نکاح‌نامه‌ی تورکی جماعت شاه‌ی‌سئوه‌ن طبق مذهب علوی تورک در
قرن شانزده میلادی
مئهران باهارلی
16. YÜZYILDAN ŞAH’I SEVEN CEMÂATINA ÂİT BİR TÜRKÇE ALEVİ NİKÂH
TÖRENİ ANLATISI
A TURKISH ALEVI MARRIAGE CEREMONY NARRATIVE
FROM THE SHAH'I SEVEN COMMUNITY FROM THE 16TH CENTURY
Méhran Baharlı
خلاصه:
در
نسخه‌ی خطی یک جونگ به خط «احمد غلام» کتاب‌دار کتاب‌خانه‌ی قیزیل‌باشیه (صفویه) قسمتی
از یک نوشته به زبان تورکی در باره‌ی مراسم نکاح «جماعت شاهی سئوه‌ن» آمده است. این
نوشته‌ی منحصر به فرد که به صورت نکاح‌نامه معرفی شده، دارای ارزش تاریخی بسیار از
جنبه‌های تاریخ شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها، فرقه‌ی سیاسی قیزیل‌باش، ارکان و سنن مذهب علوی
تورک (علی‌اللهی)، تحول آداب عقد و نکاح‌های تورک، زبان ادبی تورکی، حقوق زنان
تورک، ادبیات فولکلور تورک، ... است. این نکاح‌نامه مربوط به تورکان قیزیل‌باشی
است که به تازه‌گی از خاک آناتولی و عوثمان‌لی به قلمروی دولت قیزیل‌باش مهاجرت
کرده بودند. آن‌ها هنوز بر مذهب غلات تورک دوازده‌امامی بودند و در نتیجه‌ی سیاست‌های
قیزیل‌باش‌کُشی و سرکوب و ریشه‌کن کردن مذهب علوی تورک توسط برخی شاهان قیزیل‌باش
(شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب اول، شاه عباس اول، ....)، در مذهب فارسی شیعی امامی
استحاله نیافته بودند. طبق این سند فلسفه‌ی نکاح تورکان شاهی سئوه‌ن بر دو اساس
است، نخست سنن و آداب ملی تورک - «تؤره‌ی تورک»؛ و سپس ارکان مذهب علوی تورک (علی‌اللهی)
– «قول خلیفه». این سند نشان می‌دهد تورکی در آن مقطع هنوز زبان مراسم دینی و
عبادات شاه‌ی‌سئوه‌ن‌ها و قیزیل‌باش‌ها که بر مذهب
علوی (علی‌اللهی) تورک بودند بود. اگرچه قبول مذهب شیعه‌ی امامی که فارسی زبان
مقدس آن است توسط شاه اسماعیل اول و دیگر شاهان صفوی، باعث شد که فارسی به تدریج
به زبان مقدس قیزیل‌باش‌ها هم تبدیل شود.
در حالی که زبان مقدس علوی‌های تورک غیر قیزیل‌باش در ایران و تورک‌ایلی (قاراقویون)
و دیگر علوی‌های تورک و بکتاشی‌ها در آناتولی که به دور از صفویان بودند هم‌چنان
تورکی باقی ماند. در این
مقاله، متن نکاح‌نامه‌ی تورکی شاهی سئوه‌نی را نقل کرده و سپس توضیحاتی در باره‌ی
ارکان و اعتقادات مذهب علوی تورک (علی‌اللهی) ذکر شده در آن، و تطور معنایی مفهوم شاهی
سئوه‌ن در طول تاریخ داده‌ام. هم‌چنین نشان داده‌ام که دو کلمه‌ی «قول» و «قوم» که
در این نکاح‌نامه و بعضی دیگر از متون تورکمانی قدیم دیده می‌شوند، نه عربی، بلکه
محرف کلمات تورکی – موغولی «قوُوُل» (قاعده و آیین) و «قادوُم» (خویشاوند سببی) هستند.
