فتحهنین عرب کؤکه‌ن‌لی تورک یازی‌سی‌ندا گؤسته‌ریلمه‌سی
مئهران باهارلی
بو یازی سؤزوموز یازیمی‌نین سون ده‌ییشگه‌سی‌نده‌ن آلینتی‌دیر[1]
تورک ایملاسی‌نین
تاریخی سیری‌نده، فتحه سه‌سی‌نین نئجه گؤسته‌ریلمه‌سی قونوسونون سون دورومو:
١- ده‌ییشیمه اوغرامامیش فتحه‌لی فارس‌جا و عرب‌جه آدلار و کلیمه‌له‌ر،
بو دیل‌له‌رین اؤز ایملالاری‌نا گؤره یازیلیر.
٢-تورک‌جه اولان و یا فارس‌جا-عرب‌جه اولمایان یابانجی آدلار و کلیمه‌له‌رده، فتحه سه‌سیکلیمه باشی‌ندا « اه »، باشقا هر یئرده « ه » ایله گؤسته‌ریلیر.
فتحه سه‌سی، تورک‌جه‌ده فونئتیک بیر یازی دوزگه‌سی (سیستئمی) یاراتمانین قاباغی‌ندا اه‌ن بؤیوک سورونو اولوشدورور. بو سورونو، ایران دولتی‌نین فارس‌جا ایملاسی‌ندان باغیم‌سیز بیر تورک‌جه ایملاسی‌نین وارلیغی‌نی قبول ائتمه‌مه‌سی، و تورک‌جه ایملالی یازی، ده‌رگی و پیتیک‌له‌ره (کیتاب‌لارا) چاپ ایذنی وئرمه‌یه‌ره‌ک تورک ایملاسی‌نین گه‌لیشمه‌سی‌نین قاباغی‌نی آلماسی، آیریجا آزه‌ربایجان‌چی‌لارین فارس ایملاسی‌ندا یازماق‌دا ایصرار ائتمه‌سی داها دا آغیرلاشمیش‌دیر.
بونون سونوجوندا گونوموزده تورک‌جه یازی‌لاردا فتحه سه‌سی، فارس‌جا ایملاسی‌نا اویاراق اه‌ن آز بئش یؤنته‌م‌له به‌لیرله‌نه‌بیلیر:
کلیمه
باشی‌ندا « ا » (ال، ...) بیچیمی‌نده
کلیمه
سونوندا « ه » (دده، ...) بیچیمی‌نده
همزه
« أ »، « أء »، «ئ»
ایله (مبدأ، منشأء، مأیوس، هئیت، ...)
فتحه
–اوستره ( َ ) حرکه‌سی ایله (دَین، اؤلَن، توتَک، ...)
گؤسته‌ریلمه‌ده‌ن (عدالت، تنبل، ...)
ییرمی‌نجی یوزایل باش‌لاری‌ندا بؤلگه‌میزده، قافقاسیادا، آنادولودا، اورتاآسیادا جریان ائده‌ن عرب ته‌مه‌ل‌لی تورک الیفباسینی فونئتیک‌له‌شدیرمه سونوجوندا بیر چوخ یازی‌دا تورک‌جه کلیمه و سون‌اه‌ک‌له‌ر و بعضی آدلارداکی فتحه و یا اوستره سه‌سی، « ه » حرفی ایله گؤسته‌ریلیردی: «ارده‌بیل»، «ده‌لی»، .... لاتین الیفباسی‌نا گئچینجه دوغال اولاراق، عرب الفیباسی‌نی فونئتیک‌له‌شدیرمه تارتیشمالاری و گیریشم‌له‌ری گه‌ره‌ک‌سیز اولدو و اونوتولووئردی. آنجاق ایران‌دا بیزیم، هه‌له ده عرب الیفباسینی قول‌لاندیغیمیز اوچون، عرب ته‌مه‌ل‌لی تورک الیفباسینی فونئتیک‌له‌شدیرمه‌یه دوام ائتمه‌میز گه‌ره‌کیر. بو دوغرولتودا اه‌ن آزی تورک‌جه اولان و یا یابانجی کلیمه و سون‌اه‌ک‌له‌ر و آدلارداکی فتحه و یا اوستره‌نی « ه » ایله گؤسته‌رمه‌میز يارارلی، حتّی گه‌ره‌ک‌لی‌دیر.
