میرزا اسدالله ‌افشار اورمویی - منشورالسلطان، تشکیلات «هئیت متحده‌ی آزربایجان»، و اعتراض به‌ سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی تورک و مستعمره‌سازی تورک‌ایلی توسط دولت رضا شاه‌

 

تشکیلات «هئیت متحده‌ی آزربایجان»، میرزا اسدالله ‌افشار اورمویی - منشورالسلطان، و اعتراض به‌ سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی تورک و مستعمره‌سازی تورک‌ایلی توسط دولت رضا شاه‌

مئهران باهارلی

سال‌های ١٨٩٨-١٩٠٠ را می‌توان تاریخ آغاز نسل‌کشی زبانی و ملی ملت تورک ایران قبول کرد. در این سال‌ها انجمن‌های رسمی – دولتی معارف تهران و تبریز، برای اولین بار در تاریخ، در نظام‌نامه‌ی خود تعلیم و تعلم به ‌زبان تورکی در مدارس را ممنوع و زبان فارسی را تنها زبان تعلیم و تعلم در مدارس اعلام کردند، آن هم در کشوری که ‌اکثریت نسبی جمعیت آن تورک و تحت حاکمیت خاندان تورک قاجار بود. با اشغال تهران در ۲۵ تیر ۱۲۸۸ توسط مشروطه‌طلبان افراطی پان‌ایرانیست و ضد تورک، دولت تورک قاجار علی رغم به ‌تخت سلطنت نشاندن سلطان احمد شاه ‌٩ ساله، عملاً تحت ‌کونترول گروه‌‌های ضد تورک (فارس، بختیاری، ارمنی، مازنی، گیلک، ازلی، ماسون، پارسی و زرتشتی هندوستانی، ...) در آمد. در این دوره‌ سیاست به ‌حاشیه‌ راندن زبان تورکی که در دوره‌ی مشروطه تشدید شده بود هم‌چنان ادامه‌ یافت. با کودتای رضا خان در ١٢٩٩، سیاست رسمی و دولتی نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران توسط حاکمیت نظامی او آغاز شد. دولت پهلوی که ‌در سال ١٣٠٤ با دسیسه ‌و تقلب در انتخابات و مجلس موسسان فرمایشی تاسیس شد، شروع به ‌رفتار با منطقه‌ی ملی تورک «تورک‌ایلی» و مهم‌ترین قسمت آن «ایالت آزربایجان» به‌ مثابه‌ی مستعمره‌ی داخلی خود و یک منطقه‌ی تحت اشغال کرد. حاکمیت آن را به ‌نظامیان سپرد، تمام مقامات عالی را از میان فارس‌ها و فارسستانی‌ها انتخاب و به ‌آنجا گسیل داشت. اقتصاد و تجارت و معارف آن را به ‌ورشکسته‌گی کشانید،...

در این دوره ‌اعتراضاتی به‌ سیاست‌های نسل‌کشی زبانی و ملی تورک و مستعمره‌سازی تورک‌ایلی توسط دولت رضا شاه ‌انجام گرفت. تقریباً تمام این اعتراضات مرتبط با غرب آزربایجان مشخصاً منطقه‌ی اورمو – سالماس است. زیرا در ربع اول قرن بیستم این منطقه ‌کانون تورک‌گرایی سیاسی و ناسیونالیسم تورک در آزربایجان، تورک‌ایلی و ایران بود[1] (بر عکس مرکز و شرق آزربایجان – تبریز و اردبیل – که‌ در طول قرن نوزده‌ و مخصوصاً ربع اول قرن بیستم کانون ناسیونالیسم ایرانی فارس‌محور، و مهد حرکات ضد تورک و پان‌ایرانیست مانند مشروطه‌ی انگلیسی و دموکرات‌های آزربایجان – آزادی ستان و ... بودند).

یکی از اعتراضات اولیه‌ به ‌سیاست‌های نسل‌کشی زبانی و ملی تورک و مستعمره‌سازی تورک‌ایلی دولت رضا شاه، با نام شخصی به‌ اسم «میرزا اسدالله‌ خان افشار اورمویی – منشور السلطان» مربوط است. آن‌گونه‌ که ‌از یک نوشته‌ی تورکی در نشریه‌ی «یئنی قافقاسیا» نشر استانبول، به ‌نقل از شماره‌ی ١٤ مهر ١٣٠٤ (٦ اوکتوبر ١٩٢٥) نشریه‌ی «شفق سرخ» چاپ تهران[2] بر می‌آید، منشور السطان افشار اورمویی احتمالاً رهبر تشکیلاتی به ‌اسم «هیئت متحده‌ی آزربایجان» بود. این نوشته ‌نام دو تن از دیگر اعضای این هئیت را به‌ صورت «حاجی علی آغا اوسکوئی»، و «میرزا عبدالرحیم هندی» ذکر کرده ‌است.

بنا به‌ این نوشته‌ «هیئت متحده‌ی آزربایجان» با ارسال نامه‌ای به‌ مجلس شورای ملی در سال ١٩٢٥، به ‌فساد و تقلب در انتخابات مجلس در آزربایجان اعتراض کرده‌ و در هنگام تقدیم نامه به‌ مجلس «میرزا عبدالرحیم هندی» به ‌نماینده‌گی از هئیت در نطقی گفته است که ‌انتخابات در آزربایجان همراه‌ با تقلب بود. مردم از این وضعیت شاکی و خواستار فرستادن ‌شکایت خود به‌ تهران بودند. اما ماموران دولت مانع فرستادن تلگراف شده‌اند. تجارت و صادرات فرش و میوه‌جات آزربایجان به‌ آستانه‌ی ورشکسته‌گی کشیده ‌شده ‌است. دولت تمام ماموران و مقامات در آزربایجان را از دیگر نقاط (فارسستان) بدانجا منصوب می‌کند، در حالی که‌ افراد بومی (تورک) دارای صلاحیت بی‌کار هستند و در ادارات به‌کار گرفته ‌نه‌می‌شوند. هیچ‌کدام از فارغ التحصیلان تنها مدرسه‌ی عالی در آزربایجان برای تحصیل به ‌اوروپا فرستاده ‌نه‌می‌شوند (فقط فارس‌ها و فارسستانی‌ها فرستاده ‌می‌شوند). حقوق ماهیانه‌ی معلمین در مناطق فارس چهار و نیم برابر بیش‌تر از حقوق معلمین در آزربایجان است. در شهر تبریز که ‌بزرگ‌تر از تهران است، فقط پنج ماشین جمع‌آوری زباله‌ وجود دارد. صحیه‌ و یا اداره‌ی بهداشت بدون بودجه و پول بوده، در وضعی اسفناک است و حتی در و پنجره ‌نه‌دارد و اطباء با قلم شکسته ‌نسخه‌ می‌نویسند .... وی با هشدار می‌گوید علی رغم وضعیت (مستعمره‌گی)، این منطقه‌ (تورک‌ایلی) که‌ یک چهارم کشور ایران را تشکیل می‌دهد به ‌بعضی نغمه‌های جالب و جاذب (یعنی استقلال و ملحق شدن به‌ تورکیه) گوش نه‌می‌دهد. ...

