مرتضی‌قلی خان بیات، الحاق خانات بیات ماکو (و خوی و سالماس و اورمو و سولدوز و ...) به امپراتوری عوثمان‌لی و خریطه‌ی درویش پاشا
مئهران باهارلی
Murtaza Kulu Han Bayat, Bayat Maku Hanlığı'nın (ve
Hoy, Salmas, Urmu, Sulduz vb.) Osmanlı İmparatorluğu'na ilhakı ve Derviş
Paşa'nın haritası
Murtaza Qulu Khan Bayat, the annexation of the Bayat
Maku Khanate (and Khoy, Salmas, Urmu, Sulduz, etc.) to the Ottoman Empire, and
Derviş Paşa's map
MÉHRAN
BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه:
با تقسیم قلمروی دولت تورک قاجار بین روسیه و بریتانیا طبق قرارداد سن پترزبورگ در ۳۱ اوت ۱۹۰۷، سپس اشغال تهران پایتخت آن در ١٣ ژوئیه ١٩٠٩ توسط مشروطه‌طلبان ضد تورک، روند سقوط دولت تورک قاجار شتاب گرفت. رهبران جنبش مشروطیت ایران را عوامل اطلاعاتی انگلستان، پارسی‌های هندوستان، زرتشتیان، داشناک‌ها - هینچاک‌های ارمنی، ماسون‌ها، بابی‌ها و ازلی‌ها، بختیاری‌ها، مازندرانی‌ها، گیلک‌ها و تورک‌های مانقورت مشروطه‌طلب فرقه‌ی دموکرات ایران، انجمن آزربایجان تهران، آنارشیست‌ها و تروریست‌های مجاهدین قفقازی، ... تشکیل می‌دادند. آن‌ها ایرانیت را مساوی با فارسیت می‌دانستند و گرایشات شدید ضد تورک داشتند. این عقاید و تمایلات آن‌ها، عامل مهمی در تعمیق ایران‌گریزی افزاینده‌ی مردم تورک مخصوصاً در غرب تورک‌ایلی بود. در سال‌های جنگ جهانی اول قلمروی قاجاری توسط بریتانیا و روسیه اشغال شد و حاکمیت دولت قاجار در بسیاری از نواحی کشور از جمله در غرب آزربایجان عملاً از بین رفت. در فقدان حاکمیت دولت قاجاری، امپراتوری عوثمان‌لی راساً مداخله کرد، و با فداکاری‌های بسیار و دادن هزاران شهید، به دفاع از مردمان ایران در مقابل روسیه و انگلستان، و محافظت از تورک‌های غرب آزربایجان در مقابل اشرار و تروریست‌های ارمنی و آسوری پرداخت. این اقدامات و عملیات، دولت عوثمان‌لی را مخصوصاً در غرب آزربایجان، بیش از پیش محبوب مردم و نخبه‌گان تورک کرد و باعث شد که بسیاری از مردم تورک‌ایلی داوطلبانه به تابعیت عوثمان‌لی در آیند. از طرف دیگر جریانات و شخصیت‌های ملی تورک هم به جستجوی آلترناتیوهای مرکزگریزانه بر اساس تورکیت آغاز کردند. از جمله ادغام دولت قاجاری با امپراتوری عوثمان‌لی، و یا انتزاع و الحاق منطقه‌ی تورک‌نشین شمال غرب ایران «تورک‌ایلی» به امپراتوری عوثمان‌لی و ایجاد «بویوک تورکیا- تورکیه‌ی بزرگ». در آن سال‌ها الحاق مناطق تورک‌نشین به قلمروی امپراتوری عوثمان‌لی، خواست همه‌گانی مردم، تورک‌های سنی و علوی، روحانیون جعفری، نخبه‌گان و زعمای قوم، و مقامات دولتی تورک به خصوص در غرب تورک‌ایلی، شامل خان‌نشین نیمه‌مستقل بیات ماکو (ماکی بایات خان‌لیغی)، «ولایات ثلاثه» متشکل از خوی و سالماس و اورمو، سولدوز و بیجار و سونقور و همدان، ... بود. (جریان تورک‌گرای خواهان الحاق به عوثمان‌لی در ربع اول قرن بیستم، به لحاظ تاریخی ادامه‌ی حرکات شه‌زاده‌های آق‌قویون‌لو؛ سپس امرای تورکمان از جمله امیرالامرای آزربایجان «اولامه سلطان تکلو» (اولاما سولطان ته‌که‌لی) در دوره‌ی قیزیل‌باش (صفویان) برای ایجاد کشوری مستقل در غرب شامل سراسر تورک‌ایلی و الحاق آن به عوثمان‌لی؛ و اقدامات نادر شاه افشار برای ادغام و الحاق دولت افشاری به دولت عوثمان‌لی و تبدیل شدنش به تحت‌الحمایه‌ی امپراتوری عوثمان‌لی است). یکی از شخصیت‌هایی که در آن دوره خواهان الحاق به امپراتوری عوثمان‌لی بود، شخصیت ملی تورک «مرتضی‌قلی خان بیات» (مورتوضا قولو خان بایات)، آخرین خان «خانات بیات ماکو» است. او که شخصیتی تورک‌گرا و فدرالیست بود، پس از مشاهده‌ی سیاست تمرکزگرایی و ضد تورک شدید مشروطه‌طلبان انگلیسی و سپس سردار سپه – رضا خان، به سوی جدایی از ایران و الحاق به عوثمان‌لی متمایل شد و با این هدف با والیان ولایات بایزید و وان عوثمان‌لی، سپس با نماینده‌گان دولت آنكارا - آتاتورک دیدار و مکاتبه کرد. و عاقبت به همین دلیل توسط رضا شاه در اسارت به قتل رسید. امین‌الشرع خویی در کتاب «تاریخ تهاجمات و جنایات ارامنه، اسماعیل سیمیتقو و سردار ماکو در آزربایجان» مطالبی را در باره‌ی ادعاها، تمایلات و اقدامات مرتضی‌قلی خان بیات برای الحاق غرب آزربایجان به امپراتوری عوثمان‌لی بر اساس نقشه‌ی درویش پاشا بیان کرده است.