تورک‌جه دیل‌بیلگی‌سی‌نده اون‌لوله‌ر ویا سه‌س‌لی‌له‌رین به‌لیرله‌ییجی رول و اؤنه‌می واردیر. سه‌س‌لی‌له‌ر – اون‌لوله‌ر گؤسته‌ریلمه‌ده‌ن تورک‌جه دیل‌بیلگی‌سی آنلاشیلماز و اؤیره‌نیله‌مه‌ز. بوندان دولایی تورک‌جه فونئتیک الیفباسی‌ندا بوتون سه‌س‌لی‌له‌ر-اون‌لوله‌ر، عیناً اون‌سوزله‌ر - سه‌‌سه‌سیزله‌ر کیمی، بیره‌ر آیری و اؤزگول بیچیک‌له (حرف‌له) گؤستره‌ریلمه‌لی‌دیر. اه‌ک‌له‌رده‌کی سه‌س‌لی‌له‌رین ده الیفبادا آیریجا گؤسته‌ریلمه‌سی، اؤزه‌ل‌لیک‌له تورک‌جه ایله یئنی‌جه تانیشان اوشاق‌لار و گه‌نج‌له‌رین، باش‌لی‌جا اه‌ک‌له‌ر دوزه‌نی اوزه‌ری‌نه قورولموش اولان دیلیمیزین قیرامئری‌نی اؤیره‌نمه‌له‌ری آچی‌سی‌ندان سون که‌رته یارارلی و اؤنه‌م‌لی‌دیر.
%20-%20Copy.png)
تورک‌جه اولان و یا فارس‌جا- عرب‌جه اولمایان یابانجی (آوروپا دیل‌له‌ری، موغول‌جا، چین‌جه، هیندجه، ....) کلیمه، سون‌اه‌ک‌له‌رده فتحه‌نی گؤسته‌رمه بیچیم‌له‌ری:
١-کلیمه‌له‌رده
١-تورک‌جه اولان و یا فارس‌جا- عرب‌جه اولمایان یابانجی (آوروپا دیل‌له‌ری، موغول‌جا، چین‌جه، هیندجه، ....) کلیمه و سون‌اه‌ک‌له‌رده، فتحه ( َ ) و ده کسره ( ِ) ، ضمه ( ُ ) ، همزه ( ء )، تنوين ( ً )، تشديد ( ّ )، ... حَرَکه‌له‌ری هئچ بیر بیچیم‌ده (شکیل‌ده) ایش‌له‌دیلمه‌ز. حرکه‌له‌ر یالنیز، و گه‌ره‌کدییی‌نده فارس‌جا و عرب‌جه کلیمه‌له‌رده قول‌لانیلابیله‌ر.
٢- تورک‌جه اولان و یا فارس‌جا- عرب‌جه اولمایان یابانجی (آوروپا دیل‌له‌ری، موغول‌جا، چین‌جه، هیندجه، ....) بوتون کلیمه و سون‌اه‌ک‌له‌رده وار اولان فتحه سه‌سی، نئچه استثناء دیشی‌ندا، آیریجا و « ه » ایله گؤسته‌ریلیر.
کلیمه‌نین باشی‌ندا اولان فتحه سه‌سی:
الف-فتحه سه‌سی کلیمه‌نین باشی‌ندا ایسه، « اه » بیچیمی‌نده یازیلیر:
اه‌ل، اهر، اه‌رمیش، اه‌سکی، اه‌زیک، اه‌کین‌چی، اه‌ت، اه‌ن، اه‌زمه، اه‌ریک، اه‌ت‌چی، اه‌مجه‌ک، اه‌ره‌ن، اه‌لجه‌ییم (الجگیم یئری‌نه)، ...