«میرزا اسدالله ‌خان افشار اورمویی - منشور سلطان»: متولد اورمو در ۱۲۵٠ شمسی-١٨٧١ میلادی، و متوفی در تهران پنج شنبه ‌٢٢ تیر ۱۳۲۶ شمسی- ١٩٤٧ میلادی- ٢٦ رمضان ١٣٦٦ قمری است. عباس اقبال در یادداشت‌های خود[3] در باره‌ی او اطلاعات آتی را داده ‌است: «از مردم اورمیه، از آزادی‌خواهان قدیم آزربایجان و از قضّات وزارت عدلیه. در تهران بانی یک دارالایتام و یک مسجد است».

آزه‌ربایجانی به‌ جای تورک: در نوشته‌ی نشریه‌ی یئنی قافقاسیا اسمی از ملت ما «تورک» برده‌ نه‌شده ‌و به ‌جای آن از آزه‌ربایجان‌لی به عنوان یک نام قومی – ملی استفاده ‌شده‌ است. این امر ممکن است به ‌این علت باشد که ‌با تاسیس سلسله‌ی پهلوی و حاکمیت رضا شاه، سیاست رسمی و دولتی نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران آغاز شد و در این استقامت استفاده‌ از نام قومی – ملی «تورک» در مورد ملت تورک ساکن در ایران توسط مقامات و در نشریه‌ها و .... قدغن گشت. به ‌همین دلیل میرزا اسدالله‌ افشار منشورالسلطان اورمویی و یارانش مجبوراً تشکیلات خود را هئیت متحده‌ی آزربایجان و نه ‌تورک نامیدند و در استدعانامه‌شان به ‌مجلس و نطقشان به‌ جای تورک از اسم آزربایجان استفاده ‌کردند. دلیل دیگر آن که ‌نشریه‌ی یئنی قافقاسیا که ‌توسط رسول‌زاده‌ و مهاجرین قفقازی در استانبول منتشر می‌شد، در آن دوره‌ در یک انحراف تاریخی به ‌آزری‌گری و آزربایجان‌گرایی روی آورده بود ‌و هم‌سو و هماهنگ با دولت رضا شاه و پان‌ایرانیست‌ها، در مطالب خود نام تورک را به ‌حاشیه‌رانده ‌و اسامی ملی جعلی آزری و آزربایجانی را تبلیغ می‌کرد.   

منشورالسلطان مه‌چیدی و یا مسجد منشورالسطان: این مسجد که ‌یکی از مساجد قدیمی تهران است، در خیابان امام خمینی (سپه ‌غربی سابق) در نزدیکی بیمارستان روزبه‌، بیت رهبری و داروخانه‌ی شبانه‌روزی ۲۹ فروردین واقع؛ دارای مساحتی ۷۰۰ متری، بدون گنبد و مناره‌، نمایی آجری و معماری دهه‌ی ۲۰ است.

پایان نوت مئهران باهارلی

آزه‌ربایجان‌لی‌لارین شکایتی

یئنی قافقاسیا. ٢ تشرین ثانی ١٩٢٦، ٢١ ربیع الاخر ١٣٤٤، ییل ٤، سایی ٣. ایستانبول.

٦ تشرینِ اوّل تاریخ‌لی شفقِ سرخ قه‌زئته‌سی‌نده‌ اوخوندوغونا نظراً «حاجی علی آغا اوسکوئی»، «منشورالسلطان افشار» و «میرزا عبدالرحیم هندی»ده‌ن مرکّب بیر هئیت، «هئیتِ متّحده‌یِ آزه‌ربایجان» نامی‌نا مجلسِ شورایِ ملّی ریاستی‌نه‌ مراجعت‌له ‌آزه‌ربایجان انتخاباتی‌ندا ظهور ائده‌ن قانون‌سوزلوق‌لاردان شکایتی متضمّن بیر استدعایی مجلس رئیسی‌نه ‌تقدیم ائیله‌میش‌له‌ردیر. استدعایی وئردیک‌ده ‌آقایِ هندی طرفی‌نده‌ن حرارت‌لی بیر نطق ایراد اولوناراق از جمله ‌دئنیلمیش‌دیر که:

«بیر طرف‌ده‌ن اخراجاتی‌نین دوچارِ مشکلات اولماسی (روسیانین منعی)، دیگر طرف‌ده‌ن ده ‌پول‌سوزلوق یوزونده‌ن آزه‌ربایجان قالی ایله‌ قورو میوه ‌(خشک‌بار) تجارتی‌نده ‌٢٤ میلیون لیره‌ زیان ائیله‌میش‌دیر. آزه‌ربایجان بازاری‌ندا ایکی بین تومه‌ن قیران بولونماز اولموش. آزه‌ربایجان اداره‌له‌ری‌نده‌کی مامورلار یئرلی‌له‌رده‌ن دئییل، باشقا یئرله‌رده‌ن گؤنده‌ریلمیش‌دیر. حال ‌بو که آزه‌ربایجان‌لی اولوپ علم و فضل صاحبی اولان آدام‌لار ایش‌سیزلیک‌ده‌ن سفیل بیر حال‌دادیرلار. ایران [مشروطه] انقلابی‌ندا په‌ک مهم رول‌لاری سبقت ائده‌ن آزه‌ربایجان‌لی‌لارا کیمسه ‌اهمّیت وئرمییور. ایران‌ین دؤرت‌ده‌ بیری‌نی تشکیل ائده‌ن بو قطعه‌ده عالی اولماق اوزه‌ره ‌ته‌ک بیر مکتب واردیر. بوگونه‌ قه‌ده‌ر بو مکتب‌ده‌ن نشئت ائده‌ن طلبه‌ده‌ن بیری‌سی اولسون آوروپایا گؤنده‌ریله‌ن طلبه‌له‌ر میانی‌نا ادخال ائدیلمه‌میش‌دیر. بو مکتب‌ده ‌تدریس ائده‌ن آزه‌ربایجان‌لی بیر معلّمه‌ آی‌دا ٢٠ تومه‌ن معاش وئریلدییی حال‌دا، تئهران‌دان گؤنده‌ریله‌ن بیر معلّمه‌٩٠ تومه‌ن معاش وئریلییور. ته‌بریز تئهران‌دان داها بویوک بیر شه‌هه‌ر ایکه‌ن، شه‌هه‌رین چؤپ‌له‌ری‌نی آتمایا مخصوص یالنیز بئش آراباسی واردیر. صحیّه ‌شعبه‌سی‌نین قاپی و پنجره‌سی بیله‌ منتظم دئییل‌دیر. شه‌هه‌ر طبیبی رئچئته‌له‌ری‌نی قیریق بیر قلم‌له ‌یازماق ضرورتی‌نده‌دیر».