Özet
31 Ağustos 1907 St. Petersburg anlaşmasında belirtildiği üzere Türk Kacar devleti topraklarının Rusya ile İngiltere arasında paylaştırılması, ardından başkenti Tahran'ın 13 Temmuz 1909'da Türk karşıtı İran Meşrutiyetçileri tarafından işgal edilmesiyle Türk Kacar devletinin çöküşü hızlandı. İran Meşrute Hareketi’nin liderleri İngiliz istihbarat ajanları, Hintli Pârsîler, Zerdüştîler, Ermeni Taşnaklar - Hınçaklar, Masonlar, Ezeli Babiler, Bahtiyariler, Mazanderanîler, Gilekler ve Mangurt Türklerden (İran Demokrat Partisi, Tahran Azerbaycan Encümeni, Kafkasyalı teröristler ve anarşistlerden) oluşuyordu. Aşırı Türk düşmanı olan bunlar İranlı olmanın Fars olmakla eşanlamlı olduğuna inanıyorlardı. Bu inanç, Türkili'nin özellikle Azerbaycan bölgesindeki batı kesimlerinde Türk halkının artan İran karşıtı duygularının derinleşmesinde önemli bir rol oynadı. Birinci Dünya Savaşı yıllarında Kacar toprakları İngiltere ve Rusya tarafından işgal edildi ve Kacar devletinin egemenliği ve otoritesi, başta Türkili'nin Batısı olmak üzere ülkenin birçok yerinde ortadan kalktı. Kacar devletinin fiilen yokluğunda Osmanlı İmparatorluğu doğrudan müdahale etti. Büyük fedakarlıklarla ve binlerce şehit vererek İran halklarını Rusya ve İngiltere'ye karşı savundu, Batı Türkili’nde Türkleri Ermeni ve Süryani terörist ve eşkiyalardan korudu. Bu önlemler ve eylemler Osmanlı İmparatorluğu'nu, özellikle Batı Azerbaycan'da, Türk halkı ve elitleri arasında çok daha popüler hale getirdi ve bu bölgede pek çok Türk’ün gönüllü olarak Osmanlı İmparatorluğu'nun tebaası ve vatandaşı olmasına yol açtı. Öte yandan Türkçü siyasi akım ve şahsiyetler merkezkaç alternatifleri aramaya başladı. Bu alternatifler, Kacar devletinin bütünlükte Osmanlı İmparatorluğu ile birleştirilmesini, veya kuzeybatı İran'daki Türkili olarak bilinen Türk milli bölgesinin ilk önce bağımsızlığını ve ardından Osmanlı İmparatorluğu'na ilhak edilmesini, böylece "Büyük Türkiye"nin yaratılmasını içeriyordu. O yıllarda, Türk topraklarını Osmanlı İmparatorluğu ile birleştirme arzusu, özellikle yarı bağımsız Maku Bayat Hanlığı ile Hoy, Salmas ve Urmu'dan oluşan "Üçlü Vilayetler"in yanı sıra; Sulduz, Bicar, Songur, Hemedan gibi Türkili'nin batı bölgesindeki seçkinler, aşiret liderleri, Sünni ve Alevi Türkler, Caferi din adamları ve hükümet yetkilileri de dahil olmak üzere tüm Türk halkı arasında yaygındı. (20. yüzyılın başlarında Osmanlı İmparatorluğu ile birleşme arayışında olan Türklük temelli bu halk hareketinin kökeni, tarihsel olarak Akkoyunlu şehzadeleri, ve daha sonra anti Türk Kızılbaş (Safevî) devleti döneminde Azerbaycan valisi "Ulama Sultan Tekeli" gibi Türkman liderlerine kadar uzanır. Ulama Sultan Tekeli, Türkili'nin tamamını kapsayacak şekilde batı İran’da bağımsız bir devlet kurmayı ve daha sonra burayı Osmanlı İmparatorluğu'na bağlamayı amaçlıyordu. Bu arayış, Nadir Şah Afşar'ın Afşar hükümetini Osmanlı İmparatorluğu ile birleştirme çabalarında da görülmektedir). Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu ile birleşme arayışında olan tarihi şahsiyetlerden biri de Türk milli figürü, "Maku (Makı) Bayat Hanlığı"nın son Hanı olan "Murtaza Kulu Han Bayat"tır. Bir Türkçü ve federalist olan Murtaza Kulu Han, Anglofil Meşruteçiler ve Rıza Han'ın merkezileşme ve aşırı Türk düşmanı politikalarını gözlemledikten sonra, İran'dan ayrılıp Osmanlı Devleti ile birleşmeye yöneldi. Bu amaca ulaşmak için de Bayazid ve Van vilayetlerinin valileri ve Atatürk hükümetinin temsilcileriyle yazıştı ve bir araya geldi. (Sonunda da bu nedenle esaret altında Rıza Şah tarafından öldürüldü). Hoylu Emin üş-Şer', "Ermenilerin, İsmail Simitko'nun ve Serdar Maku'nun Azerbaycan'da Yaptıkları Saldırılar ve Cinayetlerin Tarihi" adlı kitabında Murtaza Kulu Han Bayat'ın, Derviş Paşa'nın haritası temelinde Batı Azerbaycan'ı Osmanlı İmparatorluğu'na ilhak etme gerekçelerini, isteği ve girişimlerini anlatıyor.
