سکّه‌ی تورکی‌ی نادر شاه افشار: ده‌ییرمه گؤتورو
مئهران
باهارلی
Nadir
Şah Afşar’ın bastırdığı Türkçe yazılı “Deyirme Götürü” [Toptan Ödeme için
Yuvarlak Para] gön yarmağı
“Deyirme
Götürü” [Round Money, Wholesale Payment] coin with Turkish inscription minted
by Nadir Shah Afshar
نادیر شاه آوشارین باسدیردیغی تورکجه
یازی‌لی «ده‌ییرمه گؤتورو» [توپ‌دان اؤده‌مه اوچون یووارلاق] گؤن یارماغی
Özet
Nâdir Şah Afşar'ın Kafkasya'daki Dağıstan'a yaptığı seferberlik sırasında, onun buyruğuyla (emriyle) üzerinde Türkçe “Deyirme Götürü” yazan deri bir yarmak (sikke) basıldı. Akçalarda (paralarda) Türkçe (kelime) ve ifadelerin kullanılması İran öteyinde (târihinde) eski bir erklet (devlet) geleneyi olup, Fars dilinin akçalarda (paralarda) kullanılmasından en az 5 yüzyıl önce ortaya çıkmıştır. Nâdir Şah Afşar'ın Türkçe yazılı yarmak bastırması, kendisinde Türk ulus (milli) bilincinin varlığını, yazılı Türkçeyi kullanma alanını genişletme çabasını, ve Türk Afşar erkleti döneminde Türk dilinin tuğralı konuma (resmi statüse) yiye olduğunu göstermektedir.
Abstract
During Nadir Shah Afshar's campaign to Dagestan in the Caucasus, a leather coin with the Turkish inscription "Deyirme Götürü" was printed on his order. The use of Turkish words and expressions on coins and banknotes is an old state tradition in Iranian history, predating use of the Persian language on them by at least five centuries. Nadir Shah Afshar's printing of coins written in Turkish demonstrates his Turkish national consciousness, his endeavor to broaden the usage of written Turkish, and official status of the Turkish language during the Turkish Afshar rule.
اؤزه‌ت:
نادیر شاه آفشارین قافقاسیاداکی داغیستان‌ا یاپدیغی ساواش سیراسی‌ندا، اونون بویروغویلا اوزه‌ری‌نده «ده‌ییرمه گؤتورو» یازان گؤن بیر یارماق باسیلدی. آقچالاردا (پول‌لاردا) تورکجه دئگی (کلیمه) و جومله‌له‌رین ایش‌له‌دیلمه‌سی، ایران اؤته‌یی‌نده (تاریخی‌نده) اه‌سکی بیر اه‌رکله‌ت (دولت) گه‌له‌نه‌یی اولوپ، فارس‌جا دیلی‌نین اون‌لاردا قول‌لانیلماسی‌ندان اه‌ن آز ٥ یوزایل اؤنجه اورتایا چیخمیش‌دیر. نادیر شاه آفشارین تورکجه یازی‌لی یارماق باسدیرماسی، بیله‌سی‌نده تورک اولوس (میللی) بیلینجی‌نین (شعورونون) وارلیغی‌نی، یازی‌لی تورک‌جه‌نی ایش‌له‌تمه آلانی‌نی گئنیش‌له‌تمه چاباسی‌نی، و تورک آفشار اه‌‌رکله‌تی دؤنه‌می‌نده تورک دیلی‌نین توغرالی (رسمی) قونوما یییه اولدوغونو گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر.
خلاصه:
در حین سفر جنگی‌ی نادر شاه افشار به داغستان قفقاز، به دستور او یک سکّه‌ی چرمی با متن تورکی‌ی «ده‌ییرمه گؤتورو» ضرب شد. استفاده از کلمات و عبارات تورکی بر پول‌ها سنّتی قدیمی در تاریخ دولت‌های تورک و موغول حاکم بر ایران است و اقلاً ٥ قرن پیش‌تر از استفاده از زبان فارسی بر پول‌ها ظاهر شده است. پول تورکی‌ی نادر شاه افشار، نشان‌گر وجود شعور ملّی‌ی تورک در نادر شاه، تلاش او برای گسترش عرصه‌ی تورکی‌ی مکتوب، و موقعیّت رسمیّت زبان تورکی در دوره‌ی دولت تورک افشاری است.