ب-فتحه سه‌سی‌نین اؤزه‌ل‌لیک‌له « ی » و « و » حرفی‌نده‌ن اؤنجه گه‌لیرسه، اوخونما یانلیش‌لیغی‌نی اؤن‌له‌مه‌ک اوچون، « اه » ایله گؤسته‌ریلمه‌سی‌نه دقّت ائدیلمه‌لی‌دیر. یوخسا بونلار اه‌ی (ey) و اه‌و (ev) یئری‌نه، یانلیش‌لیق‌لا ای (i) و او (u) اوخونابیلیر:
اه‌یری (کج)، (ایری ایسه درشت آنلامی‌ندادیر)، اه‌یله‌ش (ایلش یئری‌نه)، اه‌یله‌نجه (ایله‌نجه یئری‌نه)، اه‌یمه‌ک (ایمک یئری‌نه)، اه‌ییرمه‌ک (ایریمک یئری‌نه)، اه‌ییتمه‌ک (اییتمک یئری‌نه)، اه‌یین (ایین، اگین یئری‌نه)، اه‌یله‌نمه‌ک، اه‌ویرمه‌ک، اه‌وه‌ل آللاه (عرب‌جه اوّل اللّه کلیمه‌سی‌نین تورک‌جه تلفّظو)، ...
کلیمه‌نین ایکینجی سه‌سی اولان و یا اورتا و سونوندا گه‌له‌ن فتحه سه‌سی:
الف-فتحه کلیمه‌نین ایکینجی سه‌سی، اورتا و سونوندا ایسه، « ه » ایله گؤسته‌ریلیر:
-ایکینجی سه‌س اولان فتحه: ته‌په، ده‌وه، مه‌نه، ده‌ده، نه‌نه، که‌رته‌ن‌که‌له، مه‌مه، نه‌مه‌نه، گه‌ره‌ک (گرک یئری‌نه)، که‌په‌نه‌ک، ته‌ره‌چی، گه‌له‌جه‌ک، یه‌ده‌ک، به‌زه‌ک، گه‌ل (بیا)، مه‌ن (مَن، یئری‌نه)، سه‌ن (سَن یئری‌نه)، ده‌رنه‌ک (دَرنک یئری‌نه)، سه‌رگی (سَرگی یئری‌نه)، سه‌کیز، که‌سیک، ته‌رلیک، چه‌پیش، به‌رک، به‌ل‌لی، ته‌پیک، گه‌ز، که‌س، که‌ردی، یه‌هه‌ر، ...
-اورتادا: چؤره‌ک (چؤرک یئری‌نه)، ایله‌ری (ایلری یئری‌نه)، اؤرنه‌ک (اؤرنک یئری‌نه)، گؤنده‌رمه‌ک (گؤندرمک یئری‌نه)، اؤنه‌م‌لی (اؤنملی یئری‌نه)، گؤسته‌رمه‌ک (گؤسترمک یئری‌نه)، گؤبه‌له‌ک، گؤیه‌رچین (گؤیرچین یئری‌نه)، گؤزه‌ل، اؤیره‌نیله‌ن، گئده‌لیم، ایینه‌لی، کؤله‌مه‌ن، اؤزه‌ل
-سون‌دا: یئکه، بیرجه، بووه، گؤزله‌مه، گئتسه، بیلدیرگه، وئرسه‌نه، ایله، نئجه، نه‌مه‌نه
ب-فتحه سه‌سی‌نین اؤزه‌ل‌لیک‌له « ی » و « و » حرف‌له‌ری‌نده‌ن اؤنجه گه‌لیرسه، « ه » ایله یازیلماسی‌نا دقّت ائدیلمه‌لی‌دیر. یوخسا بونلار اه‌ی (ey) و اه‌و (ev) یئری‌نه، یانلیش‌لیق‌لا ای (i) و او (u) اوخونابیلیر::