Abstract
With
the partition of Qajar territory between Russia and Britain as outlined in the
St. Petersburg agreement on August 31, 1907, and the subsequent occupation of its
capital Tehran on July 13, 1909 by anti-Turkish constitutionalists, the collapse of the Turkish Qajar government was hastened. The
leaders of Iran's Constitutional Movement included British intelligence agents,
Indian Parsees, Zoroastrians, Armenian Dashnaks - Hinchaks, Freemasons, Azali
Babis, Bakhtiyaris, Mazenderanis, Gileks, and Manqurt Turks (Iran Democratic Party,
Azerbaijan Association of Tehran, Caucasian anarchists and terrorists, …). They
had strong anti-Turkish tendencies and believed that being Iranian was
synonymous with being Persian - Fars. This belief played a significant role in
the deepening of the increasing anti-Iranian sentiment among the Turkish population
of Türkili, particularly in its western parts. During the years of the First World War, the Qajar
territory was occupied by Britain and Russia. Consequently, the sovereignty and
authority of the Qajar government practically disappeared in many parts of the
country, especially in the West of Türkili. In the absence of the rule of the
Qajar government, the Ottoman Empire directly intervened; with many sacrifices
and thousands of martyrs, defended the people of Iran against Russia and
England; and protected the Turks of the West of Türkili from Armenian and
Assyrian terrorists and thugs. These actions and positions made the Ottoman
Empire, particularly in West Azerbaijan, much more popular among Turkish people
and elites. Additionally, it led to many Türkili people voluntarily becoming
subjects and citizens of the Ottoman Empire. On the other hand, Turkish
national movements and personalities also began to explore centrifugal alternatives. This included the integration of the Qajar
state as a whole into the Ottoman Empire, or the independence of the Turkish
region in northwestern Iran, known as Türkili, and its subsequent annexation to
the Ottoman Empire, thus creating the "Büyük Türkiye - Greater Turkey". During those
years, the desire to unify the Turkish territory with the Ottoman Empire was widespread
among all Turkish people, including elites, tribal leaders, Sunni and Alevi
Turks, Ja’fari clerics and Qajar government officials, particularly in the western
region of Türkili, such as the semi-independent Bayat Khanate of Maku; the
"Triple Provinces" of Khoi, Salmas, and Urmu; as well as Sulduz, Bijar,
Sonqur, and Hamadan. (The popular Turkist movement that sought unification with
the Ottoman Empire in the early 20th century, can be historically traced back
to the movements of Turkman leaders, such as the Akkoyunlu princes, and the governor
of Azerbaijan, "Ulama Sultan Tekeli", during the anti-Turk Qizilbash
(Safavid) period. Ulama Sultan Tekeli aimed to establish an independent country
in the west, encompassing all of Türkili, and then annex it to the Ottoman
Empire. This unification movement can also be seen in Nadir Shah Afshar's efforts
to merge and annex the Afsharid state with the Ottoman Empire, ultimately
transforming it into an Ottoman protectorate). One of the historical figures who sought unification
with the Ottoman Empire during that period was the Turkish national figure
"Murtaza Qulu Khan Bayat", the last Khan of "the Maku Khanate"
(Makı Bayat Xanlığı). He, a Turkist and
federalist, observed the extreme centralization and strong anti-Turkish policies
of the Anglophile constitutionalists and Reza Khan. As a result, he leaned
towards seceding West Azerbaijan from Iran and unifying with the Ottoman
Empire. To achieve this goal, he corresponded and met with the Ottoman governors
of Bayazid and Van provinces, as well as with representatives of Atatürk's
government. He was eventually killed by Reza Shah in captivity for this reason.
In the book "History of Invasions and Crimes of Armenians, Ismail Simitko
and Serdar Maku in Azerbaijan", Amin al-Shar’ Khoi writes about Murtaza Qulu
Khan Bayat's claim, desire, and actions to annex West Azerbaijan to the Ottoman
Empire based on Derviş Paşa's map.
.png)
.png)
مقدمه
امین‌الشرع خویی در اثر خود به نام «تاریخ تهاجمات و جنایات ارامنه، اسماعیل سیمیتقو و سردار ماکو در آزربایجان»[1] مطالبی را در باره‌ی ادعا، تمایل و اقدامات شخصیت ملی تورک «مرتضی‌قلی خان بیات» (مورتوضا قولو خان بایات)، آخرین خان «خانات بیات ماکو» (ماکی بایات خان‌لیغی) برای الحاق نواحی قلمروی خود در ماکو، هم‌چنین قسمت‌هایی از ولایات خوی و اورمو به امپراتوری عوثمان‌لی را بیان کرده است. وی می‌گوید مرتضی‌قلی خان بیات ادعای خود مبنی بر تعلق این مناطق به عوثمان‌لی را بر دو اساس مطرح می‌کرد. نخست یک توافق‌نامه که در گذشته بین خانات ماکو و امپراتوری عوثمان‌لی منعقد شده و سند آن در نزد مرتضی‌قلی خان موجود بود، دوم «نقشه‌ی درویش ابراهیم پاشا» در تعیین حدود و مرزهای شرقی عوثمان‌لی که قسمت‌هایی از استان آزربایجان غربی و دیگر استان‌های غربی کنونی ایران را شامل می‌شد. در این نوشته نخست، مطلب امین‌الشرع در این مورد را نقل و سپس با آوردن نقشه‌ی درویش پاشا و دو نقشه‌ی دیگر، نشان‌دهنده‌ی قسمت‌هایی از استان آزربایجان غربی کنونی که داخل در قلمروی عوثمان‌لی بودند، توضیحاتی در باره‌ی تمایلات الحاق‌طلبی به عوثمان‌لی در میان تورکان تورک‌ایلی داده‌ام.