بوتون بو محرومیت‌له‌رله ‌برابر آقایِ هندی، آزه‌ربایجان‌ین «دوشمانین جالب و جاذب نغمه‌له‌ری‌نه‌ قولاق وئرمه‌دییی‌نی» قید ائتدیک‌ده‌ن سونرا، علاوه ‌ائدییور که:

«آزه‌ربایجان‌ین بوتون اومودو انتخاباتا ایدی. انتخاب‌لار اولاجاق، آزه‌ربایجان مبعوث‌لاری‌نی انتخاب ائده‌جه‌ک، مجلسِ شورایِ ملّی‌یه ‌گؤنده‌ره‌جه‌ک‌دی. اورادان دردله‌ری‌نه‌ دوا آرایاجاق‌دی. حال بو که‌ انتخاباتا دا مداخله ‌ائتدی‌له‌ر. ملّتین ایسته‌دییی هر صینیف‌ده‌ن متشکّل بویوک بیر ازدحام صمصام مه‌چیدی‌نده‌ اجتماع ائتدی. ٦٠٠٠ اهالی نامی‌نا انتخاب‌لارین قانون‌سوز بیر صورت‌ده‌ اجرا ائدیلدییی‌نی شکایته ‌قرار وئریلدی. بو خصوص‌دا مجلسه، حکومته ‌تئلئقراف چه‌کمه‌ک ایسته‌دی‌له‌ر. مع التّاسف دولت مامورلاری بونا دا امکان وئرمه‌دی‌له‌ر. مداخله ‌ائتدی‌له‌ر. تئلئقراف چه‌کدیرمه‌دی‌له‌ر. بعضی محترم ذواتی تهدید ائتدی‌له‌ر».

بونلاری ذکر ائتدیک‌ده‌ن سونرا قه‌زئته‌ دییور که ‌بورادا آقای هندی «بعضی باشقا دردله‌ریم ده‌ وار که ‌اونلارین ذکری‌نی ایران دوست‌لوق نامی‌نا تهلکه‌لی گؤرویوروم» دئدی. شورایِ ملّی رئیسی هئیتین تقدیم ائتدییی استدعایی قبول ایله، بو خصوص‌دا مجلس نامی‌نا دیگر شکایت له‌ر ده‌ گه‌لدییی‌نی بیان و ایشین تام بیر دقّت‌له‌ تحقیق و تدقیق ائدیله‌جه‌ییی‌نی وعد ائیله‌میش‌دیر.

برای مطالعه‌ی بیشتر:

حزب مجاهدان تورک (تورک موجاهيدله‌ر فيرقه‌سی) و رهبر آن تبريزلی حاجی بيگ (حاجی ميرزا آقا بلوری)

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_9.html

تشکیل «حزب اتحاد اسلام» در خوی، سالماس و اورمو

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_31.html

جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی و دخترانش در تورک اوجاغی استانبول به‌‌ روایت عارف قزوینی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_17.html

امیر ناصر خلج در تورک اوجاغی استانبول: من تورکم. سرهنگ باقر خان خلج: من خلج و پدر بر پدر تورکم، ایرانی وجود نه‌دارد

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_11.html

تاسیس و اهداف تشکیلات «تورک اوجاغی قاجار» به‌ روایت علی‌محمد دولت‌آبادی

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/09/blog-post_22.html

تروئیکای مدافع استقلال آزربایجان ایران، اتّحاد با قفقاز و ایجاد دولتی تورک تحت‌الحمایه‌ی عوثمان‌لی در سال ۱۹۱۸ ویا «قاجار تورک اوجاغی» به روایت ملک‌زاده‌ی تبریزی

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/02/blog-post_27.html

شعبه‌ی ایرانی کومیته‌ی تورک اوجاغی عوثمان‌لی به‌ ‌روایت عمارلو

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/09/blog-post_14.html

کومیته‌های بومی «تورک اوجاغی» در آستارا و توصیه‌های کارگزار وزات خارجه‌ی ایران برای ریشه‌کن کردن زبان تورکی و مستعمره‌سازی آزربایجان

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/05/blog-post_20.html

شعبه‌ی حزب اتّحاد و ترقّی، و کومیته‌ی اتّحاد اسلام در تبریز، ١٩٢٢-١٩٢٣

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/09/blog-post_21.html

کومیته‌ی تورکوفیل – تورک‌گرای اورمو ‌١٣٠٤ (اورمو تورک‌چو قومیته‌سی ١٩٢٥)

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/09/blog-post_3.html

تشکيلات تورک‌گرای «هئيت ملاکين و فلاحين» در اورمو - مارس ١٩٢٥ و سرکوب آن توسط مقامات دولتی و لشکری ايران

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_7.html

میرزا اسدالله ‌افشار اورمویی - منشورالسلطان، تشکیلات «هئیت متحده‌ی آزربایجان»، و اعتراض به‌ سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی تورک و مستعمره‌سازی تورک‌ایلی توسط دولت رضا شاه‌

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/09/blog-post_26.html

---

[1] تشکيلات‌های تورک‌گرای اورمویی مانند «کومیته‌ی تورکوفیل اورمو»، تشکيلات تورک‌گرای «هئیت فلاحین و مالکین اورمو» (مارس ١٩٢٥)، تشکيلات تاسیس شده ‌‌توسط اورمویی‌ها در دیگر نقاط مانند «هئیت متحده‌ی آزربایجان» (منشور السلطان  میرزا  اسدالله‌‌ افشار اورمویی)، نیروهای پارتیزانی تورک مردمی در سال‌های جنگ اول بر علیه‌ ارتش‌های روسیه‌ و بریتانیا و فرانسه ‌و متحدان محلی آن‌ها ارمنیان و آسوریان و کوردها مانند «چته‌ی کاظم خان پاشا قوش‌چولو» (اورمو)، «چته‌ی تورکان سُنّی سئلاوا» (سالماس)، و بزرگ‌ترین آن‌ها «چته‌های تورک اورمو و پیرامون آن» به ‌فرماندهی رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی - مجدالسلطنه؛ تابورهای نظامی از طوائف و گروه‌های داوطلب افشاری مرکب از پیاده ‌‌و سواره‌ ملحق شده‌ به ‌اوردوی عوثمان‌لی مانند «فوج افشار اورمو» (در سال ١٩١٥ به ‌‌اوردوی عوثمان‌لی به ‌فرماندهی خلیل پاشا ملحق شد و تا آخر جنگ به‌ عنوان متحد ثابت‌قدم اوردوی اسلام عمل کرد)، ...

