıq), eşarp (çarkat, kadın başörtüsü), havlu ile kitap, Kuran, küçük masa örtüsü olarak ve daha birçok amaçla kullanılır. Bu işleme, Türk Memmedhanlı aşiretinden iki şahsa âit bir koleksiyonun parçasıdır. Memmedhanlı aşireti, Doğu Azerbaycan Eyaleti'ndeki Karadağ (Arasbaran) ormanları içinde bulunan Hesenbeyli köyünde ikamet etmektedir. Harvard Üniversitesi'nin web sitesinde sergilenen bu Kacar Türk işlemesi, yanlış ve eksik bir şekilde sunulmuştur. Web sitesinin açıklamasında, mendilin üzerindeki Türkçe beyitlerin Farsça beyitlerin tercümesi olduğu belirtilmektedir; ancak bu doğru değildir. Bu işlemede yer alan Türkçe beyitlerin Farsça beyitlerle hiçbir ilgisi yoktur ve Farsça beyitlerin tercümesi de değildir. Ayrıca, Harvard web sitesindeki bu işlemenin tanıtımında, onun Türkler ve Türk Kacar Devleti ile olan bağlarından bahsedilmiyor, bu el sanatının Türk kültürel ve sanatsal mirasının bir parçası olduğuna dair herhangi bir bilgi yer almıyor. Genel bir kural olarak Avrupalı ve İranlı-Fars araştırmacılar İran'dan gelen hiçbir Türk şahsiyet veya olguyu Türk olarak nitelendirmezler, aksine onları her zaman İranlı-Fars olarak sunarlar. Bu davranış, "Türk körlüğü hastalığı"na örnek teşkil eder ve Türk milletinin ulusal kimliğini ve varlığını inkar etme, İran'da Türkleri sansürleme ve görünmez kılma politikasıyla örtüşür. Aynı araştırmacılar ayrıca, İslam dönemi ve öncesinde İran'da yaşayan Türk halkının kültürel ve tarihi mirasının bir parçası olan çok sayıda maddi ve arkeolojik eseri de çarpıtarak, hepsini Fars veya İran'a ait olarak etiketliyorlar. Bunlar arasında sanat eserleri, mimari eserler, el sanatları, giyim ürünleri, yemek kültürü, müzik, dans ve daha fazlası yer alıyor. Bu davranış, Türk halkının medeni, tarihi ve sanatsal mirasına yönelik kültürel bir hırsızlık ve tecavüz örneği olup, İran'da yaşayan Türk halkına yönelik kültürel soykırımın bir parçasıdır. Bu makalede, önce bu çevredeki Türkçe dizeleri işlendiği şekliyle verdim. Ardından, dizelerin alındığı iki Türkçe şiirin tam metnini ekledim.
Abstract
In
the Harvard University Library (Qajar Iran Digital Archive, Women's Worlds
Section, Middle East Section, Widener Library), there is an embroidered
handkerchief from the Qajar Turkish state era with Turkish and Farsi verses on
it. The
Turkish verses in this embroidery are written by two 19th-century Turkish poets
from Türkili, Seyyed Ebil-Qasım Nebâtî (born 1812, Üştebin, died 1873 [?], Üştebin)
and Ebil-Hesen Râcî (born 1831, Tebriz, died 1876, Redsea). This type of Turkish handicraft embroidery is called
Çevre (margin, edge), which is an example of "İşlemeçilik" (the art
of embroidery). A Çevre
is a square cloth with patterns, writings (such as poems, prayers) woven with
silk, silver, and gold threads around. It is used as a handkerchief (yağlıq), a
scarf (çarqat, a women's headscarf), a towel, a cover (örtü) for books and the
Quran, a small tablecloth, and more. The
embroidery is part of a collection owned by two Turks from the Mehemmed Xanlı tribe.
