اندکی در باره‌ی تورکان لهستان: تاتارهای لیپکا
مئهران باهارلی
3-27-2013
مادر فاطما موختارووا، خواننده‌ی برجسته‌ی اوپرا، متولد اورمیه – آزربایجان غربی – تورک‌ایلی، خانمی از تاتارهای لیپکا به نام سارا حسه‌نئویچ (Sara Hasenewicz) است[1].
تاتار لیپکا (Lipka Tatars, Lipka Tatarłar)، نامی است که برای نامیدن تاتارهای ساکن در شمال اوروپای شرقی (لاتویا، لیتوانیا، لهستان، بلاروس، اوکرائین) بکار می‌رود. کلمه‌ی لیپکا نام لیتوانیا در زبان تاتاری قیریم - کریمه است. نام‌های دیگر این گروه، لیپکووییئ (Lipkowie)، لیپکانی (Lipcani) و موسلومی (Muślimi) است. سابقه‌ی اسکان این گروه در خانات بزرگ لیتوانیا به قرن ١٤ میلادی می‌رسد. نام لیپکا تاتار از همان آغاز در لیتوانیا به آن‌ها داده شد. آن‌ها ترکیبی از اعقاب امپراتوری موغول چنگیزخان، آغ اوردا (اوردای سفید)، آلتین اوردا (اوردای سرخ-طلائی)، خانات قیریم - کریمه و خانات تاتار قازان بشمار می‌روند.
گروه نخستین مهاجرین تاتارهای لیپکا اعتقادات شامانی خود را حفظ کرده بودند. موج دوم مهاجرت تاتارها به این منطقه- این بار تاتارهای مسلمان- در اواخر قرن ١٤ بوقوع پیوست. آخرین موج مهاجرت لیپکاها به این منطقه پس از انقلاب بولشویکی در روسیه بود. از زمان جنگ گرونوالد در سال ١٤١٠ که باعث شکست نیروهای آلمان - پروس از نیروهای لهستانی – لیتوانیائی - تاتاری شد، هنگ سواره نظام تاتارهای لیپکا در هر جنگ و عملیات نظامی عمده‌ی لیتوانیا و لهستان اشتراک داشته است. حتی در مکاتبات قرن شانزده از لهستان به عنوان سرزمین له‌ها و لیپکاها یاد شده است.
تاتارهای لیپکا که در آغاز به سبب یک کاست نظامی اشرافی بودن متشخص بودند با مرور زمان به زنده‌گی شهری روی آوردند و به سبب صنایع دستی، اسب‌ها و قابلیت‌های باغبانی خود شناخته شدند. تاتارهای مسلمان در قرون اولیه به دین خود وابسته‌گی بسیار داشتند، توانستند مدت‌ها در مقابل آسیمیلاسیون مقاومت کنند و سبک زنده‌گی خاص خود را حفظ نمایند. اما آن‌ها به مرور زمان زبان تاتاری خود متعلق به شاخه‌ی قیپچاقی زبان‌های تورکیک را از دست دادند و اغلب طبقات فوقانی‌شان به زبان لهستانی و طبقات میانی و پائینی‌شان به زبان بلاروسی متکلم شدند. با این‌همه آن‌ها تا سال ١٩٣٠ به استفاده از خط عربی برای نگارش زبان بلاروسی ادامه دادند. بعدها بسیاری از آن‌ها به موازات استحاله‌ی زبانی در لهستانی‌ها و دیگر ملل مجاور، به دین مسیحی و بخش کوچکی به دین موسوی در آمدند.
در سال ١٥٩١ تعداد تاتارهای لیپکا در شهرهای لیدا، ناواهراداک، لیوویه، مینسک، ... در لهستان - لیتوانیا - بلاروس بیش از دویست هزار - ٢٠٠٠٠٠ نفر با بیش از ٤٠٠ مچیت (مسجد) تاتاری (١٠٠ مرکز جمعیتی تاتار در لهستان) بود. امروز در لهستان، لیتوانیا، لاتویا، بلاروس و اوکرائین تعداد کل آن‌هایی که هنوز هویت قومی-ملی تاتار لیپکا را حفظ کرده‌اند بین ١٥٠٠٠-١٠٠٠٠ نفر است. گروه بسیار کم‌شماری از تاتارهای لیپکا در ایالات متحده آمریکا (شمال شرق آن بویژه بروکلین نیویورک) نیز ساکن‌اند.