روایت امین‌الشرع:
«چون حضرات [خانات بیات ماکو] از قدیم‌الایام از زمان جدّشان ابراهیم سولطان از جانب نادر شاه افشار سرحدّدار بوده‌اند، گویا در دست آن‌ها سندی است در تعیین سرحد ایران و عثمانی. و معلوم نیست کی عثمانی‌ها فرصت یافته و با آن خانی‌ها [خان‌لیق‌ها] این حدود را قرار داد‌ه‌ا‌ند. و از روی آن سند تمامی ماکو، اکثری از خوی و اورمیه [اورمو] به جانب عثمان‌لو [عوثمان‌لی] می‌افتد. با وجودی که هیچ وقتی چنین حدودی معمول نه‌بوده است، با همه‌ی این‌ها، سردار [مرتضی‌قلی خان بیات] به واسطه‌ی رغبتی که از دولت پراکنده [غیر متمرکز، فدرال] دارد، مخصوصاً عثمان‌لوها را به این معنی تحریک می‌کرد. مخصوصاً چیزی قبل از گرفتاری [حبس توسط سردار سپه]، حاکم بایزید و وان به ماکو آمده و چندی با سردار خلوت داشته‌اند و در پیش روی مامور نظامی با حضرات گفته است که: «من اگر به خاک شما بیایم، مرا قبول می‌کنید؟» می‌گویند: «با کمال امتنان پذیرایی می‌نمائیم». وانگهی به تحریک مومی الیه یک نفر ضابط قوماندان [عوثمان‌لی] با جمعی عسکر متمرّد آمده و مطالبه‌ی تعیین حدود از روی «جریده‌ی درویش پاشا» می‌کردند ...».
نکات جالب توجه در بیانات امین‌الشرع خویی
١-امین‌الشرع خویی در کتاب خود بعضی از حوادث مهم تاریخی وقت، مانند کشت و کشتار تورکان منطقه توسط ارمنیان و آسوریان، خون‌ریزی‌های اسماعیل آقا سیمیتقو، دلاوری‌های اوردوی عوثمان‌لی در عملیات آزادسازی تورک‌ایلی و دیگر نقاط ایران قاجاری در سال‌های جنگ جهانی اول، تمایلات تورک‌گرایانه در غرب آزربایجان، تشکیل و فعالیت حزب اتحاد اسلام، طراحی بیرق و افتتاح شعبات آن .... را با امانت‌داری و بی طرفی نسبی تالیف کرده است. با این‌همه وی که فاقد شعور ملی تورک و به هنگام تالیف کتاب، طرف‌دار رضا خان سردار سپه بود، مرتضی‌قلی خان بیات را به سبب آن که شخصیتی تورک‌گرا، فدرالیست و در اواخر خواهان الحاق ماکو و خوی و اورمو و ... به امپراتوری عوثمان‌لی بود، با یک‌سونگری، به شدت لجن‌مال کرده است.
٣-امین‌الشرع می‌گوید بین خانات ماکو و امپراتوری عوثمان‌لی سندی منعقد شده بود که طبق آن ماکو و ... در قلمروی عوثمان‌لی قرار داشت. عقد هم‌چو قراردادی بین یک خانات تورک و دولت عوثمان‌لی امر معمولی بود. چنان‌چه در کتاب سیاحت‌نامه‌ی اولیا چلبی، موضوع یک قرارداد مشابه دیگر منعقده بین خانات تورک افشار اورمو و امپراتوری عوثمان‌لی ذکر شده است (این عهدنامه‌ی تورکی در سؤزوموز منتشر خواهد شد).
٤-امین الشرع می‌گوید مرتضی‌قلی خان بیات با والیان ولایات بایزید و وان عوثمان‌لی در ماکو دیدار کرده و با ایشان مساله‌ی مهاجرت – پناهنده‌گی به (و قبول تابعیت؟) عوثمان‌لی را مطرح کرده است. ظاهراً در این زمان مرتضی‌قلی خان بیات جان خود را در معرض خطر می‌دید. نگرانی و تشویشی که کاملاً به جا بود. چرا که رضا شاه مدتی بعد او را دست‌گیر – محبوس کرد و به قتل رسانید.
٥-مساله‌ی نیت و تمایل و اقدامات مرتضی‌قلی خان بیات به الحاق خانات ماکو (و خوی و اورمو) به امپراتوری عوثمان‌لی با دیگر اسناد و منابع هم تائید می‌شود. به عنوان نمونه در یک بررسی جدید بر اساس اسناد اداره‌ی اسناد و تاریخ دیپلوماسی وزارت خارجه‌‌ی ایران گفته می‌شود «در سال ١٣٠٠ شایعاتی مبنی بر مذاكرات اقبال السلطنه با نماینده‌گان دولت آنكارا ( آتاتورک ) در فضای سیاسی كشور شنیده شد»، و «طهماسبی بعد از دست‌گیری اقبال السلطنه بیانیه‌ای منتشر کرد. ...: در این موقع سردار اقبال السلطنه ماکوئی را دست‌گیر و اعزام تبریز نمودم. همان اقبال السلطنه‌ی خائن را که از ذکر مفاد مراسلات خیانت‌کارانه‌ی متعدد مشارالیه.... خودداری می‌نمایم»[2]. بررسی مذکور اصل این اسناد را نقل نه‌کرده است. اما احتمال دارد که «مذاکرات اقبال السلطنه با نماینده‌گان دولت آنکارا (آتاتورک)» و «مراسلات خیانت‌کارانه‌ی متعدد مشارالیه» ....، شامل همان مواردی باشد که امین‌الشرع نیز به آن‌ها اشاره کرده، یعنی مذاکرات مساله‌ی الحاق ماکو و قوتور و حتی خوی و سالماس و اورمو و ... به تورکیه. قابل ذکر است که غازی مصطفی کمال پاشا در اوان کودتای رضاخان سردارسپه هنوز سیاست قبلی و جاافتاده‌ی دولت عوثمان‌لی – اتحاد و ترقی مبنی بر حمایت از قاجاریان و تورک‌های ساکن در تورک‌ایلی و ایران را دنبال می‌کرد. (از جمله: پیش‌نهاد کومک نظامی آتاتورک برای اعاده‌ی سلطنت به احمد شاه قاجار[3]، موافقت با مهاجرت تورکان کوره‌سون‌لوی آزربایجان غربی، و تلاش برای مهاجرت قاشقایی‌ها به تورکیه[4]. ...).