The Mehemmed Xanlı tribe resides in the village of Hesenbeyli, situated in the
forests of Qaradağ (Arasbaran) in East Azerbaijan Province. This Qajar Turkish embroidery displayed on the Harvard
University website in the United States of America, is presented inaccurately
and incompletely. The website's description falsely states that the Turkish
verses on the handkerchief are translations of the Persian verses, which is not
the case. The Farsi verses featured on this embroidery are unrelated to the
Turkish verses and are not translations of them. Additionally,
in the introduction of this embroidery on the Harvard website, there is no
mention of its ties to Turks or the Turkish Qajar state. Furthermore, there is
no acknowledgment of this handicraft being part of the Turkish cultural and
artistic heritage. Generally, European and
Iranian-Persian researchers do not refer to any Turkish personality or
phenomenon from Iran as Turkish, but instead always present them as
Iranian-Persian. This behavior exemplifies the "Turk-blindness
disease" and aligns with the policy of denying the national identity and existence
of the Turkish nation, censoring and making Turks invisible in Iran. They
also misrepresent numerous material and archaeological artifacts that are part
of the cultural and historical heritage of the Turkish people living in Iran
during the Islamic period and before. This includes works of art, architecture,
fine crafts, clothing products, food culture, music, dance, and more, labeling
all of them as Persian or Iranian. This
behavior is an example of cultural theft and encroachment on the civil,
historical and artistic heritage of the Turkish people. It as a component of
the cultural genocide of the Turkish people living in Iran. Below, I have first
provided the Turkish verses as they appear in the embroidery. At the end of
this article, I have included the full text of the two poems from which these
verses were taken.
مقدمه
در کتاب‌خانه‌ی دانشگاه هاروارد (آرشیو دیجیتالی ایران قاجار، قسمت جهان‌های زنان، بخش خاورمیانه، کتاب‌خانه‌ی وایدنر)، یک دست‌مال گل‌دوزی از دوره‌ی دولت تورک قاجار با ابیات تورکی و فارسی بر آن وجود دارد. این گل‌دوزی تورک قاجاری در سایت دانشگاه هاروارد ایالات متحده‌ی آمریکا، به صورت ناقص و اشتباه معرفی شده است[1].
۱-این اثرِ صنایع دستی تورک «چئورهÇevre » (پیرامون) نام دارد که خود یکی از نمونه‌های «ایش‌له‌مه‌چی‌لیکİşlemeçilik » (هنر گل‌دوزی) است. چئوره پارچه‌ای چهارگوش با نقش‌ها، نوشته‌ها (شعر، دعا) و ... بافته شده با تارهای ابریشمی، نقره‌ای و طلائی در پیرامون آن است و به عنوان دست‌مال (یاغ‌لیق)، سارقات (چارقد، سرپوش زنان)، حوله، پوشش (اؤرتو) کتاب و قرآن، رومیزی کوچک، ... به کار می‌رود.
۲-گل‌دوزی مذکور متعلق به مجموعه‌ای به اسم دو شخص - شخصیت تورک از ایل محمدخانلو، میر علی‌خان احمدی و تاجدار خانم محمدخانلو است. ایل محمدخانلو، یک ایل تورک اصلا از زنوز و مقیم حسن‌بیگلو، روستایی در جنگل‌های قاراداغ (ارسباران)، مرکز حسنو (محال حسن‌آباد)، دهستان منجوان غربی، بخش خداآفرین، شهرستان کلیبر، استان آزربایجان شرقی است. از خان‌های معروف این ایل، میر عبدالصمدخان احمدی، میر مصطفی‌خان، میر علی‌خان احمدی و اجداد این خان‌ها سید حسن فرزند سید احمد میر احمدی است. یکی دیگر از افراد مشهور خانواده‌ی احمدی‌ها، میر صمدخان احمدی ملقب به اشجع السلطان است که در سال ۱۳۲۴ (۱٩٤٥) در صف دولت مرکزی ایران ماه‌ها بر علیه قوای «حکومت ملی آزربایجان» جنگید و پس از اتمام مهماتش و عدم کومک حکومت مرکزی، توسط نیروهای حکومت ملی آزربایجان دست‌گیر و به هم‌راه پسرش میر حسن احمدی در تبریز تیرباران گردید. در زمان محمدرضا شاه لوح یادبودی به نام آن‌ها در خیابان صائب تبریز ساخته شده بود که در اوایل انقلاب توسط مردم تخریب شد.