مقدّمه
بنا به منابع تاریخی نادر شاه افشار امر به ضرب پول چرمی با متن اعتباری به دو زبان تورکی و فارسی به نام «ده‌ییرمه گؤتوروDeyirme götürü » در قفقاز کرده است. در این نوشته برای اولین بار نشان می‌دهم این عبارت تورکی به معنی‌ی «پول پرداخت‌های کلّی و عمده» است.
در منابع فارسی این عبارت تورکی به صورت اشتباه «دیمه گتور» (دئمه، گؤتور) ثبت و به صورت عامیانه‌ی «حرف نه‌زن و قبول کن» ترجمه شده است. به عنوان نمونه در کتاب نادرنامه[1] گفته می‌شود: «در جنگ‌های نادر در داغستان، مدّتی افراد اوردو دوچار بی‌پولی شدند. [از آن جائی که ضرّاب‌خانه‌ای در دست‌رس نه‌بود]، بالاخره نادر اجباراً دستور داد در روی پوست شتر سکّه به‌زنند و [آن را] به جای مسکوک نقره صرف و خرج نمایند. روی سکّه‌های چرمی [مذکور] این عبارت را نقش کردند: «پوست شتر، حکم نادر، دیمه گتور» یعنی حرف نه‌زن و قبول کن! و مدّتی این سکّه رایج بود».
١- پول تورکی‌ی افشاری به لحاظ تاریخ پولی‌ی تورک، چاپ آن در آزربایجان - قفقاز، چرمی بودن آن، واحد آن «ده‌ییرمه»، قرن چاپ (نیمه‌ی اوّل قرن هیجده) و مخصوصاً عبارت تورکی‌ی منقوش بر آن قابل توجّه است:
الف-تورک‌گرائی نادر شاه. چاپ پول با متن تورکی نشان‌گر علاقه‌ی نادر شاه افشار به زبان تورکی و ناشی از شعور ملّی‌ی تورک او بود. او از این جنبه در جرگه‌ی حکم‌رانان تورک تاریخ چون امیر تیمور کوره‌که‌ن، جهان‌شاه قاراقویون‌لو و ... قرار دارد.
ب-تاریخ پول تورک و اقتصاد تورک: پول ده‌ییرمه‌ی نادر شاه، یک پول «گؤن» (نگاه کنید به ادامه‌ی این نوشته) از پوست شتر، و یکی از آخرین نمونه‌های پول چرمی‌ی تورک در تاریخ است.
ج- تاریخ رسمیت زبان تورکی در دولت افشاری: کاربرد زبان تورکی در متن اعتباری‌ی این پول، نشان‌گر آن است که زبان تورکی یکی از زبان‌های رسمی‌ی مکتوب دولت افشاری بود. اساساً تورکی، زبان کاری‌ی نادر شاه بود و وی در هر مناسبتی آن را مصرّانه به کار می‌برد. علاوه بر آن، نادر شاه اهتمام خاصّی در ارتقای موقعیت زبان تورکی در قلم‌روی دولت خویش، از جمله از طریق کاربرد مکتوب تورکی در کتیبه‌های یادبودها و بناهای تاریخی و ماده‌های تاریخ تورکی، و همان گونه که مشاهده می‌شود در متن پول، داشت.
د-سنّت قدیمی چاپ پول با متون تورکی در تاریخ ایران: پول ده‌ییرمه گؤتورو، یکی از نمونه‌های سنّت قدیمی‌ی چاپ سکّه‌ها و اسکناس‌ها با متون تورکی از طرف دولت‌های تورک و موغول حاکم بر ایران است. در تاریخ ایران، زبان تورکی تقریباً پنج قرن پیش‌تر از زبان فارسی در پول‌ها استفاده شده است.