نقشه‌ی درویش ابراهیم پاشا:
درویش ابراهیم پاشا (١٨١٧ لوفچا- ١٨٩٦ استانبول) نظامی و دولت‌شخص عوثمان‌لی بود که در سال ١٨٤٩ در راس هئیتی موظف به شرکت در کومیسیون تعیین حدود مرزی بین قاجار – عوثمان‌لی در بغداد شد. وی در همان سال یک گزارش و نقشه در این باب تهیه و به باب عالی در استانبول تقدیم، و در سال ١٨٧٠ یک اثر دیگر در این موضوع به نام «تحدید حدود ایرانیه» تالیف کرد. دولت عوثمان‌لی سه دهه بعد در سال ١٨٨١ یک هیئت دیگر به صدارت میرآلای جواد بیگ را مامور به شرکت در این کومیسیون برای تعیین حدود مرزی قاجاری – عوثمان‌لی که به معضلی مزمن تبدیل شده بود نمود. میرآلای جواد بیگ حاصل فعالیت خود را در یک گزارش و دو نقشه در سال ١٨٨٣ به دولت عوثمان‌لی تقدیم کرد[5]. علاوه بر این نقشه‌های عوثمان‌لی، یک نقشه‌ی پیشنهادی دولت قاجاری و دو نقشه‌ی پیشنهادی روسیه و انگلستان نیز در باب حدود مرزی قاجاری – عوثمان‌لی موجود بودند.
بعدها میرآلای احمد جواد همه‌ی این خطوط حدود پیشنهادی را در یک نقشه، متمرکز بر ناحیه‌ی قوتور (قطور) ترکیب و به طور مقایسه‌ای ترسیم کرد. (ضمیمه‌ی این مقاله). بر نقشه‌ی میرآلای احمد جواد توضیحات زیر به زبان تورکی آمده است:
درویش پاشا مرحومون ترسیم ائیله‌‌دییی خریطه‌‌نین قوپیاسی‌دیر
قوتور جهتی‌نده دولتِ علّیه [عوثمان‌لی] ایله ایران [قاجار] دولتی بینی‌نده اولان قدیم حدودلار و اوشبو حدودلارا متداثر اوّل و آخر – گه‌ره‌‌ک دولتِ علّیه و ایران دولتی قومیسیونئرله‌‌ری و گه‌ره‌‌ک بئرلین معاهده‌‌سی موجبی‌نجه اینگیلتئره و روسیا دولت‌له‌‌ری طرفی‌نده‌ن - ائدیله‌‌ن تکالیفِ متعدّده، معرفتِ عاجزانه‌‌م‌له خریطه‌‌یِ مذکوره اوزه‌‌ری‌نده ارائه قیلینمیش‌دیر. سنه
[گؤی] جنّت‌مکان سولطان غازی موراد خان
رابع حضرت‌له‌‌ری‌نین عصری‌نده قوتور جهتی‌نده‌‌کی حدودِ
دولتِ علّیه [عوثمان‌لی]
[توْخ‌ساری] جنّت‌مکان سولطان غازی عبدالحمید
خان حضرت‌له‌‌ری‌نین عصری‌نده قوتور جهتی‌نده‌‌کی حدودِ دولتِ علّیه [عوثمان‌لی]
[یئشیم] درویش پاشا مرحومون ١٢٩٢ [١٨٧٥]
سنه‌‌سی‌نده قوتور حقّی‌نده حدود قومیسیونونا تکلیف ائیله‌‌دییی خطِّ حدود
[موْر] ایران
[قاجار] قومیسئری‌نین ١٢٩٤ [١٨٧٧] سنه‌‌سی‌نده قوتور حقّی‌نده حدود قومیسیونونا
تکلیف ائیله‌‌دییی خطِّ حدود
[قیزیل] بئرلین معاهده‌‌سی [١٨٧٨] موجبی‌نجه اینگیلتئره و روسیا دولت‌له‌‌ری‌نین
قوتور حدودو حقّی‌نده مشترکاً تکلیف ائیله‌‌دیک‌له‌‌ری خطِّ حدود
[یاشیل] روسیالی‌لارین [آغری ایلی‌نده] اه‌له‌شکیرت اوواسی‌نی
تخلیه ائتدیک‌له‌‌ری‌چون، بعدالمحاربه ایران‌ا ترک اولونان قوتور اراضی‌سی‌نین
حدودو
ارکانِ حربیه میرآلای‌لاری‌ندان
[دامقا] احمد جواد
[OSMANLI’NIN BATI AZERBAYCAN’DAKİ TOPRAKLARINI GÖSTEREN HARİTA]
“DERVİŞ PAŞA MERHÛMUN TERSÎM ETTİYİ HARÎTANIN KOPYASIDIR
Kotur cihetinde Devlet-i Aliyye ile [Kacar] Îran Devleti beyninde olan kadim hudûdlar ve işbu hudûdlara mütedâsir evvel ve âhir, gerek Devlet-i Aliyye ve [Kacar] Îran Devleti komisyonerleri ve gerek Berlin Muâhedesi mevcibince İngiltere ve Rusya devletleri tarafından edilen tekâlif-i müteeddide mârifet-i âcizânemle harîta-yı mezkûre üzerinde irâe kılınmıştır. Sene
Mikyas: 1/180000 Zirâ'-ı Osmânî
[MÂVİ] Cennet
mekan Sultan Gâzi Murad Han Râbi’ Hazretleri’nin asrında Kotur cihetindeki
hudûd-i Devlet-i Aliyye
[TURUNCU] Cennet
mekan Sultan Gâzi Abdülhamid Han Hazretleri’nin asrında Kotur cihetindeki
hudûd-i Devlet-i Aliyye
[YEŞİM] Derviş Paşa merhûmun 1292 [1875]
senesinde Kotur hakkında Komisyon’a teklif ettiyi hatt-i hudûd
[LÂCİVERT] İran komiserinin 1294 [1877] senesi Kotur hakkında Hudûd
Komisyonu’na teklif eylediyi hatt-i hudûd
[KIRMIZI] Berlin Muâhedesi [1878] mevcibince İngiltere ve Rusya
devletlerinin Kotur hudûdu hakkında müşteriken teklif eyledikleri hatt-ı hudûd
[YEŞİL] Rusyalıların Eleşkirt Ovası’nı tahliye ettikleriçün ba'delmuhâribe İran’a terk olunan Kotur arâzisinin hudûdu
Erkân-ı
Harbiye Miralaylarından
[Damga] Ahmed Cevad”
الحاق خانات بیات ماکو و ولایات ثلاث (خوی، سالماس، اورمو) به امپراتوری عوثمان‌لی
در سال‌های حرکت مشروطیت - جنگ جهانی اول، جریانات و شخصیت‌های ملی تورک آغاز به جستجوهایی مرکزگریزانه بر اساس تورکیت و تورک‌گرایی کردند. این جستجوها در سطح سیاسی منجر به ظهور طیفی گسترده از جریانات مختلف و مطرح شدن آلترناتیوهایی بسیار متنوع شد. از جمله:
الف-ادغام دولت قاجاری با دولت عوثمان‌لی بر اساس اصل
مظفری یک دولت - یک ملت،
ب-انتزاع منطقه‌ی تورک‌نشین شمال غرب ایران و الحاق و
ضمیمه شدن مستقیم آن به امپراتوری عوثمان‌لی و تبدیل آن به ایالت عوثمان‌لی با
والی‌گری «پرنس شه‌زاده صباح‌الدین بیگ افندی» و ایجاد «بویوک تورکییا - تورکیه‌ی
بزرگ»،
ج-ادغام و اتحاد بخش تورک‌نشین شمال غرب ایران – تورک‌ایلی با آزربایجان قفقاز و تاسیس یک دولت -کشور تورک واحد جدید «یئکه آزه‌ربایجان - آزربایجان بزرگ» تحت الحمایه‌ی عوثمان‌لی مانند خانات تاتار کریمه.