«ی»ده‌ن اؤنجه: ده‌یه‌ر=ارزش (دگر، دَیر، دیر یازیلماز)، به‌یه‌نمه‌ک (بینمک یازیلماز)، ده‌یه‌ن (دین یازیلماز)، اه‌یه‌ن (این یازیلماز)، ده‌ییش (دیش یازیلماز)، به‌ی= بیگ قدیم (بی یازیلماز)، ده‌ييشيک، ده‌یه‌ری (ارزشش، دیری = جانلی یازیلماز)، ده‌یمه‌ک (دیمک یئری‌نه)، ده‌یمه (دیمه یئری‌نه)، به‌ی‌لیک (بیلیک یئری‌نه)، سه‌ییرتمه‌ک (سییرتمک یئری‌نه)، ده‌ییرمه‌ن (دییرمان یئری‌نه)، گه‌ییرمه‌ک (گییرمک یئری‌نه)، ده‌ییل (دییل یئری‌نه)، ده‌ییشمه‌ک (دییشمک یئری‌نه)، هه‌یه (هیه یئری‌نه)، مه‌یه‌ر (میر یئری‌نه)، ته‌یه‌ر (تیر یئری‌نه)، اوره‌ییمی (اورگیمی یئری‌نه)،
«و»ده‌ن اؤنجه: ده‌وه (دوه یئری‌نه)، گه‌وشه‌مه‌ک (گوشه‌مک یئری‌نه)، گه‌وشه‌ک (گوشک یئری‌نه)، گؤره‌و (گؤرو یئری‌نه)، هه‌وه‌نگ (هونگ یازیلماز)، ...
٢-آدلاردا:
الف-فتحه سه‌سی تورک‌جه اولان و یا فارس‌جا- عرب‌جه اولمایان یابانجی، اه‌سکی و یا یئنی بوتون آدلاردا « ه » ایله گؤسته‌ریلیر:
ده‌نیز، ته‌رکه‌ن، اؤگه‌ده‌ی، به‌رکه‌خان، به‌یره‌ک، ائرمه‌نیستان، به‌نگلادئش، ...
ب-فتحه سه‌سی‌نی ایچه‌ره‌ن فارس‌جا و عرب‌جه آدلار، آشاغی‌دا «ج» بندی‌نده آچیق‌لانان استثناء دیشی‌ندا، او دیل‌له‌رین ایملالاری‌نا گؤره یازیلیر:
علی، حسن، اردشیر، ایّوب، احواز، ...
ج- ده‌ییشیمه اوغرامیش (سه‌س‌لی و یا سه‌س‌سیز حرف‌له‌ری ده‌ییشمیش، حرفی دوشموش و یا یئنی بیر حرف آرتیریلمیش، ...)، تورک‌لوک اوچون اؤزه‌ل آنلام داشییان و یا تورک‌له‌شمیش عرب‌جه، فارس‌جا - ایرانیک و یا هر هانسی باشقا بیر دیل‌ده‌ن کؤکه‌ن آلان آدلارداکی فتحه سه‌سی، یوخاری‌دا تورک‌جه کلیمه‌له‌ر اوچون آنلاتیلان قورال‌لارا اویاراق آیریجا و « ه » ایله گؤسته‌ریلیر:
تورک‌جه متین‌له‌رده آزه‌ربایجان، اه‌رده‌بیل، هه‌مه‌دان، اه‌هه‌ر، اه‌بهه‌ر، ته‌بریز، زه‌نگان، ... یازیلیر (فارس‌جا متین‌له‌رده: آزربایجان، اردبیل، همدان، اهر، ابهر، تبریز، زنگان، ....).
٣- اه‌ک‌له‌رده:
الف-تورک‌جه اه‌ک‌له‌رین باشی، ایچی و سونونداکی بوتون فتحه‌له‌ر، ایسته‌ر ته‌ک باش‌لاری‌نا گؤسته‌ریلدیک‌له‌ری‌نده، ایسته‌ر کلیمه ایچی و یا سونونا آرتیریلدیق‌لاری‌ندا، آیریجا « ه » بیچیمی‌نده گؤسته‌ریلیر:
- ته‌ک باشی‌نا: -هر، -ه‌ن، -ه‌ل، –ه‌م،
-ه‌ج، -ه‌ک، -ه‌جه‌ک ، -ه‌ره‌ک، -ه‌ری، -ه‌رگه، -ه‌نه‌ک، ده‌ن، -مه‌ک، -له‌ر، -ره‌ک، -گه‌ن، -مه‌ز، --مه، -له، -ه، ...