٢-معنی‌ی عبارت تورکی‌ی «ده‌ییرمه گؤتورو» (دیمه گتور):
الف: ده‌ییرمه-دگیرمه: فورم قدیمی‌ی این کلمه‌ی تورکی ته‌گیرمه Tegirme به معنی پول است. در دیوان لغات تورک Tegirme به معانی‌ی پول، نان، هر چیز گرد و مدوّر مانند سنگ آسیاب؛ و ته‌گیر Tegir به معنی‌ی ارزش و قیمت آمده است. این کلمه محتملاً با یکی از کلمات امروزی‌ی ده‌یه‌ر Deyer به معنی‌ی ارزش و قیمت و بهاء، و یا ده‌ییرمی Deyirmi به معنی‌ی گرد و مدوّر هم‌ریشه است (کلمه‌ی ده‌ییرمی Deyirmi تورکی در اصل ده‌ییرمه است. ده‌ییرمی ماسا: میزگرد). ریشه‌ی کلمه‌ی ته‌گیرمه – ده‌ییرمه‌ی تورکی، از فعل ته‌گیرمه‌ک در تورکی‌ی باستان به معنی‌ی برگرداندن و چرخاندن و هم‌ریشه با ته‌که‌ر – ته‌گیر – ته‌گه‌ر - ته‌یه‌ر Teker (چرخ و مدوّر)، تیگیرمه‌ک Tigirmek (چرخیدن)، ده‌ییرمه‌ن – ده‌ییرمان Deyirmen (آسیاب)، ته‌که‌رله‌ک Tekerlek – دیغیرلاق Dığırlaq (دیغیلداق – دیغیلداو - دیغیلدوو Dığıldov)، دیغیرجاقDığırcaq ، دیغیرلانماق Dığırlanmaq، .... است.
از همین ریشه است کلمات آتی در زبان‌های گوناگون تورکیک که همه در ارتباط با مفهوم مدوّر هستند: نام طایفه‌ی تورک اوغوزی تۆگه‌ر - تؤگه‌ر - دؤیه‌ر (فورم قدیمی: تۆگۆر به معنی‌ی مدور و گرد)، تۆگۆر (مدور، یئنی اویقورجا)، تۆگۆره‌ک (دایره، محیط، یئنی اویقورجا)، ته‌گه‌ره‌ک (دائره، قیرقیزجا)، تؤگؤرؤک (کُره‌ی زمین، قیرقیزجا)، تۆگه‌ره‌ک (مدوّر، دائره، تاتارجا)، تۆݧه‌ره‌ک - تۆنگه‌ره‌ک (دائره، مدوّر، باشقورت‌جا)، تؤوه‌ره‌ک و ته‌یه‌له‌ک (دائره، تورکمه‌ن‌جه)، ته‌که‌ر و ته‌که‌رله‌ک (تورکی در تورکیه - ایران - قفقاز)، تیورۆک (مدوّر، میله‌ای که از وسط سنگ آسیاب می‌گذرد)، فعل دۆگله‌مه‌ک به معنی‌ی مدوّر شدن، غلطیدن، دۆگله‌تمه‌ک به معنی‌ی غلطاندن، دۆگله‌ک به معنی‌ی مدوّر و گرد، در یئنی اویقورجا، .... تبدیل «ؤ» تورکی شرقی در این کلمات به «ه» (فتحه) در تورکی‌ی غربی پدیده‌ی متأخّر دوزله‌شمه و «–ه‌ک» در آن‌ها پسوند تصغیر است. در نهایت می‌توان ریشه‌ی این کلمه را بن تؤگمه‌ک مرتبط با بن تؤنمه‌ک - دؤنمه‌ک به معنی‌ی چرخیدن و دئویرمه‌ک (برگرداندن)، تئوه‌ره‌ک (اطراف، محیط)، و هر دو را مشتق از بن فعلی فرضی‌ی تؤ.مه‌ک دانست. برخی از محقّقین کلمه‌ی «ده‌یره» به معنی‌ی ساز دایره و یا دف (از جمله در میان اوزبیک‌های افغانستان)، و کلمه‌ی دۆنگگۆر (Düñgür) – دؤنگور (Döñür) به معنی‌ی طبل شامان و در موغولی با معنای ثانوی‌ی آدم قد کوتاه و خپله و توپول (به تورکی گیرده گومبول) را هم از این ریشه‌ی تورکی دانسته‌اند. (خپل – خپله در فارسی محرف گومبول تورکی است: گومبول ← گوببول ← گوبول ← خوبول ← خوپول ← خئپئل ← خپل)