۳-ابیات تورکی این گل‌دوزی، از دو شاعر مشهور تورک قرن نوزده از تورک‌ایلی، نباتی و راجی است. در زیر نخست این ابیات تورکی را به نحوی که در گل‌دوزی آمده‌اند، و در پایان این نوشته متن کامل دو شعری که این ابیات از آن‌ها گرفته شده‌اند را نقل کرده‌ام:
الف- یک بیت از شاعر علوی‌مذهب «سید ابوالقاسم نباتی» (اوشتبین، جلفا، ۱۷۷۷- ۱۸۴۶)
خزان
اولاندا دییه‌رله‌ر شجر تؤکه‌ر برگین
زمانا
باخ کی مه‌نی نوبهار یاندیردی
Xazân olanda diyerler şecer
töker bergin
Zamâna bax ki meni novbahâr yandırdı.
ب-دو
بیت از «میرزا ابوالحسن راجی» (تبریز، ۱۸۳۱ -۱۸۷۶)
عشق اهلی بو آفاق‌دا رسوا گه‌ره‌ک اولسون،
مجنون کیمی سرگشته‌یِ صحرا گه‌ره‌ک اولسون.
بو رسم‌دیر عاشیق‌له‌ره دیوانه دییه‌رله‌ر،
بو طاییفه‌ده، حوصله دریا گه‌ره‌ک اولسون
Éşq ehli bu âfâqda rüsva
gerek olsun
Mencun kimi sergeşte-yi sahrâ
gerek olsun
Bu rêsmdir, âşıqlara dîvâne
diyerler
Bu tâyifede hövsele deryâ gerek olsun.
۴-در توضیحات سایت هاروارد گفته می‌شود این ابیات تورکی ترجمه‌ی ابیات فارسی آمده در دست‌مال‌اند: «پارچه‌نوشت گل‌دوزی‌شده در غم برادر. پارچه با اشعار تورکی و ترجمه‌ی آن به فارسی که خواهر پدرزن عبدالله خان یعنی عمه خانم عبدالله خان در فراق برادرانش گل‌دوزی کرده است». این تثبیت نادرست است. ابیات فارسی این گل‌دوزی، که آن‌ها را در انتهای این نوشته آورده‌ام، ربطی به ابیات تورکی نه‌دارند و ترجمه‌ی آن‌ها نیستند.
۵-تثبیت نادرست سایت هاروارد در باره‌ی ابیات تورکی بدین سبب است که فرد ایرانی محتملا فارس معرفی‌کننده‌ی این ابیات، به زبان تورکی و شعر و ادبیات تورک آشنا نه‌بوده است. این یک کم‌بود و یک اولگوی رایج ناخوشایند است که در اغلب موسسات و نهادهای مربوط به تاریخ فرهنگ و تمدن و مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی و ... ایران، به ویژه در کشورهای غربی دیده می‌شود. در حالی که کسانی که مسلط بر زبان و فرهنگ و تاریخ تورک نیستند، صلاحیت ورود به این عرصه‌ها، و در راس آن‌ها ایران‌شناسی را نه‌دارند. زیرا ایران، در هزار و دویست سال گذشته، یک قلمرو با جمعیت غالب تورک، حاکمیت تورک، مذهب و فرهنگ تورک، هم‌سایه‌گان تورک و به عبارت دیگر بخشی، آن هم مرکزی، از تاریخ و دنیای تورک بوده است. در غیر این صورت شاهد اشتباهات بسیار، حتی از سوی معتبرترین مراکز علمی مانند فلاکت سایت هاروارد خواهیم بود.