کومیته‌ی تورکوفیل – تورک‌گرای اورمو ‌١٣٠٤ (اورمو تورک‌چو قومیته‌سی ١٩٢٥)

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/09/blog-post_3.html

[2] انتشار روزنامه‌ی شفق سرخ  از ۱۱ اسفند ۱۳۰۰، در اواخر دوره‌ی قاجار و اوایل پادشاهی رضا شاه ‌آغاز شد و تا سال ۱۳۱۴ ادامه ‌یافت. صاحب امتیازی و مدیریت مسئولی این روزنامه ‌را علی دشتی و سردبیری آن را میرزا یدالله‌ خان مایل تویسرکانی بر عهده‌ داشتند.

[3] http://ensani.ir/file/download/article/20130508153353-2173-159.pdf

Rusya-Ukrayna savaşını sona erdimek için İslavyan-Türkik bir formül

Rusya-Ukrayna savaşını sona erdimek için İslavyan-Türkik bir formül 

A Slavic-Turkic Solution to End the Russian-Ukrainian War

Méhran Baharlı

Rusya-Ukrayna savaşını sona erdimek için İslavyan-Türkik bir formül

Méhran Baharlı

Rusya’nın uluslararası kuralları çiyneyerek Ukrayna’ya saldırması ve bu ülkenin Kırım Yarımadası’nı işgal ettikten beş yıl sonra bu sefer doğu ve güneyini de işgal ederek başlattığı savaş, artık bir yıpratma savaşına dönüşmüştür. Savaş sonucunda Rusya’nın umduğu hiç bir durum, işgal ettiyi topraklar dışında, gerçekleşmemiştir. Tersine Finlandiya ve İsveç NATO üyesi olmuş, Moldova, Gürcüstan ve Ermenistan’ın Batı Avrupa kurumları hatta NATO üyelik süreçleri hızlanmış, Batı Avrupa-ABD’nın Ukrayna üzerinde etkisinin azalması bir yana dursun, artmış, ve bunlar savaşı Rusya tehdidini bertaraf etmek için fırsat bilerek, savaşa fiilen mudahil olup ve daha ötesi savaşı Rusya toprakları içine genişletmiştir.

Batı Avrupa-ABD’nin amacı, Rusya’yı zayıflatmak, onu kendine global bir tehdit ve rakip olmaktan çıkararak sıradan bölgesel bir güce dönüştürmek, ve fırsat el verdiyi taktirde parçalamaktır. Bu amaç bir yandan Türkik Dünyası’nın hayrına ise, bir yandan da zararınadır.

Bilindiyi gibi Rusya Federasyonu’nun en az üçte biri Türkik ülkeler ve ulusların vatanından oluşmaktadır. Bunların bir gün özgürleşmesi ve bağımsızlıklarını elde etmesi bütün Türkik halkların gayesi ve ideali, ve de dünyanın hayrınadır. Öte yandan bugün Fıransa ve ABD önderliyinde Batı’da, Ortaçağ Haçlı ruhu yeniden hortlamış, Türk düşmanlığı yine de Balkanlar, Akdeniz, Anadolu, Kafkasya ve Ortadoğuda Türk halkların varlığı, vatanları ve milli çıkarlarını bir türlü kabullenemeyen bu devletlerin istiratejik hedefine dönüşmüştür.

Bu durumda Rusya ve Çin gibi devletlerin güç kazanması bu birleşik Batılı Haçlı Türk düşmanlığı cephesine karşı koymanın ve onu etkisizleştirmenin en etkili yollarından biridir (diyer yollar: Türkik Devletlerin bir biriyle askeri dahil çok yönlü, derin ve işleyen organik bağlar ve ittifaklar kurması; kendilerini siyasi, ekonomik, askeri ve teknolojik olarak hızlı bir şekilde geliştirmesi ve modernleştirmesi; Türkik Devletlerin en başta NATO ve Avrupa Parlamenti, Avrupa Birliyi, … olmak üzere bütün Batı ve Avrupa kurumlarına girerek bunları içeriden bölüp birleşik bir Türk karşıtı kurum ve örgütler cephesine dönüşmesini engellemesidir). 

Rusya – Ukrayna savaşına dönersek, bu savaşı Ukrayna, Rusya ve Türkik dünyasının kazanmasını sağlayan bitirme formülleri aranmalıdır. Bunlardan biri Rus Dilli Bölgeler ve Kırım Yarımadası olmak üzere iki bölümden oluşan şu formüldür: 

Rus Dilli Bölgeler:

Ukrayna devletine savaş açmış, daha sonra bağımsızlığını ilan etmiş ve en son da Rusya Federasyonu’na ilhak etmiş Rus Dilli Bölgeler’in yeniden Ukrayna Devletinin hakimiyetini kabul etmesi ve Kiyev ile barış içinde yaşaması gerkçekliklere uymuyor ve olanaksızdır.

-Ukrayna’nın Kırım Yarımadası dışındaki Rus Dilli Bölgelerinde, uluslararası kurumların denetimi altında (Birleşmiş Milletler Örgütü, Türkik Devletler Örgütü, ...) buraların Ukrayna’da kalma veya Rusya’ya katılma şıklarını içeren iki seçenekli bir referandum – halk oylaması yapılmalıdır.

-Referandum sonucunda Rusya’ya bağlanmak isteyen Rus Dilli Bölgeler, resmen Ukrayna’dan ayrılarak Rusya Federasyonu’na katılmalıdır.

-Ukrayna Devleti Rusya’dan savaş tazminatı almamayı, bu konuda gelecekte de her hangi bir girişimde bulunmayacağını taahhüt etmelidir.

-Ukrayna’nın Referandum sonucunu kabul ederek Rusya’ya ilhak olmak isteyen bölgelerini Rusya’ya devretmesine ve savaş tazminatından vaz geçmesine karşılık, Rusya Federasyonu Ukrayna’nın acil NATO üyeliyini, ve Kırım Yarımadası'ndan derhal geri çekilmeyi, koşulsuz ve şartsız kabul etmelidir.