در زبان موغولی کلمات تؤگه‌ریک، تؤگۆریگ، تؤگرؤگ، تؤگریگ و تۆگۆریک (و در زبان تورکی با جانشین شدن صدای فتحه -ه به جای صدای ضمه -ؤ کلمات «ته‌گه‌ریک»، «ته‌گوریک»، «ته‌گریک»، «ته‌گروک»، «ته‌گوریک»، ....) همه به معنی‌ی گِرد و مدوّر، و ته‌گه‌رمه، ته‌ه‌ره‌م (آسیاب)، ته‌به‌ریمه‌ک و ته‌وره‌مه‌ک (محاصره کردن، اطراف چیزی را گرفتن)، و معادل تورکی‌ی آن‌ها چئویرمه‌ک و چئوره و .... (با تبدیل «ت» تورکی به «چ» موغولی) هم در ارتباط با این ریشه هستند[2]. واحد پول کشور موغولستان با نام توگریک Tugrik – تؤگرؤک Tögrög, Төгрөг نیز از همین ریشه و به معنی‌ی شئی‌ی گرد و مدوّر مانند سکّه می‌باشد.
در تورکی‌ی معاصر اصطلاح «یووارلاق حساب» به معنی‌ی حساب سرراست و برآورد تخمینی و تقریبی، در ارتباط با یکی از معانی‌ی ده‌ییرمه، و معادل تدویر و سرراست و گرد کردن اعداد و ارقام در زبان فارسی، و روند کردن در انگلیسی (to round) است.
تگرک و تگری در فارسی: کلمه‌ی «تَگَرْک» در زبان فارسی به معنی قطرات یخ‌بسته‌ی باران که بر اثر تغییرات ناگهانی هوا بر زمین فرو می‌ریزد، تلفّظی از کلمه‌ی تورکی‌ی «ته‌گه‌ریک» به معنی‌ی گِرد و مدوّر است. هم‌چنین است کلمه‌ی «تَگَری» در زبان فارسی در اصطلاح آبجوی تگری به معنی‌ی آبجوی بوشکه‌ای که مخفف کلمه‌ی تورکی‌ی «ته‌گه‌ریک» است. این نام به سبب گِرد و مدوّر بودن بوشکه به این نوع از آبجو داده شده است.
ب- گؤتورو Götürü: از فعل گؤتورمه‌ک: برداشتن، یک جا برداشتن. در مثنوی مولوی: «گفت او را گؤتورو حلوا به چند؟» (این مصراع در چاپ‌های جدید به صورت آتی تحریف شده است: «گفت او را کاین همه حلوا به چند؟»). در لغت‌نامه‌ی لهجه‌های معاصر تورکی، «گؤتورو» و فورم رایج‌تر آن در آزربایجان «گؤتوره» به صورت ارزش و قیمت؛ خرید و فروش، تجارت و پرداختی که به صورت عمده و یک‌جا و فلّه‌ای انجام شود، به قیمت مقطوع و بی آن که وزن کرده و شمرده شود، آلیش وئریش‌ده توپ‌دان یاپیلان ایش یا دا بازارلیق، .... و از آنجا مجازاً هر چیز فلّه‌ای، کلّی و عمده؛ هم‌چنین پول و قیمت معنی شده است[3]. این کلمه در اصطلاحات «گؤتورو اصولو» (Götürü usûlu) در تورکیه و «گؤتوره اصولو» در آزربایجان حفظ شده است («گؤتوره ایش اوصولو»: حاققی‌نی اوره‌تیلمیش شئی‌ده‌ن گؤتورمه و آلما اوصولو، پورسانت‌لا ایش‌له‌نه‌ن ایش، نوعی معامله که طرف مزدش را از آن چه تولید و حاصل کرده بر می‌دارد).