۶-در معرفی این گل‌دوزی نه به تعلق آن به یک شخص تورک و نه به تورک بودن دولت قاجار اشاره‌ای شده است. این، نمونه‌ی بارز «بیماری تورک‌کوری» و سیاست انکار هویت ملی و ملت تورک و سانسور و نامرئی کردن آن‌ها در ایران است. در یک استاندارد و رفتار دوگانه، شخصیت‌ها و پدیدههای معنوی و یا اسناد و منابع مادی مربوط به ارمنیان و کوردان ایران، در مطالعات و تحقیقات و تبلیغات و انتشارات مراکز و رسانه‌های داخلی و خارجی با تاکید به صورت شخصیت و پدیده‌ی ارمنی و کوردی معرفی و مشخص می‌گردند. اما هیچ شخصیت و پدیده‌ی تورک از ایران، هرگز به عنوان یک شخصیت تورک و یا پدیده‌ی تورک معرفی نه‌می‌گردد، بلکه همواره به صورت ایرانی - فارسی عرضه می‌شود.
۷-در سایت هاروارد از تعلق این صنعت دستی به میراث فرهنگی و هنری تورک سخنی نه‌رفته است. این رفتار هم، مصداق فرهنگ‌دزدی و دست‌برد به میراث مدنی و تاریخی و هنری ملت تورک، به عنوان مولفه‌ای از نسل‌کشی فرهنگی ملت تورک است. اصولا آثار بی‌شمار مادی و باستان‌شناسی و میراث فرهنگی و تاریخی ملت تورک ساکن در ایران در دوره‌ی اسلامی و پیش از آن (شامل آثار هنری، معماری، صنایع ظریفه، محصولات پوشاکی، فرهنگ غذائی، موسیقی، رقص و ....) توسط محققین اوروپائی و ایرانی - فارس به خانه‌ی اقوام ایرانیک و قوم فارس نوشته شده و به عنوان پرشین و ایرانیک عرضه می‌شوند.
۸- یکی از موثرترین راه‌های مقابله با سیاست انکار ملت تورک در ایران و میراث‌دزدی - فرهنگ‌ربائی فارسی - ایرانی، کاربرد گسترده‌ی زبان تورکی، در هر فرصت ممکن، در آفرینش‌های هنری، صنایع دستی، گل‌دوزی‌ها، قالی‌ها، خطاطی‌ها، مینیاتورها، چینی‌ها، ماده‌های تاریخ بناها و سازه‌ها، سنگ‌های قبور، کارت‌های عروسی، ظَهْرنویسی در عکس‌ها و کارت‌های تبریک، اعلامیه‌های عزا، ..... است. زبان تورکی به کار رفته در این‌گونه میراث مادی فرهنگی، سند حضور ملت تورک در این سرزمین و مالکیت او بر آن‌هاست.
۹-یکی دیگر از روش‌های مقابله با سیاست انکار ملت تورک در ایران، آن است که به هنگام معرفی و یا بحث در باره‌ی هر شخص و شخصیت و پدیده‌ی مادی و معنوی مربوط به و از آنِ ملت تورک ساکن در ایران، حتما و با اصرار و مطلقا با آوردن واژه‌ی «تورک» در مقابل آن‌ها (شاعر تورک، نویسنده‌ی تورک، هنرمند تورک، فیلسوف تورک، دانش‌مند تورک، شاه تورک، سیاست‌مدار تورک، موسیقی تورک، ادبیات تورک، خطاطی تورک، معماری تورک، رقص تورک، نواندیشی دینی تورک، فلسفه‌ی تورک، دولت تورک، مطبوعات تورک، هنرپیشه‌ی تورک، ...)، به هویت ملی تورک این اشخاص و پدیده‌ها تاکید و پرتوافکنی کرد.
٨-آوردن نام «آزربایجانی» - از آن‌جا که در ایران نام ملت و یا هویت ملی نه‌بوده و نه‌می‌تواند و نه‌باید به عنوان معادل و جای‌گزین ملت تورک به کار رود - در عمل، همان‌گونه که در هفتاد سال گذشته تجربه شد، به سیاست انکار ملت تورک در ایران و میراث‌دزدی فارسی و پان‌ایرانیسم و نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران خدمت می‌کند.