Kırım Yarımadası:

Ukrayna’nın, Rusyan’ın, ve Türkik Dünyası’nın Kırım Yarımadası ile çok yönlü ve derin  tarihsel ve demografik bağları vardır: Rus ve Türkik halklarının (Sünni Kırım Tatarların, Musevi Kırımçaklar ile Karaitlerin, Ortodoks Hırıstiyan Gagavuzların) yüzyıllar boyunca Kırım Yarımadası’nda yaşaması, Kırım Yarımadası’nın uzun süre Osmanlı ve Rusya’nın egemenliyi altında bulunması vs. Bu nedenlerden dolayı Kırım Yarımadası için, Ukrayna’nın geri kalan kısmından farklı bir formül gerekiyor:

-Kırım Yarımadası Ukrayna’ya bağlı bir federe bölge olarak yeniden yapılandırılmalıdır.

-Kırım Yarımadası’nda yerli güçlerden oluşan polis ve jandarma gibi teşkilatlar dışında hiç bir silahlı kuvvet ve ordu bulundurulmamalı ve yerleştirilmemelidir.

- Ukrayna, Rusya, Türkiye, Rusya’ya bağlı Tataristan Cumhuriyeti, Moldovaya bağlı Gagauzia Devleti beşli bir anlaşma imzalamalıdırlar. Bu beşli anlaşmaya göre Ukrayna, Rusya, Türkiye, Tataristan ve Gagauzyeri Kırım Yarımadası’ndaki Türkik ve Rus halkların haklarının garantörleri ve yarımadanın silahlı güçlerden arınık kalmasını gözetleyen devletler olmalıdırlar.

- Ukran dili ile birlikte Rusça, Kırım Tatarcası, ve Gagavuz Türkçesi Kırım Yarımadasının resmi ve yerli dilleri ilan edilmelidirler.

-Başta Kırım Tatarları olmak üzere Kırım’dan eski Sovyet Cumhuriyetleri ile dünyanın başka ülkelerine sürülen, kaçan, göç eden, deport edilen bütün Türkik gruplar ve onların soyundan gelenlere çifte vatandaşlık verilmeli ve bunlara Kırım Yarımadası’na dönme hakkı tanınmalıdır.

-Türkiye ve Türkik Devletleri, Kırım Yarımadası’nın yeniden yapılanmasını üstlenmelidirler.

-Kırım Yarımadası Türkik Devletler Örgütü’ne gözlemci üye olarak kabul edilmelidir.

A Slavic-Turkic Solution to End the Russian-Ukrainian War

Méhran Baharlı

Russia's attack on Ukraine, which violated international laws, and the war it started five years after annexing the Crimean Peninsula, has now become a war of attrition. None of Russia’s desired outcomes from the war have materialized. On the contrary, Finland and Sweden have joined NATO; Moldova, Georgia and even Armenia have expedited their memberships in Western European organizations and NATO. Western Europe and the US have increased their influences on Ukraine, actively intervening in the war viewing it as an opportunity to eliminate the Russian threat and have even expanded the conflict deep into Russian territory.

The aim of Western Europe and the US is to weaken Russia, transforming it from a global threat and rival into an ordinary regional power, and if possible, disintegrate it. This goal is beneficial to the Turkic world on one hand, but also detrimental on the other.

It is well known that at least one third of the Russian Federation consists of the homelands of Turkic countries and nations. The liberation and independence of these territories is the aim and ideal of all Turkic peoples, for the benefit of the world. However, today, under the leadership of France and the USA, the medieval Crusader spirit has been resurrected in the West, with hostility towards Turks becoming a strategic goal for these states who cannot accept Turkish presence in the Balkans, Anatolia, Caucasus and the Middle East.

In this case, one of the most effective ways to counter the united Western Crusader Turkophobia is through the strengthening of states such as Russia and China. Other ways to achieve this goal include Turkic states establishing multi-faceted, deep, and functional organic ties and alliances with each other, including militarily; developing and modernizing themselves politically, economically, militarily, and technologically as rapidly as possible; and Turkic states entering all Western institutions, primarily NATO, the European Parliament, and the European Union to prevent them from froming a united anti-Turkish front from within.

Returning to the Russia-Ukraine war, we should seek the formulas that will end this war and enable Ukraine, Russia, and the Turkic world to emerge vitorious. One of these formulas consists of two parts: the Russian-speaking regions and the Crimean peninsula.

Russian-speaking regions:

It is unrealistic and impossible for Russian-speaking regions that have declared war on the Ukrainian state to accept the sovereignty of Ukraine and live in peace with Kiev.

-A two-choice referendum should be held in the Russian-speaking regions of Ukraine outside the Crimean Peninsula under the supervision of international institutions such as United Nations, and the Organization of Turkic States.  Options should include staying in Ukraine or joining Russia.

-As a result of the referendum, Russian-speaking regions that wish to join Russia should officially separate from Ukraine and join the Russian Federation.

-Ukraine should agree not to seek war compensation from Russia and to refrain taking any initiatives in this regard in the future.

- In exchange for Ukraine accepting the referendum results, transferring the regions that wish to be annexed to Russia and waiving war reparations, the Russian Federation should unconditionally accept Ukraine's immediate NATO membership.

Crimean Peninsula:

Ukraine, Russia, and the Turkic world have comples historical and demographic connections to the Crimean Peninsula. Russian and Turkic peoples including Sunni Crimean Tatars, Jewish Krymchaks and Karaites, and Orthodox Christian Gagauz, have lived on the Crimean Peninsula. The Crimean Peninsula has been under Ottoman and Russian rule for an extended perios. Due to these factors, a unique approach is necessary for addressing the situation in the Crimean Peninsula compared to the rest of Ukraine.

-The Crimean Peninsula should be restructured as a federated region that is affiliated with Ukraine.

-No armed forces should be deployed on the Crimean Peninsula, except for organizations such as the police and gendarmerie, which should consist only of local forces.

-Ukraine, Russia, Turkey, the Republic of Tatarstan affiliated with Russia, and the Gagauzia affiliated with Moldova should sign a five-party agreement. According to this five-party agreement, Ukraine, Russia, Turkey, Tatarstan and Gagauzia should act as guarantors of the rights of the Turkic and Russian peoples in the Crimean Peninsula. They should also ensure that the peninsula remains free of armed forces.

- Russian, Crimean Tatar, and Gagauz should be declared the official and indigenous languages ​​of the Crimean Peninsula, alongside the Ukrainian language.

- All Turkic groups and their descendants who were exiled, deported, fled, or emigrated from Crimea to the former Soviet Republics and other countries around the world, especially the Crimean Tatars, should be granted dual citizenship and the right to return to the Crimean Peninsula.

- Turkey and the Turkic states should collaborate on the reconstruction of the Crimean Peninsula.

- The Crimean Peninsula should be granted observer membership of the Organization of Turkic States.