فورم گؤتوره در شکل کوتوره – کوتره – کتره هم به فارسی و دیگر زبان‌های ایرانیک مانند تاتی داخل شده و تحول معنایی پیدا کرده است. در این زبان‌ها کتره و کتره‌ای به معنی‌ی هر چیز یک جا، کیلویی، بی ضابطه و بی نظم؛ مجازاً بی اندیشه، بی رویه، بی خود، بدون دلیل، بی پایه، باطل و دروغ و بی اساس، بدون نقشه، بدون اطلاع، بی رویه و نادانسته، حرف‌های الکی، یاوه و بی معنی، نه‌سنجیده، بی‌هوده و ابلهانه و لغو است.
با این وصف «ده‌ییرمه گؤتورو» به معنی پول پرداخت(های کلّی و یک‌جا)، ویا پول مدوّر؛ خوانش آن به صورت «دیمه گتور» نادرست؛ و ترجمه‌ی آن به صورت حرف نه‌زن و قبول کن، یک ریشه‌سازی عامیانه است.
٣-پول‌های چرمی تورک: نادر شاه ده‌ییرمه‌ی چرمی را در محاصره‌ی داغستان چاپ کرده است. پول‌های چرمی، چه اسکناس و چه سکّه، در طول تاریخ از سوی جوامع و دولت‌های گوناگون، به ویژه در مواقع اضطراری و از جمله در شرایط تحت محاصره بودن به کار رفته‌اند. از جمله در میان مصریان باستان (۱۵۰۰ سال قبل از میلاد)، یونانیان و روم باستان، چین، بومیان قارّه‌ی آمریکا و ... در اوروپا نیز این‌گونه پول‌های چرمی تقریباً در همه‌ی ملل (روسیه، کشورهای بالتیک، ایتالیا، آلمان، لهستان، فرانسه، بریتانیا، دانمارک، ....) حتّی تا قرون اخیر دیده شده است. (تصویر در نوشته، یک سکّه‌ی چرمی‌ی روسی است).
تورکان قدیم هم تا قرن دوازدهم میلادی، مانند بسیاری از اقوام آوراسیا و اوروپای شرقی، پول چرمی‌ی ساخته شده از پوست سمور و سنجاب و دیگر حیوانات را به عنوان پول و واحد پول استفاده کرده‌اند. «آلاتاق»، «تییین»، «گؤن»، «بیلگه» نمونه‌هایی از نام‌های پول‌های چرمی‌ی تورک هستند:
آلاتاقAlataq : نوعی پول چرمی‌ی به کار برده شده در میان بولقارهای ایدیل از تورکان باستانی در اوروپای شرقی است.
تییین Tiyin: نوعی پول چرمی از پوست سمور است که تورکان باستانی و بولقارهای ایدیل در معاملات و پرداخت وجوه به کار می‌بردند. در گذشته‌ی نزدیک این کلمه‌ی تورکی به معانی‌ی سکّه‌ی خرد، کم‌ترین واحد پول معادل کوپئک روسی و پئنی‌ی انگلیسی و یک صدم تنگه – ته‌نگه به کار می‌رفت. امروز تییین از واحدهای پولی‌ی جمهوری‌های تورکیک قازاقیستان (قزاقستان)، تاتارستان، اوزبکیستان و قیرقیزستان است. فورم قدیمی‌ی این کلمه تئگینگ و یا تئکین به معنی‌ی سمور و یا پوست سمور است (کلمه‌ی سامور - سمورSamur خود کلمه‌ای تورکی می‌باشد که وارد زبان فارسی شده است).
گؤنGön ، گؤنو Günü: واحد پول چرمی‌ی قدیم تورک، ساخته شده از خز (کلمه‌ای تورکی؟) حیوانات. این کلمه اصلاً به معنی‌ی پوست، پوست حیوان، پوست دبّاغت، چرم و ... بوده، به معنی‌ی نشانه هم به کار رفته است.