٩-افراد
و انجمن‌های صاحب‌نظر و صلاحیت‌دار تورک می‌باید به سایت‌ها و رسانه‌ها و مراکز آکادمیک و تحقیقاتی و علمی و .... که
هویت ملی شخصیت‌ها و پدیدههای تاریخی و معاصر تورک را مخفی و یا انکار می‌کنند و یا
در معرفی آن‌ها دوچار اشتباه شده آن‌ها را به عنوان شخصیت‌های ایرانی - پرشین و با
ملیت ایرانی و نه ملیت تورک تقدیم و معرفی می‌کنند، رسما و به طرق مقتضی اعتراض
نمایند.
ابیات فارسی به کار رفته در گل‌دوزی قاجاری:
از حافظ:
کوکبِ بختِ مرا هیچ منجّم نه‌شناخت
یا رب از مادرِ گیتی به چه طالع زادم
از سعدی:
مرا دردیست اندر دل، که گر گویم زبان سوزد
وگر پنهان کنم ترسم، که مغزِ استخوان سوزد.
منجّم، کوکبِ بختِ مرا از برج بیرون کن
که من کم طالع‌ام، ترسم ز آهم آسمان سوزد.
از غمِ زمانه خورم، یا فراقِ یار کشم
به طاقتی که نه‌دارم، کدام بار کشم؟
از ابن حسام خوسفی:
شب نیست که آهم به ثریا نه‌رسد
از چشمِ ترم اشک به دریا نه‌رسد (در اصل: وز دیده‌یِ من سیل
به دریا نه‌رسد)
ترسم که از این غصّه به‌میرم روزی
دیدار به دیدار رسد یا نه‌رسد (در اصل: دل گلشنِ وصلِ تو به جان می‌طلبد / تا عاقبت آن‌جا به‌رسد یا نه‌رسد)
از ناشناس؟:
ناله‌یِ من اگر اثری داشتی
دوست زِ حالم خبری داشتی
متن کامل شعر تورکی نباتی:
آمان آمان، مه‌نی
بیر زلفِ یار یاندیردی!
گؤرون مه‌نی نئجه بو زهرِ مار یاندیردی!
چه‌کیپ هارای، قیلیپ نوحه، ائیله‌ره‌م فریاد
نه گیزلی سؤز، مه‌نی بیر گول‌عوذار یاندیردی!
قیلیپ کباب مه‌نی، چه‌کدی شیشه هر ساعت
تؤکوپ گؤزوم یاشی‌نی، زار و زار یاندیردی.
نئجه دیییم کی، مه‌نی یاندیری نه غایت‌ده
مجوس اؤلوسو کیمی تؤکدو خار، یاندیردی.
او جادو گؤز، سه‌نه قربان، مه‌نی بو حالا سالیپ،
سه‌نه گمان کی، مه‌نی روزگار یاندیردی؟
خزان اولاندا، دییه‌رله‌ر شجر تؤکه‌ر برگین،
قضانی گؤر کی، مه‌نی نوبهار یاندیردی.
نه جامِ وصل ایچیپ، نه گولِ مراد ده‌ریپ،
عبث عبث، مه‌نی رنجِ خومار یاندیردی.
نباتی، ائتمه شکایت کی، اود توتوپ یاندیم،
او بینوانی دا چوخ انتظار یاندیردی.
Aman aman, meni bir
zülf-i yâr yandırdı
Görün meni néce bu
zehr-i mâr yandırdı
Çekip haray, qılıp
növhe, éylerem feryâd
Ne gizli söz, meni bir
gül-izâr yandırdı
Qılıp kabâb meni, çekdi
şîşe her sâet
Töküp gözüm yaşını, zâr
u zâr yandırdı
Néce diyim ki meni
yandırdı ne qâyetde
Mecûs ölüsü kimi tökdü
xâr, yandırdı
O câdû göz, sene qurban,
meni bu hâlâ salıp
Sene güman ki meni rûzigâr
yandırdı?