تاتارهای لیپکا – بخش مسلمان - از نظر موقعیت زنان در میانشان از همه‌ی جوامع اسلامی دیگر متفاوت و پیشرفته‌تر، مدنی‌تر هستند. در مدارس تاتارهای لیپکا آموزش مختلط دختران و پسران همیشه یک قاعده و نورم بوده است. زنان تاتار لیپکا - حتی زمانی که آن‌ها در خدمت امپراتوری عثمانلی بودند- همیشه از درجه‌ی بسیار زیادی از آزادی برخوردار بودند. زنان تاتار لیپکا هرگز از حجاب و پوشش اسلامی استفاده نمی‌کنند، مگر در مراسم عروسی که یک روسری سنتی و غیر اسلامی بکار می‌برند. آن‌ها حجاب را از تاثیرات فرهنگ عرب در سنن اسلامی می‌شمارند و از ضروریات اسلام نمی‌دانند. در واقع تاتارهای لیپکا اسماً مسلمان‌اند و بسیاری از عادات و رسومات مسیحیان را در طول اقامت ٦٠٠ ساله‌ی خود در اوکرائین، بلاروس، لهستان و لیتوانیا اخذ کرده‌اند.
در قرن شانزده با ایجاد محدودیت‌ها برای غیر کاتولیک‌های ساکن در لهستان توسط سیگیسموند سوم، سلطان عثمانلی موراد سوم مداخله کرد و خواستار آزادی تاتارهای لیپکا در مراسم مذهبی و حفظ سنت‌هایشان شد. با این‌همه در جنگ‌های جئکورا (١٦٢٠)، جنگ اول چوجیم (١٦٢١) و جنگ‌های لهستان-عثمانلی (١٦٣٣) تاتارهای لیپکا بر علیه عثمانلی و در صفوف لهستان-لیتوانیا جنگیدند. پس از آن با خراب شدن وضعیت تاتارهای لیپکا به سبب موضع خصمانه‌ی حاکمیت لهستان نسبت به آن‌ها، وضع قوانین تبعیض‌آمیز بر علیه آن‌ها، محدود کردن آزادی‌های دینیشان، ممنوع کردن ارتقاء تاتارها به مقامات فرماندهی در ارتش، ممنوع کردن ساخت مساجد جدید، عدم پرداخت دیون دولت به تاتارها و ... موضع تاتارهای لیپکا عوض شد. پس از «قیام لیپکا»، تاتارهای لیپکا در جنگ‌های عثمانلی- لهستان تحت فرماندهی قارا موصطافا در صف نیروهای عثمانلی جنگیدند. اما پس از اعاده‌ی حقوق مذهبی تاتارهای لیپکا در سال ١٦٧٩ در لهستان، بخشی از تاتارهای لیپکا دوباره صف عوض کردند. و حین سفر جنگی عثمانلی برای فتح وین پایتخت اوتریش، این بار هنگ‌های سواره نظام تاتار در ترکیب نیروهای لهستانی بر علیه ارتش عثمانلی جنگیدند.
لیپکاها در تمام تاریخ بعد از آن، جزئی جداناپذیر از ارتش لهستان بوده‌اند. آن‌ها در ارتش ناپولیون نیز جزئی از نیروهای لهستان را تشکیل می‌دادند. در آغاز قرن بیستم و بعد از آن در جنگ جهانی اول، لیپکاها در ارتش تازه تاسیس لهستان دارای هنگ خاص خود بنام تاتار با یونیفورم و پرچم ویژه بودند. در جنگ جهانی دوم نیز هنگ تاتارهای لیپکا از آخرین واحدهای ارتش لهستان بودند که به نیروهای آلمان-نازی حمله نمودند.
تاتارهای
لیپکا شخصیت‌های تاریخی بی‌شماری را به جامعه‌ی لهستان اعطاء نموده‌اند. تعدادی از
آن‌ها، همچنین در سطح جهانی نیز شهرت یافته‌اند. از جمله هنرپیشه‌ی معروف آمریکائی،
«چارلز برانسون» (Charles Bronson) که پدرش والتر بوچینسکیس (Valteris P. Bučinskis) از اعقاب تاتارهای لیپکائی بود که در اوائل قرن بیستم به ایالات
متحده آمریکا مهاجرت کردند. شخصیت مشهور دیگر، «مارتا استوارت» (Martha Stewart) از زنان رسانه‌ای و مطرح در عرصه‌ی فعالیت‌های اقتصادی آمریکا،
از طرف مادری (Albiniak) از تاتارهای منطقه‌ی جانوف (Janow) لهستان است.
برای مطالعه‌ی بیشتر:
Lipka Tatars
https://en.wikipedia.org/wiki/Lipka_Tatars
Lipka rebellion
https://en.wikipedia.org/wiki/Lipka_rebellion
A Short History of the Lipka Tatars of the White Horde
Jakub Mirza Lipka
https://www.angelfire.com/jazz/ntstar/index.html
Tartar Nobility in the Polish–Lithuanian Commonwealth
Selim Mirza-Juszenski Chazbijewicz - translated into English by Paul de
Nowina-Konopka
https://web.archive.org/web/20041021205343/http://www.szlachta.org/2selim.htm
The Lithuanian Tatars article in The Red Book of the
Peoples of the Russian Empire
http://www.eki.ee/books/redbook/lithuanian_tatars.shtml
[1] تراژدی اورمولو فاطما خانیم موختارووا، خواننده‌ی برجسته‌ی اوپرا، متولد اورمیه، از پدری تورک و مادری تاتار لیپکا
No comments:
Post a Comment