به لحاظ تاریخی جریانات تورک‌گرای خواهان الحاق به عوثمان‌لی، ادامه‌ی حرکات امرای تورکمان - قیزیل‌باش از جمله امیرالامرای آزربایجان «اولامه سلطان تکلو» (اولاما سولطان ته‌که‌لی)، «علی‌بیگ ته‌که‌لی»، «ولی‌خان ته‌که‌لی»، ... در دوره‌ی قیزیل‌باش (صفویان) برای ایجاد کشوری مستقل در غرب شامل سراسر تورک‌ایلی و الحاق آن به عوثمان‌لی[6]؛ سپس اقدامات دیپلوماتیک نادر شاه افشار برای ادغام و الحاق دولت افشاری به دولت عوثمان‌لی و تبدیل شدن دولت افشاری به تحت‌الحمایه‌ی امپراتوری عوثمان‌لی[7] است. (ادعای تاریخ‌نگاری ایرانی که گویا آزربایجان و دیگر مناطق همیشه بخشی از ایران و مرزهای آن ازلی بوده، افسانه است. در طول تاریخ تورک‌ایلی و یا منطقه‌ی ملی تورک در بسیاری از دوره‌ها در خارج مرزهای فعلی ایران قرار داشته و در بعضی دوره‌ها همراه با آناتولی در قلمروی یک دولت تورک دیگری بوده است).
در آن سال‌ها خواست الحاق و ضمیمه شدن مناطقشان به قلمروی امپراتوری عوثمان‌لی و ایجاد «بویوک تورکیا- تورکیه‌ی بزرگ»، خواست همه‌گانی مردم و نخبه‌گان - زعمای قوم - مقامات دولتی تورک مخصوصاً در غرب تورک‌ایلی از ماکو و خوی و سالماس و اورمو («ولایات ثلاثه» به علاوه‌ی خان‌نشین مستقل بیات ماکو که حالت نیمه‌مستقل داشت) تا بیجار و سونقور و همدان و سنندج[8] بود. بعضی از دلایل محتمل الحاق‌طلبی تورکان تورک‌ایلی و غرب آزربایجان به امپراتوری عوثمان‌لی در سال‌های جنبش مشروطیت – جنگ جهانی اول[9] چنین است:
١-به لحاظ جوغرافیایی، تاریخی، فرهنگی – ادبی - زبانی و دینی (حضور تورک‌های سنّی، علوی – علی‌اللهی – قاراقویون‌لو، و جعفری - نادری)، نواحی غرب آزربایجان از ماکو و خوی تا سولدوز و قوشاچای به مرکزیت اورمو – سالماس، امتداد طبیعی آناتولی و عوثمان‌لی؛ و در برهه‌هایی از تاریخ مودرن و معاصر بخشی از آن بوده است.
٢- ظهور جنبش مشروطیت انگلیسی که رهبران آن (عوامل اطلاعاتی انگلستان، پارسی‌های هندوستان، زرتشتیان، داشناک‌ها - هینچاک‌های ارمنی، ماسون‌ها، ازلی‌ها، بختیاری‌ها، مازندرانی‌ها، گیلک‌ها و تورک‌های مانقورت و گؤزقامان خائن مشروطه‌طلب فرقه‌ی دموکرات ایران، انجمن آزربایجان تهران، آنارشیست‌ها و تروریست‌های مجاهدین قفقازی، ...) ایرانیت را مساوی با فارسیت می‌دانستند و گرایشات بارز ضد تورک داشتند، عامل مهمی در ایران‌گریزی و عوثمان‌لی‌دوستی افزاینده‌ی مردم تورک در غرب تورک‌ایلی بود. زیرا تسلط عناصر ضد تورک بر دولت قاجاری و شکوفایی شعور ملی تورک و تشکل هویت ملی تورک به معنی مودرن در میان تورکان ساکن در ایران، باعث می‌شد آن‌ها نه دولت مشروطه‌ی ضد تورک ایران را، بلکه امپراتوری تورک عوثمان‌لی را خودی و ملی تلقی کنند.