Xazân olanda diyerler
şecer töker bergin
Qazânı gör ki meni novbahâr
yandırdı
Ne câm-ı vesl içip, ne
gül-i murâd derip
Ebes ebes meni renc-i xumâr
yandırdı
Nabâtî étme şikâyet ki
od tutup yandım
O bî-navânı da çox intizâr yandırdı.
متن کامل شعر تورکی راجی:
عشق اهلی بو آفاق‌دا رسوا گه‌ره‌ک اولسون،
مجنون کیمی سرگشته‌یِ صحرا گه‌ره‌ک اولسون.
بو رسم‌دیر عاشیق‌له‌ره دیوانه دییه‌رله‌ر،
بو طایفه‌ده، حَوْصله دریا گه‌ره‌ک اولسون.
اغیاردا‌ن عشق اهلی گه‌ره‌ک بر حذر ائتسین،
قلبی‌نده اونون یعنی تبرّا گه‌ره‌ک اولسون.
اؤز جانی‌نی قوربان ائله‌سین دوست یولوندا،
لازیم‌دی تبرّادا تولّا گه‌ره‌ک اولسون.
عاشیق اودور اولسون اؤزو معشوق بِنَفْسِهْ،
یعنی کی، او بیر بی‌من و بی‌ما گه‌ره‌ک اولسون.
باش‌دان آیاغا یارسالا گر تیغ ایله عاشیق،
معشوق ایله مملوّ و سراپا گه‌ره‌ک اولسون.
مجنون کیمی آشفته‌یِ خال و خطِ لیلی،
وامیق کیمی محوِ رخِ عوذرا گه‌ره‌ک اولسون.
شهباز کیمی دور ائله‌سین دورِ جهانی،
تا بیر چه‌مه‌نه بولبولِ شیدا گه‌ره‌ک اولسون.
مین ظلم و ستم ائیله‌سه جانان دئمه‌سین بیر،
آیا نییه بو ظلم و تعدّی گه‌ره‌ک اولسون.
دؤزسون ستم و محنت و اندوه و بلایا،
اوممیدگهی صبر و شکیبا گه‌ره‌ک اولسون.
گؤرسون رخِ جانانی عیان دایم اؤزونده،
آیینه کیمی قلبی مصفّا گه‌ره‌ک اولسون.
بیگانه‌دی سؤز عاشیق و معشوق آراسی‌ندا،
جان وئرمه‌یی موقوفِ بیر ایما گه‌ره‌ک اولسون.
هیچ ائیله‌مه‌سین وصل ایله هجران اونا توفیر،
هجرآن‌دا جانان ایله یک‌جا گه‌ره‌ک اولسون.
عشق عالمی‌نی سیر ائله‌سین پایه به پایه،
تا جلوه‌گهی عالَمِ بالا گه‌ره‌ک اولسون.
اؤز جانی‌نی پامال ائله‌سین کُنجِ بلادا،
تا کنگره‌یِ عرش اونا مأوا گه‌ره‌ک اولسون.
بخل و حسد و کینه و بغض ایله ریادان،
عاشیق اولان عالم‌ده مبرّا گه‌ره‌ک اولسون.
عاشیق اودور عالم‌ده «اویسِ قَرَنی» ته‌ک،
مستِ می و می‌خانه‌یِ مولا گه‌ره‌ک اولسون.
مولا نئجه مولا علی و عالی و اعلا،
اوْل اسمِ خدا
ایله مسمّا گه‌ره‌ک اولسون.
رفعت‌ده اونون پایه‌یِ الوانِ جلالی،
مین مرتبه بو عرش‌ده‌ن اعلا گه‌ره‌ک اولسون.
بو پادْشهین چاکری‌نین چاکری خسرو،
دربانِ درِ حشمتی دارا گه‌ره‌ک اولسون.
ساقی، دولانیم باشینا، وئر باده پیاپی،
باشیم‌دا مه‌نیم نشئه‌یِ صهبا گه‌ره‌ک اولسون.