تاسیس و اهداف تشکیلات «تورک اوجاغی قاجار» به‌ روایت علی‌محمد دولت‌آبادی

 تاسیس و اهداف تشکیلات «تورک اوجاغی قاجار» به‌ روایت علی‌محمد دولت‌آبادی 

مئهران باهارلی

یکی از منابع مهم در مورد «تورک اوجاغی قاجار» تاسیس شده ‌در استانبول -١٩١٨ کتاب خاطرات و ملاحظات سید علی‌محمد دولت‌آبادی است[1]. علی‌محمد دولت‌آبادی در دفتر پنجم از پنج دفتر موجود این خاطرات که‌ در باره‌ی ‌احوال ایرانیان مهاجر در استانبول و به هنگام عودت به ‌تهران است، به ‌اختصار به ‌نحوه‌ی تاسیس، رهبران و اعضا، اهداف عاجل و غایی تشکیلات «تورک اوجاغی قاجار» اشاره ‌کرده‌ است.

تاسیس و اهداف «تورک اوجاغی قاجار» بنا به ‌علی‌محمد دولت‌آبادی: در زمان توقف گروه‌ مهاجرین ایرانی در حلب، یک تشکیلات تورک از مهاجرین تورک ایرانی توسط «سهیل بیگ» و به ‌رهبری «امیر حسین خان سردار شجاع» و «مکرّم همایون سلماسی» تاسیس شد. این تشکیلات تورک دارای یک کومیته‌ی مرکزی شش نفره‌ مرکب از «سردار شجاع»، «مکرّم همایون»، «میرزا رفیع خان ثقه‌الاسلام‌زاده‌ تبریزی»، «سروش»، «میرزا عیسی خان خلج»، و «میرزا موسی اردبیلی» بود. عضو بزرگ و فعال و توانای این تشکیلات «سروش» بود که وسائل آشنائی و مراودت با عوثمانی‌ها را فراهم می‌کرد. ٣٠-٤٠ نفر از مهاجرین تورک ایرانی عضو این تشکیلات تورک بودند. مردم (مهاجرین فارس؟) معتقد بودند که ‌این دسته ‌دارای عقاید «تورکی» (تورک‌گرا) و «تورکیزمی» (اتحاد تورک) است. هدف عاجل آن‌ها که ‌اعتماد و حمایت «تورک اوجاغی عوثمان‌لی» را هم کسب کرده‌ بودند، استقلال ایالت آزربایجان از ایران؛ و هدف غایی‌شان الحاق ایالت آزربایجان به ‌تورکیه‌ی عوثمان‌لی بود. اما خودشان اظهار می‌کردند که‌ هدفشان بازگشت به‌ آزربایجان و تشکیل یک اوردو و قوشون در آنجا برای خدمت به‌ وطنشان بود. آن‌ها هماهنگ با ولی‌عهد محمد حسن میرزا در تبریز عمل می‌کردند و در موضوع یاری گرفتن از تورکیه‌ در تاسیس اوردوی آزربایجان و تامین سلاح آن مطیع اوامر ولی‌عهد بودند. آن‌ها تورکیه ‌را برادر و اقدامات خود را مفید به‌ او ‌هم می‌دانستند.

١-اصطلاح ترکزم- تورکیزمی: علی‌محمد دولت‌آبادی برای توصیف عقاید این گروه ‌اصطلاحات «تورکی» و «تورکیزمی» را استفاده ‌کرده ‌است. تورکی در اینجا به‌ معنی تورک‌گری و یا تورک‌گرایی است. اصطلاح تورکیزمی - ترکزم هم در آن دوره‌ در زبان فارسی برای نامیدن تورک‌گرایان به ‌کار می‌رفت و همه‌ی تورک‌گرایان، اعم از معتقدین به ‌ملت تورک و هویت ملی تورک، دوست‌داران زبان و فرهنگ تورک، هواخواهان الحاق به‌ تورکیه‌ی عوثمان‌لی و مخصوصا معتقدین به‌ اتحاد تورک و یک ملت بودن ملل تورکیک و لزوم گردهمایی آن‌ها در قالب یک دولت واحد را در بر می‌گرفت. چنانچه ‌رسام ارژنگی پان‌ایرانیست تبریزی، برای توصیف تورک‌گرایی جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی، عبارت «سخت ترکزم بود» را به ‌کار برده ‌است: «مجدالسلطنه‌ که ‌نام خود را پرنس گذاشته‌ بود، مینیاتور می‌خرید و به‌ خارجی‌ها می‌فروخت و سخت ترکزم [تورکیسم] بود»[2]. در مصوبه‌ی رهبران پان‌ایرانیست فرقه‌ی دموکرات آزربایجان در تبریز در اواخر سال‌های جنگ اول جهانی به ‌مناسبت اخراج تقی رفعت از حزب و طرحشان برای ممنوع ساختن زبان تورکی نیز؛ روزنامه‌ی تورکی آزربایجان که ‌جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی – مجدالسلطنه ‌منتشر می‌کرد «روزنامه‌ی تورکیزم» نامیده‌ شده ‌است: «تصمیمات سه‌گانه‌ی دموکرات‌ها: «میرزا تقی‌خان» [رفعت] سردبیر جریده‌ی تجدد، که‌ بدواً ناشر افکار جمعیت و اخیراً از نقطه‌ی نظر منفعت‌پرستی با [جمشید خان] «مجدالسلطنه»، عبد و عبید یعنی زرخرید عثمانی‌ها، نویسنده‌گی «روزنامه‌ی تورکیزم» را پیشه‌ی خود کرده ‌و مروّج تبلیغات بر ضد وطن خود شده ‌بود، از عضویت جمعیت دموکرات اخراج نموده‌اند»[3].

٢-هماهنگی تورک‌گرایان با ولی‌عهد محمد حسن میرزا قاجار تبریزی: سردار شجاع در ملاقات با علی‌محمد دولت‌آبادی، گفته‌ است که ‌در مورد کومک تورکیه ‌برای تشکیل قوشون و اوردوی آزربایجان و تامین سلاح‌های آن توسط تورکیه، مطیع امر ولی‌عهد محمد حسن میرزا قاجار تبریزی هستند. این نکته ‌بسیار مهم است زیرا تمام تورک‌گرایان در آن مقطع در هماهنگی کامل با ولیعهد محمد حسن میرزا در تبریز که ‌خود یک تورک‌گرا بود[4] عمل می‌کردند، و نه ‌با دولت مشروطه‌ی ایران مستقر در تهران که ‌ضد تورک و ضد عوثمان‌لی و همسو با انگلستان بود. جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی مجدالسلطنه‌ هم عنوان می‌کرد که ‌تصدی مقام والی‌گری آزربایجان در سال ١٩١٨ و متعاقبا تاسیس حاکمیت تورک اتحاد – بیرلیک به ‌امر و اذن ولی‌عهد محمد حسن میرزا قاجار تبریزی بوده ‌است (اسناد مربوطه در سؤزوموز ‌منتشر خواهند شد).