٣- با ظهور جنبش مشروطیت و جنگ داخلی‌ای که آغاز و هرج و مرجی که ایجاد کرد و بعد از اشغال تهران پایتخت دولت تورک قاجار توسط نیروهای مشروطه‌طلب ضد تورک در تاریخ ١٣ ژوئیه ١٩٠٩ و خلع محمدعلی شاه از سلطنت، روند سقوط دولت قاجاری اکنون تحت حاکمیت فارس‌گرایان و نیروهای ضد تورک، که با انقلاب مشروطیت انگلیسی و قرارداد سن پترزبورگ برای تقسیم دولت قاجاری در ۳۱ اوت ۱۹۰۷ توسط انگلستان و روسیه و فرانسه آغاز شده بود، شتاب بسیار گرفت. پس از اشغال قلمروی قاجاری در سال‌های جنگ جهانی اول توسط دولتین بریتانیا و روسیه، اقتدار دولت قاجار در بسیاری از نواحی کشور مخصوصاً در غرب آزربایجان تضعیف شد، حتی عملاً از بین رفت. در چنین شرایطی بسیاری از مردم تورک‌ایلی اعم از عامی و خواص، به ویژه در ناحیه‌ی اورمو - سالماس برای حفظ خود در مقابل تهاجمات و تجاوزات روسیه، بریتانیا، ارمنی‌ها و آسوری‌ها و کوردها و تحت‌الحمایه شدن، «دخالت کرده» به تابعیت عوثمان‌لی در می‌آمدند[10] که به طور ضمنی به معنی الحاق عملی موطنشان به عوثمان‌لی هم بود.
٤-در فقدان حاکمیت و اقتدار دولت قاجاری، امپراتوری عوثمان‌لی با فداکاری‌های بسیار و دادن هزاران شهید، راساً به دفاع از مردمان ایران در مقابل روسیه و انگلستان، و دفاع از تورک‌های غرب آزربایجان در مقابل اشرار ارمنی و آسوری دست زد و در نهایت به تاسیس دو دولت تورک در دو سوی ارس، در شمال «جمهوری مردم آزربایجان» به رهبری محمدامین رسول‌زاده و در جنوب دولت تورک «بیرلیک - اتحاد» به رهبری جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی مجدالسلطنه اقدام کرد. این اقدامات و مواضع، دولت عوثمان‌لی را مخصوصاً در غرب آزربایجان، بیش از پیش محبوب مردم و نخبه‌گان تورک کرد.
٥-تعداد کثیری از تورکان تورک‌ایلی، صرفاً به سبب تورک بودن دولت عوثمان‌لی را دولت ملی خود می‌شمردند، و خود را طبیعتاً تبعه‌ی عوثمان‌لی می‌دانستند.
٦-بسیاری از تورک‌های سنّی منطقه مانند اهالی سئلاو سالماس و دیگر مناطق تورک‌نشین سنّی در ولایات سه‌گانه خوی، دیلمقان - سالماس، اورمو و اندکی قبل از آن در نواحی شرق‌تر، مردم سنّی تالش، به دلیل هم‌مذهب بودن به دولت عوثمان‌لی تعلق خاطر داشتند و بر این مبنا توسط نامه‌نگاری با مقامات عوثمان‌لی - تورکیه، خواستار تابعیت و الحاق مناطقشان به عوثمان‌لی – تورکیه شده بودند.
٧-تمایل برای الحاق به عوثمان‌لی در قفقاز مخصوصاً در نخجوان و گنجه و .. هم موجود و بسیار قوی‌تر بود. اقبال‌السلطنه در گزارشی می‌گوید اهالی آن طرف (نخجوان و شرور و ...) عموماً طالب تبعیت دولت عَلّیه هستند و چند فقره هم عریضه فرستاده‌اند[11]. و یا در پاسخ یک تلگراف انور پاشا که تورک‌های قفقاز را به اعلان استقلال و تاسیس دولت ملی خود توصیه می‌کرد، اهالی تورک قفقاز می‌گویند به شدت مخالف ایده‌ی استقلال و مصراً خواهان الحاق بلا قید و شرط به امپراتوری عوثمان‌لی هستند. آن‌ها می‌خواهند در زیر پرچم عوثمان‌لی زنده‌گی کنند و در صورت عدم قبول این درخواست ترجیح می‌دهند که مُرده و جسدشان در پرچم عوثمان‌لی پیچیده شوند[12].
٦-مقامات محلی عوثمان‌لی با ولایات ماکو، خوی، دیلمقان - سالماس، اورمو و سولدوز به مثابه‌ی ولایات عوثمان‌لی رفتار می‌کردند و حتی - بدون اخذ اجازه از استانبول - به جمع‌آوری مالیات از مردم بومی به عنوان تبعه و قلمروی عوثمان‌لی و صدور تذکره و پاسپورت عوثمان‌لی برای آن‌ها پرداخته بودند. در نتیجه، این بخش‌ها به‌طور عملی و نیمه‌حقوقی به قلمروی عوثمان‌لی ضمیمه شده بود. چنان‌چه سال‌نامه‌های رسمی - دولتی عوثمان‌لی در دو دهه‌ی اول قرن بیستم این ولایات را به عنوان ولایت - سانجاق امپراتوری عوثمان‌لی و پاتریک‌گری‌های کلدانی آن‌ها را در میان پاتریک‌گری‌های کلدانی عوثمان‌لی و «روسای روحانیه‌ی ممالک محروسه‌ی عوثمان‌لی» قلم‌داد و تقدیم می‌کرد (از جمله سلماس و خوسراوا از ١٩٠٤ تا ١٩١٨؛ اورمو از ١٩٠٤ تا ١٩٠٨ و دوباره در ١٩١٨؛ کوردستان - سنندج از ١٩٠٤ تا ١٩١٨؛ و عربستان - اهواز از ١٩١٠ تا ١٩١٨) [13]
از تاریخ الحاق‌طلبی با عوثمان‌لی
پشت کردن خاندان صفوی به تورک‌ها و قیزیل‌باشان
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_28.html
نامه‌ی تورکی یکی از احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو به سلطان
سلیم عوثمان‌لی در شکایت از شاه اسماعیل ظالم
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_18.html
تقاضای فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی از سلطان سلیم
برای الحاق مُلْکِ فارس و خوراسان و عراق و ماوراء النّهر به قلمروی عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_24.html