گؤسته‌ر گولِ رخساری و جانیم سه‌نه قربان،
کؤنلوم قوشو بولبول کیمی گویا گه‌ره‌ک اولسون.
اؤز خواهشی‌نی ترک ائله‌سین طالبِ جانان،
نه طالبِ دنیا و نه عقبا گه‌ره‌ک اولسون.
تأثیرِ نَفَس بوندان آلیپ حضرتِ عیسی،
حقّا کی، بو محیی مسیحا گه‌ره‌ک اولسون.
«موتو» دئسه ذرّاتا، سراسر اولو فانی،
«قومو» دئسه، کلیّته احیا گه‌ره‌ک اولسون.
هم دیده‌یِ یعقوبا بو مولادی وئره‌ن نور،
یوسوف‌دا نشان حُسنِ دلارا گه‌ره‌ک اولسون.
فیضی بو شهین خضرده‌کی عمردو جاوید،
داوددا صوتِ فرح‌افزا گه‌ره‌ک اولسون.
مجموعِ پئیمبرله‌ره بو فیض وئریپ‌دیر،
موسیٰ‌دا نشان اول یدِ بیضا گه‌ره‌ک اولسون.
حقّا کی، بو شاهنشهین آثارِ جلالی،
بیر ذرّه سولیمان‌دا هویدا گه‌ره‌ک اولسون.
علّت بودور ایجاد اولوپ خلقْ عدم‌ده‌ن،
بی‌شک سببِ آدم و حوّا گه‌ره‌ک اولسون.
مولانی قویوپ وصف ائله‌یه حورِ جنانی،
زاهد سؤزو بو باره‌ده بی‌جا گه‌ره‌ک اولسون.
جان وئرمه‌ک، اوزون گؤرمه‌ک اگر اولسا میسّر،
چوخ نفع‌لی سودادی، بو سودا گه‌ره‌ک اولسون
ائتمه‌ز سه‌نه بو عشق سؤزو ذرّه‌جه تأثیر،
زاهد، اوره‌یین صخره‌یِ صمّاء گه‌ره‌ک اولسون
دوشمن نه گؤره‌ر شب‌پره ته‌ک مهرِ جمالین،
دیداری‌نا بیر دیده‌یِ بینا گه‌ره‌ک اولسون
یاز مدحی‌نی، راجی، نه قه‌ده‌ر اولسا میسّر،
اوصافِ علی عالمه افشا گه‌ره‌ک اولسون
Éşq ehli bu âfâqda rüsva gerek olsun
Mecnun kimi sergeşte-yi sahrâ gerek olsun
Bu rêsmdir âşıqlara dîvâne diyerler
Bu tâyifede hövsele deryâ gerek olsun
Ağyârdan éşq ehli gerek ber hezer étsin
Qelbinde onun ye’ni Teberrâ gerek olsun
Öz cânını qurban élesin dôst yolunda
Lâzımdı Teberrâ da Tevellâ gerek olsun
Âşıq odur olsun özü me’şûq binefsih
Ye’nî ki o bir bî-men ü bî-mâ gerek olsun
Başdan ayağa yarsala ger tîğ ile âşıq
Me’şûq ile memlöv ve serâpâ gerek olsun
Mecnun kimi âşüfte-yi xâl u xet-i Léyli
Vâmiq kimi mehv-i rux-i Üzrâ gerek olsun
Şahbâz kimi dövr élesin dövr-i cahânı
Tâ bir çemene bülbül-i şéyda gerek olsun
Min zülm ü sitem éylese cânân démesin bir
Âyâ niye bu zülm ü te’eddî gerek olsun
Dözsün sitem ü mihnet ü endûh u belâya
Ümmidgehi sebr ü şekîbâ gerek olsun
Görsün rox-i cânânı ayan dâim özünde
Âyîne kimi qelbi müseffâ gerek olsun
Bîgânedi söz âşıq u me’şûq arasında
Can vérmeni môqûf-i bir îmâ gerek olsun
Hiç éylemesin vesl ile hicran ona tövfîr
Hicrânda cânân ile yékca gerek olsun
Éşq âlemini séyr élesin pâye bé pâye
Tâ cilvegeh-i âlem-i bâlâ gerek olsun
Öz cânını pâmâl élesin künc-i belâda
Tâ kengere-yi erş ona me’vâ gerek olsun
Buxl u hesed ü kîne ve buğz île riyâdan