٣-قسمت‌های افتاده ‌در خاطرات: علی‌محمد دولت‌آبادی در قسمتی که ‌در دفتر پنجم مربوط به‌ تورک اوجاغی قاجار نوشته، می‌گوید سابقا به‌ خیالات این‌ها (تشکیلات «تورک اوجاغی قاجار») اشاره‌ کرده ‌است. اما چنین اشاره‌ای در قسمت‌های قبلی خاطرات چاپ شده‌ی او وجود نه‌دارد. او می‌گوید هسته‌ی اولیه‌ی ‌تشکیلات تورک اوجاغی قاجار در حلب توسط سهیل بیگ تاسیس شد. او در جای دیگری می‌گوید «سال قبل من به‌ عزم ایران از اسلامبول حرکت کرده‌ و به‌حلب رفتم و بالاخره ‌به‌ شرحی که ‌سابقا گذشته‌ مراجعت کردیم». اما یادداشت‌های مربوط به ‌حلب هم در خاطرات او موجود نیست. احتمالا این دو قسمت در دفتر چهارم بوده‌اند که‌ در باره‌ی سفر مهاجرت به ‌عوثمان‌لی و استانبول است. اما مقداری از دفتر چهارم گم شده‌ و دنباله‌ی آن موجود نیست. هم‌چنین ناشر (ایرج افشار) صفحات ١ تا ٧٠ دفتر پنجم که ‌در باره‌ی مهاجرت به‌ استانبول است را به‌ این بهانه ‌که‌ مخصوص اخبار جنگ بین المللی اول است و آوردن آن وجوبی نه‌دارد، حذف کرده‌ و چاپ نه‌نموده‌ است (چون هفتاد صفحه‌ی اول این دفتر وقایع و اخبار جنگ بین المللی در اوروپاست نقل نه‌شد- ایرج افشار). (علاوه‌ بر آن در این دفاتر ورق‌هایی افتاده، قسمت‌هایی در حاشیه‌ها به ‌هنگام جلد کردن بریده ‌شده، خط مولف در بعضی قسمت‌ها ناخوانا است. ناشر (ایرج افشار) چند مورد را هم که ‌به‌ نظرش از ادب اخلاقی به‌ دور بوده‌ حذف و سانسور کرده ‌است،... ).

٤-همه‌ی مهاجرین تورک ایرانی در استانبول تورک‌گرا نه‌بودند. قسمتی از مهاجرین تورک ایرانی در استانبول که‌ از تبریز و از سنت مشروطه‌طلبی و دموکرات‌های آزربایجانی و ... می‌آمدند تمایلات و افکار ضد تورک و ضد عوثمان‌لی و پان‌ایرانیستی داشتند. این‌ها حتی هنگام عودت به ‌تبریز، بر عکس بقیه، مستقیما و یا همراه ‌با قوای عوثمان‌لی به‌ آنجا نه‌رفتند زیرا نه‌می‌خواستند همراهیشان با قوای عوثمان‌لی حمل بر تورک‌گرایی و یا عوثمان‌لی‌دوستی آن‌ها شود.

٥-عناوین نامناسب داده‌ شده‌ به‌ مطالب توسط ایرج افشار: ایرج افشار برای مطالب خاطرات، عناوینی را با مشخص کردن، اضافه ‌کرده ‌است. اما تعدادی از این عناوین نامناسب و غلط هستند. مانند عنوان «مهاجرین تورک‌زبان». زیرا اولا مهاجرین مورد بحث تورک‌زبان نه‌بودند، بلکه‌ تورک بودند. ثانیا آن‌ها صرفا تورک هم نه‌بودند و بلکه ‌تورک‌گرا و تورکیست بودند، بنابراین صرفا ذکر تورک بودن آن‌ها روشنگرانه نیست. و یا عنوان «عثمانی و اشغال ایران». در حالی که ‌در دوره‌ی مورد بحث اوردوی عوثمان‌لی یک اوردوی آزادی‌بخش در آزربایجان، تورک‌ایلی و ایران بود[5] و نه ‌اشغال‌گر مانند اوردوهای روسیه‌ و بریتانیا ... در این نوشته‌ اینجانب عناوین مناسب‌تری و روشن‌گر مطابق با واقعیت‌های تاریخی را داخل [ ] اضافه‌ کردم.

پایان نوت مئهران باهارلی

شعبه‌ی حزب اتّحاد و ترقّی، و کومیته‌ی اتّحاد اسلام در تبریز، ١٩٢٢-١٩٢٣

 

شعبه‌ی حزب اتّحاد و ترقّی، و کومیته‌ی اتّحاد اسلام در تبریز، ١٩٢٢-١٩٢٣ 

مئهران باهارلی

در این نوشته ‌متن چند گزارش «بسیار محرمانه» تهیه‌ شده‌ برای «کومیته‌ی بین اداره‌ای کابینه‌ی جنگ دولت بریتانیا» در سال‌های ١٩٢٢-١٩٢٣ را آورده‌ام. این کومیته ‌در اواخر جنگ جهانی اول برای پیش بردن یک سیاست منسجم در خاورمیانه ‌تشکیل شده ‌بود[1]. در این گزارشات اطلاعات جالبی در باره‌ی فعالیت‌ها و تشکیلات تورکوفیل در دو فورم طرف‌داری از تورکیه ‌و اتحاد تورک – پان‌تورانی، هم‌چنین اتحاد اسلامی در ایران و تبریز به سال‌های ١٩٢٢-١٩٢٣ داده ‌شده‌ است. از جمله‌ تاسیس یک شعبه‌ی بومی حزب اتحاد و ترقی در تبریز، تشکیل یک کومیته‌ی اتحاد اسلام با شرکت مقامات نظامی قاجاری و روحانیون و شخصیت‌های تورک بومی و تورکیه‌ در تبریز، وجود یک تشکیلات  کمالیست در تهران، ....

خطوط کلی این گزارشات سری:

١-در سال‌های ١٩٢٢-١٩٢٣ فعالیت‌های تورک‌گرا در دو فورم طرف‌داری از تورکیه ‌و فعالیت‌های اتحاد تورک، پان‌تورانیسم؛ و نیز اتحاد اسلام در ایران، تورکستان، عراق و .... با شدت تمام در جریان بود.