بیلگه Bilge: از واحدهای پولی‌ی تورکان بولقار باستان از جنس خز سمور و اصلاً به معنی‌ی علامت، آرم، سند، مدرک، نشان است. فورم معاصر این کلمه به‌لگه Belge (به‌ل Bel + گه ge) صرفاً به معنی‌ی سند و مدرک است. از همین ریشه‌اند به‌یله‌گ Belyeg در مجاری؛به‌لگو Belgü در تورکی‌ی اویغوری به معنی‌ی مهر؛ بیله‌و Bileu - بیلیاو Biljau در تورکی‌ی باستان به معنی‌ی نامه‌ی ارجحیت‌دار، پروانه (در تجارت، تارخان‌لیق، ...). در تورکی‌ی معاصر کلمات به‌لگه Belge و به‌لگیت Belgit (سند، مدرک، مترادف دایانج Dayanc)، به‌لگه‌له‌مه‌ک Belgelemek (مستند کردن)، به‌لگه‌سه‌ل Belgesel (مستند)،... از فورم معاصر این کلمه حاصل شده‌اند. احتمالاً کلمات برگه و برگ در زبان فارسی و ورق عربی نیز از همین کلمه‌ی تورکی مشتق شده و یا دارای ارتباط ریشه‌شناسیک با آن هستند.
منابع:
۱-قدوسی،
محمد حسین. نادرنامه. انتشارات دنیای کتاب. سال 1387. 205 صفحه.
۲-مرادی، محمد. سابقه تاریخی ایل افشار و اصل و نسب
نادر شاه
http://iranturktribes.blogfa.com/post/6
3-Türkiye
Türkçesi Ağızları Sözlüğü. GÖTÜRÜ
4-William
Charlton. Leather Currency
5-A. Melek Özyetgin. Eski Türk vergi terimleri
6-Osman F Sertkaya Rysbek Alimov. Eski Türklerde para,
Göktürklerde, Uygurlarda, Türgişlerde
7-Erdal Şahin. Türkçede para birimleriyle ilgili deyimler
ve bunların anlam bilimsel karşılaştırılması
8-Hatice Şirin User Türkçede Para ve Parabirimi
9-Mongolian tögrög
https://en.wikipedia.org/wiki/Mongolian_t%C3%B6gr%C3%B6g
۱۰-مئهران باهارلی. نام‌های اشخاص در خانواده‌ی
جمشیدخان افشار اورومی، پیشه‌وری، نادرشاه، شاه اسماعیل، ستارخان و خیابانی و انعکاس شعور ملی تورک در آن‌ها
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_14.html
۱۱-مئهران باهارلی. کتیبهی تورکی سردر حرم
حضرت علی در نجف سروده شده به سفارش نادر شاه
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_13.html
۱۲-مئهران باهارلی. سنگ‌نوشته‌ی تورکی کلات نوشته شده به
امر نادرشاه افشار- کتیبهی نادری
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_30.html
۱۳-مئهران باهارلی. نامه‌ی تورکی نادرشاه افشار به سلطان
عثمانلی محمود اول
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_23.html
١٤-قوپونتولار: تورکجه اوزرینه دوشونمه لر. عناصر ترکی در تاتی طالقانی-3. نویسنده :محمد اردم. تاریخ:سه شنبه 28 آذر 1396-09:06 ب.ظ
[1] نادرنامه، نگارش محمدحسین
قدوسی. فروردین ١٣٣٩ هجری شمسی، چاپ چاپ‌خانه‌ی خراسان. ص ۶۰۲
[2] *Tögerig ‘circle or sphere; round, circular,
spherical’. MMo also has a variant *töerig and an extended form *tögerigei. Bur
and Dag suggest *tökerien.
MMo
SH togorigai H150, HY tögörik M102, Muq tö’erik P352b, cf. naranu tögerik P246a
‘solar disc’ (*naran ‘sun’), IV---, LV---, Ph thökhörigeé
P131b ‘circle’. WM tögerig, tögörig
L832b. Kh tögrög H507b. Ord tögörök M673a. Bur tüxeryee(n) C449b, tüxerig C450a
‘ruble’. Brg tugrəg U189. Kalm tögrg
M512a. Dag tukrye:n E263. EYu tʉgreg
B122, tögörög S236, cf. töɣörögdə- J48 ‘to become round’. MgrH tuguri: L589.
MgrM togori DS211b. Bao---. Dgx---. Mog---.
[3] Götürü: 1-alış verişte toptan yapılan iş ya da pazarlık,
2-düğünde götürülen para veya hediye, 3-değer (Derleme Sözlüğü)
No comments:
Post a Comment