Âşıq olan âlemde müberra gerek olsun
Âşıq odur âlemde Üvéys-i Qerenî tek
Mest-i méy ü méyxâne-yi Mövlâ gerek
olsun
Mövla néce Mövla Eli ü Âli ü E’lâ
Ol ism-i Xudâ île müsemmâ gerek olsun
Ref’etde onun pâye-yi elvân-ı celâlı
Min mertebe bu êrşden e’lâ gerek olsun
Bu pâdşehin çâkerinin çâker-i Xosrov
Derbân-ı der-i hişmeti Dârâ gerek olsun
Sâqî dolanım bâşına vé bâde péyâpéy
Bâşımda menim neşe-yi sehbâ gerek olsun
Göster gül-i ruxsârı ve cânım sene qurban
Könlüm quşu bülbül kimi gûyâ gerek olsun
Öz xâhişini terk élesin tâlib-i cânân
Ne tâlib-i dünya ve ne uqba gerek olsun
Te’sîr-i nefes bundan alıp Hezret-i Îsâ
Heqqâ ki bu mühyi, Mesîhâ gerek olsun
“Mûtû” dése zerrâta serâser olu fânî
“Qûmû” dése külliyete éhyâ gerek olsun
Hem dîde-yi Yeqûb’â bu movlâdı véren nûr
Yûsuf’da nişan hüsn-i dilârâ gerek olsun
Féyzi bu şehin Xızr’daki ömrdü câvîd
Dâvûd’da sövt-i ferehefzâ gerek olsun
Mecmû-i péyemberlere bu féyz véripdir
Mûsâ’da nişan ol yed-i Béyzâ gerek olsun
Heqqâ ki bu şâhenşehin asâr-i celâlı
Bir zerre Süléyman’da hüvéydâ gerek olsun
İllet budur îcâd olup xêlq edemden
Bî-şek sebeb-i Âdem ü Havvâ gerek olsun
Mövlânı qoyup vesf éleye Hûr-i cenânı
Zâhid sözü bu bârede bî-câ gerek olsun
Can vérmek, üzün görmek eger olsa müyesser
Çox nef’ili sövdadı, bu sövda gerek olsun
Étmez sene bu éşq sözü zerrece te’sîr
Zâhid üreyi sexre-yi sümmâ gerek olsun
Düşmen ne görer şebpere tek mehr-i cemâlın
Dîdârına bir dîde-yi bînâ gerek olsun
Yaz medhini Râcî ne qeder olsa müyesser
Övsâf-ı Elî âleme ifşâ gerek olsu
منابع:
Levent Gündüz. Kaçarlar devrine âit
Türkçe ve Farsça mısralarla bezenmiş bir bez.
۳نسخه‌ی خطی دیوان نباتی
http://turuz.com/book/title/nebati-divani
۴چاپ
سنگی کلیات دیوان راجی
http://turuz.com/book/title/kuliyati-divani-raci
[1] Cloth embroidered in mourning for brothers, undated.
Mir ‘Ali Khan Ahmadi and Tajdar Khanum Muhammad Khanlu Collection. Women's
Worlds in Qajar Iran Digital Archive. Middle Eastern Division, Widener Library,
Harvard Library.
بدون
تاریخ . ابعاد ۳۲ × ۳۰ سانتیمتر . متعلق به مجموعه‌ی میرعلی خان احمدی و تاجدار
خانم محمد خانلو. مجموعه‌ای شامل اشیاء زندگی روزمره، تعدادی نکاح‌نامه و اسناد
دیگر. شماره‌ی سند 14143A12
Women's Worlds in Qajar
Iran
https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:424427708$1i
No comments:
Post a Comment