٢-مقامات تورکیه‌ی وقت به ‌رهبری غازی مصطفی کمال پاشا، سفرا و کونسول‌ها و افسران و مبلغین و آژیتاتورهای تورکیه‌ای، ‌درگیر این فعالیت‌ها بودند (در این گزارشات از جمله: سفیر تورکیه‌ که از او ‌به ‌عنوان یک مقام غیر رسمی اتحاد اسلام در رشت جائی که یک سخ‌نرانی بر له‌ اتحاد اسلام و ضد انگلیس انجام داد استقبال شد؛ منشی او و کونسول جدید تورکیه ‌در مشهد که طرف‌دار اتحاد اسلام بودند؛ کولونل صادق بیگ که ‌هم‌راه ‌با تعدادی صاحب‌منصب تورکیه‌ای از اینه‌بولو از طریق باتوم به ‌تهران عازم شد؛ سامی بیگ کونسول جدید تورکیه ‌در مشهد که ‌در یک سخن‌رانی گفت ‌مقصد او از آمدن به ‌ایران تحقق ایده‌آل اتحاد اسلام برای آزاد کردن ملل مسلمان از تجاوزات بیگانه‌گان بود؛ خلیل بیگ از مامورین کمالیست که‌ در نووامبر ١٩٢٢ به ‌تهران آمد و به ‌جمال بیگ یک مامور دیگر کمالیست پیوست؛ خلیل بیگ که‌ حاکم نظامی سابق نخجوان در سال ١٩١٨ بود، در جنگ جهانی در جبهه‌ی عراق با رتبه‌ی سرهنگی جنگیده و در ١٩١٩ توسط قوای نظامی بریتانیایی در تفلیس بازداشت شده‌ بود؛ حسین بیگ دبیر هئیت دیپلوماتیک تورکیه ‌که یک ملاقات خصوصی با کومیته‌ی حزب جمعیت احرار اسلام در تهران داشت و در این ملاقات از اتحاد تمام ملل مسلمان دفاع کرد؛ .....)

٣-در سال‌های ١٩٢٢-١٩٢٣ غازی مصطفی کمال پاشا هنوز پروژه‌های اتحاد اسلام و اتحاد و ترقی را تعقیب می‌کرد. اما این‌ها وئرسییون‌هایی جدید و به ‌واقع پروژه‌هایی کمالیستی بودند و ادامه‌ی پروژه‌های اتحاد اسلام و اتحاد و ترقی دوره‌ی انور پاشا نه‌بودند. غازی مصطفی کمال پاشا به‌ موازات این دو پروژه، سیاست ایجاد یک اتحاد بین تورکیه، ایران و افغانستان را هم دنبال می‌کرد. وی تاسیس این اتحاد را در نوامبر ١٩٢٢ مطرح کرد.

٣-حرکات پان‌تورانیسم و اتحاد اسلام در تورکستان بسیار قوی بود و عناصری مانند مانند احمد ذکی یک اوزبک و عبدالقادر یک قازاق به‌ نماینده‌گی از تورکستان و در یک ماموریت برای تبلیغات و اشاعه‌ی پان‌تورانیسم و اتحاد اسلام در ایران به‌ مشهد آمده‌ بودند.

٤-در آن مقطع روسیه‌ی بولشویک، بر علیه ‌بریتانیا هم‌سو با کمالیست‌ها و پروژه‌ی اتحاد اسلام او بودند. چنانچه ‌هئیت دیپلوماتیک روسیه‌ی بولشویک در ایران دستور داشت به‌ تبلیغات کمالیستی در کوردستان (ایران) یاری کند تا حرکت کمالیستی در کوردستان ایران و هم‌چنین در میان کوردهای سنّی مناطق همدان، زنجان و تارم انتشار یابد. بنا به ‌این گزارشات، صاحب‌منصبان تورکیه‌ای در کوردستان ایران هم دارای احساسات دوستانه‌ نسبت به ‌روسیه‌ی بولشویک بودند.

٥-دولت مشروطه‌ی ایران، چه در سال‌های جنگ جهانی اول و چه بعد از آن عموماً در خط و مجری سیاست‌های انگلستان؛ مخالف حرکت اتحاد اسلام و جریانات و تشکیلات تورک‌گرا و طرف‌دار تورکیه، و مخالف پیشنهاد غازی مصطفی کمال پاشا برای تاسیس اتحاد بین سه ‌دولت ایران و تورکیه ‌و افغانستان بود و اقدامات و تدابیری را برای مقابله با این جریانات و تشکیلات تورک‌گرا و اتحاد اسلامی انجام می‌داد. اگرچه ‌بنا به ‌این گزارشات صدراعظم (ظاهرا قوام السلطنه) تمایلات اتحاد اسلامی داشت و فیضی بیگ نماینده‌ی انور پاشا به‌ ایران را زیر چتر حمایتی خود گرفته‌ بود.

شعبه‌ی بومی اتحاد و ترقی و کومیته‌ی مخفی اتحاد اسلام در تبریز:

مهم‌ترین قسمت این اسناد در باره‌ی تاسیس شعبه‌ی بومی اتحاد و ترقی، هم‌چنین اتحاد اسلام در تبریز است.

١-شعبه‌ی اتحاد و ترقی: در ماه ‌سپتامبر، در تبریز یک کومیته‌ به ‌اسم شعبه‌ی اتحاد و ترقی تاسیس شد که ‌بعدها بسیاری از مامورین مخفی تورکیه‌ هم در آن حضور یافتند.

٢-کومیته‌ی مخفی اتحاد اسلامی: در ماه ‌اوکتوبر در تبریز یک کومیته‌ی مخفی برای تبلیغات اتحاد اسلام و تاسیس اتحاد بین تورکیه‌– ایران و افغانستان تشکیل شد. این کومیته ‌١٥ عضو داشت: هفت نفر تورک تورکیه‌ای، دو روحانی بومی تورک، دو سید بومی تورک، و چهار صاحب‌منصب تورک قاجاری از تبریز. دو نفر عضو تورکیه‌ای این کومیته به ‌بایزید و دو نفر دیگر به‌ همدان اعزام شده‌ بودند.

نوت مهم: این حرکات و تشکیلات تورک‌گرا و اتحاد و ترقی، اتحاد اسلام و ... در تبریز، به‌ غیر از حرکات تورک‌گرا و تشکیلات اتحاد و ترقی و اتحاد اسلام و ... در ایران و تورک‌ا‌یلی در ٤-٥ سال پیش از آن در سال‌های جنگ جهانی اول به دوره‌ی انور پاشا هستند [2]. این‌ها دور جدید حرکات و تشکیلات اتحاد و ترقی و اتحاد اسلام پس از جنگ استقلال تورکیه ‌بودند که اکنون ‌به ‌آن‌ها طرف‌داران ایرانی کمالیسم هم اضافه ‌شده‌ بود.