Özet
Kızılbaş (Safevi)
devlet kütüphanesi kütüphanecisi Ahmed Gulam tarafından yazılmış bir cönk
içinde "Şah'ı seven" topluluğunun evlilik törenini anlatan bir Türkçe
metin bulunmaktadır. Nikâhnâme (evlenme bitisi) diye tanıtılan bu eşsiz metin, Şah'ı
seven'lerin tarihi, Kızılbaş siyasi akımı, Türk Alevi (Ali-Allahi) mezhebinin
temelleri ve gelenekleri, Türk evlilik adetlerinin evrimi, Türk edebi dili, Türk
kadın hakları ve Türk folklor edebiyatı açısından muazzam bir değere sahiptir. Nikâhnâmede anlatılan
evlilik töreni, yakın zamanda Anadolu ve Osmanlı topraklarından Kızılbaş devleti
ülkesine göç eden Kızılbaş Türklerine âittir. Onlar hala Türk Alevi mezhebinin
takipçileriydi ve Şah İsmail I, Şah Tahmasp I, Şah Abbas I’ın ülkede yaptıkları
Kızılbaş katliamları ve Türk Aleviliği ortadan
kaldırılmaları nedeniyle Fars Şii İmami mezhebine geçmemişlerdi. Bu belgede Şah'ı seven Türklerinin evlilik felsefesi iki
temele dayandırılmaktadır: birincisi, Türklerin ulusal gelenek ve göreneklerini
ifade eden "Türk Töre"si; ikincisi, Türk Alevi (Ali-Allahi) mezhebinin
erkanını temsil eden "Halife Quul"u. Belge, ayrıca o dönemde, Türk
Alevi (Ali-Allahi) mezhebinin takipçileri olan Şah'ı sevenlerin ve Kızılbaşların
dini törenlerinde ve ibadetlerinde kullanılan dilin Türkçe olduğunu
göstermektedir. (Şah
İsmail I ve diğer Safevi şahların kutsal dili Farsça olan İmami Şii mezhebini benimsemesi
socunuda, Farsça zaman içinde Kızılbaşların da kutsal dili haline geldi. Ancak
bunların tersine, Türkili ve İran'daki Kızılbaş olmayan Alevi Türkler (Karakoyun)
ve coğrafi olarak Safevilerden uzak kalan Anadolu'daki Alevi Türkler ve
Bektaşilerin kutsal dili, Türkçe olmaya devam etti). Bu makalede, bu Türkçe Şah'ı seven nikâhnâmesini
(evlenme bitisini) irdeledim, Anlatıda bulunan Türk Alevi
(Ali-Allahi) mezhebinin erkanı ve inançları ile Şah-ı seven kavramının tarih
boyunca semantik evrimi hakkında açıklamalarda bulundum. Ayrıca, bu ve Türkmanlara
âit bir sıra başka eski metinde geçen iki "q.v.l" ve
"q.v.m" kelimesinin Arapça "kavm" ve "kavl"
kelimeleri olmayabileceğini, bunların kural ve yasa anlamına gelen Türk-Moğol
"qauli - quul" ve evlilik yoluyla akrabalık anlamına gelen
"kadum - kavum" kelimelerinin değişime uğramış halleri olabileceğini
gösterdim.
Abstract
In a manuscript (Jong) written by Ahmad Ghulam, the librarian of the Qizilbash (Safavid)
state library there is a Turkish text narrating the marriage ceremony of the
"Shah’i Seven" community. This unique text holds immense value in
terms of the history of the Shah’i Sevens, the Qizilbash political sect, the
pillars and traditions of the Turkish Alevi (Ali-Allahi) religion, the
evolution of Turkish marriage customs, the Turkish literary language, women's
rights, and Turkish folklore literature.
This
marriage ceremony text belongs to the Qizilbash Turks who recently migrated to
Iran from Anatolia and the Ottoman lands. They were still followers of the Turkish
Alevi religion and had not converted to the Persian Shiite Imami religion due
to the massacres and suppression of the Qizilbash and the eradication of the Alevi
Turkish religion by Shah Ismail I, Shah Tahmasp I, Shah Abbas I, etc.
In
this document the marriage philosophy of the Shah’i Seven Turks is based on two
foundations: first, "Turkish Töre" which refers to the national
traditions and customs of the Turks; and secondly, “Qauli of Khalifa”, which
represents the pillars of the Turkish Alevi (Ali-Allahi) religion. The document
demonstrates that during that period, Turkish remained the language used in
religious ceremonies and worship by the Shah’i Seven and the Qizilbash sect, who
were followers of the Turkish Alevi (Ali-Allahi) religion.
However, the adoption of the
Imami Shia religion, with its sacred language being Persian, by Shah Ismail I
and other Safavid kings resulted in Persian gradually becoming the sacred
language of the Qizilbash as well. This was in contrast to the sacred language
of the non-Qizilbash Alevi Turks in Iran and the Turkili (Qaraqoyun) and other Alevi
Turks and Bektashis in Anatolia, which continued to be Turkish because of their
geographical distance from the Safavids.
In this article, I have presented Turkish text of
the Shah’i Seven marriage narrative. Then I have provided explanations about
the pillars and beliefs of the Turkish Alevi (Ali-Allahi) religion mentioned in
it, as well as the semantic evolution of the Shah’i Seven concept throughout
history. Additionally, I have shown that the two words “q.v.l” and “q.v.m” that
appear in this narrative and some other old Turkman texts are not Arabic words “kavm”
and “kavl”, but rather modifications of the Turkic-Mongol words “qauli - quul”
meaning rule and law, and “qadum – qavum” meaning relation by marriage and
in-laws.
.png)
.png)