آزربایجان عوثمان‌لی، کوردستان عوثمان‌لی، لورستان عوثمان‌لی،
الاحواز عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_24.html
ایرانِ عوثمان‌لی: پاتریکهای غرب آزربایجان در قلمروی عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_27.html
تقاضای نادر شاه برای الحاق رسمی دولت تورک
افشاری-ایران به امپراتوری عوثمان‌لی و تحت‌الحمایه‌ی آن دولت شدن
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_24.html
تلاش معتبران و متنفذان اورمیه برای گرفتن تابعیت عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_17.html
خواست مردم تبریز، اهالی ولایات ایرانی مجاور عوثمان‌لی
و کولونی ایرانیان استانبول برای قبول تابعیت عوثمان‌لی-١٩٠٨
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_9.html
اعلان التحاق سنندج و توابع آن به دولت عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/09/blog-post_16.html
تروئیکایی برای استقلال آزربایجان از ایران، اتحاد با
قفقاز و ایجاد دولتی تورک تحت‌الحمایه‌ی عوثمان‌لی در سال ۱۹۱۸
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/02/blog-post_27.html
از تاریخ معاصرمان: حکومت موقت ملی قفقاز جنوب غربی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_9.html
تصمیم احزاب سیاسی تبریز برای اتحاد و الحاق به آزربایجان
قفقاز
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/11/blog-post_17.html
صمدخان شجاع‌الدوله، تلاش او برای الحاق زنجان به آزربایجان
و استقلال مجموع آن دو از ایران، و دروغ‌پردازی در باره‌ی قاجارها توسط تاریخ‌نگاری
مشروطه‌خواه و محمد سعید اوردوبادی
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/11/blog-post_14.html
صاحب جمع و توفیق همدانی: دولت قاجار تنها با کومک
«تورانیان» و «تورک‌ها» می‌تواند نجات یابد
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post.html
طرح صولت‌الدوله برای مهاجرت و کوچ جمعی ایل قشقایی به عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_14.html
توصیه‌ی انورپاشا به اعلان استقلال مسلمانان (تورک‌های)
قفقاز جنوبی، عقد پیمان اخوت بین این دولت و دولت مستقل گورجی با امپراتوری عوثمان‌لی
و جلوگیری از تشکیل قوای مسلح ارمنی
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/06/blog-post_5.html
دو سند از شخصیت ملی تورک مرتضی‌قلی‌خان بیات - اقبال
السلطنه ماکوئی: جمع‌آوری قوشون برای آزادسازی روستاهای منطقه‌ی نخجوان اشغال شده
توسط ارمنیان و سرکوب اشقیای کورد اسماعیل آقا سیمیتقو
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/05/blog-post_29.html
[1] تاریخ تهاجمات و جنایات ارامنه، اسماعیل سیمیتقو و سردار ماکو در
آزربایجان. تالیف ابوالقاسم امین الشرع خویی (میرزا ابوالقاسم بن اسدالله تسوجی
خویی، ۱۲۷۷-۱۳۴۸ ق. ، ۱۸۶۱-۱۹۳۰ م). مقدمه، لغت‌نامه، ویرایش و
بازنویسی در ١١٣ صفحه از مئهران باهارلی. بر اساس متن منتشر شده به کوشش علی
صدرایی خویی
[2] منبع: اداره‌ی اسناد و تاریخ
دیپلوماسی وزارت خارجه، اسناد نماینده‌گی ماكو:15-21- 5 – 45 – 1300 ش.؛ 35-
14 – 82 – 45 – 1302 ش. به نقل از: آقازاده،
جعفر ، بررسی زنده‌گی و اقدامات اقبال السلطنه ماكویی، پایان‌نامه‌ی كارشناسی
ارشد چاپ نه‌شده، دانشگاه تهران، 1387
[3] پیش‌نهاد آتاتورک به کومک
نظامی برای اعاده‌ی سلطنت احمد شاه قاجار، فاجعه‌ی مخالفت احمد شاه با آن، و خبط
آتاتورک در اتحاد عکس‌العملی با رضا شاه نسل‌کش
[4] طرح صولت‌الدوله برای
مهاجرت و کوچ جمعی ایل قشقایی به عوثمان‌لی
[5] Sıtkı ULUERLER. BERLİN ANTLAŞMASI’NA GÖRE (1878)
OSMANLI’NIN İRAN’A TERK ETTİĞİ KOTUR’UN SINIRLARI MESELESİ
[6] پشت کردن خاندان صفوی
به تورک‌ها و قیزیل‌باشان
[7] تقاضای نادر شاه برای
الحاق رسمی دولت تورک افشاری-ایران به امپراتوری عوثمان‌لی و تحت‌الحمایه‌ی آن
دولت شدن و توافق سلطان عوثمان‌لی با آن
[8] اعلان التحاق سنندج و
توابع آن به دولت عوثمان‌لی
[9] کومیته‌ی تورکوفیل –
تورک‌گرای اورمو ١٣٠٤ (اورمو تورک‌چو قومیته‌سی ١٩٢٥)
[10] تلاش معتبران و
متنفذان اورميه برای گرفتن تابعيت عوثمان‌لی
[11] وزارت امور خارجه، از جلفا، نمره‌ی ١١٨٣، ١٦ رجب، ١٣٣٦، ١٥-٤٢ ٣٦
. به نقل از توفان بر فراز قفقاز. کاوه بیات. ص ٩١
[12] توصیه‌ی انورپاشا به اعلان
استقلال مسلمانان (تورک‌های) قفقاز جنوبی، عقد پیمان اخوت بین این دولت و دولت
مستقل گورجی با امپراتوری عوثمان‌لی و جلوگیری از تشکیل قوای مسلح ارمنی
[13] ایرانِ عوثمان‌لی:
پاتریکهای غرب آزربایجان در قلمروی عوثمان‌لی
No comments:
Post a Comment