- کلیمه‌نین ایچی و سونوندا: یئته‌ر، دؤنه‌م، اؤزه‌ل، گئده‌ن، ایچه‌م، گئده‌ر (گئدر یئری‌نه)، گه‌له‌ن، سوره‌ج (سورج یئری‌نه)، ائده‌ر (ائدر یئری‌نه)، ایتیره‌ن (ایتیرن یئری‌نه)، سوره‌ن (سورن یئری‌نه) یؤنه‌لمه‌ک، سئوه‌ن، دیره‌ک (دیرک یئری‌نه)، گه‌له‌جه‌ک (گلجک یئری‌نه)، بیله‌ره‌ک (بیلرک یئری‌نه)، اؤنه‌رگه (اؤنرگه یئری‌نه)، سوزه‌ری (سوزری یئری‌نه)، وئرمه‌ره‌م (وئرمرم یئری‌نه)، گؤره‌نیم (گؤرنیم یئری‌نه)، ایسته‌ییره‌م (ایسته‌ییرم یئری‌نه)، وئریره‌م (وئریرم یئری‌نه)، گه‌له‌نیم (گلنیم یئری‌نه)، یؤنه‌لتمه‌ک (یؤنلتمک یئری‌نه)، دوزه‌لیش (دوزلیش یئری‌نه)، سئچه‌نه‌ک، گه‌له‌نه‌ک، دؤنه‌م‌له‌ر (دؤنملر یئری‌نه) بیله‌ره‌ک، گؤزه‌ل (گؤزل یئری‌نه)، اؤزه‌ل‌لیک (اؤزللیک یئری‌نه)، گؤسته‌ریله‌ن (گؤستریلن یئری‌نه)، گؤره‌لیم، گؤزله‌یه‌لیم، اؤیره‌نمه‌ک (اؤیرنمک یئری‌نه)، اؤیره‌نمه‌یی (اؤیرنمگی یئری‌نه)، گئتمه، ایکی‌له، یئره، ائوده‌ن، وئرمه‌ک، گه‌لیرله‌ر، گه‌زه‌ره‌ک، دئیینگه‌ن، بیلینمه‌ز، اؤرنه‌ک‌له‌ر، کؤله‌مه‌ن، ده‌ره‌سو، ته‌په‌باشی، اؤن‌جه‌ده‌ن، بیرله‌شمه‌له‌ر، بیره‌ر بیره‌ر، ....
سونو فتحه اولان بیر کلیمه‌یه و یا اه‌ک‌ه باشقا بیر اهک آرتیریلان‌دا، اورتایا چیخان «کلیمه + اهک» و یا «اهک + اهک» بیرله‌شمه‌سی‌نده ایلک کلیمه و یا اه‌ک‌ین سون « ه » حرفی که‌سین‌لیک‌له سیلیم‌له‌نمه‌ز (حذف ائدیلمه‌ز)، اؤزون‌ده‌ن سونرا گه‌له‌ن اه‌ک‌ه بیتیشیک، آنجاق اوندان آیری یازیلیر. باشقا بیر دئییش‌له بیرله‌شیک «کلیمه + اهک» و یا «اهک + اهک»له‌رده ده ایلک کلیمه و یا اه‌ک‌ین سونونداکی فتحه سه‌سی هئچ بیر واخت آتیلماز، هر زامان « ه » ایله گؤسته‌ریلیر. اؤرنه‌یین «مه‌لی» (گئت‌مه‌لی) بیرله‌شیک اه‌ک‌ین، «ملی» (گئتملی) بیچیمی‌نده یازیلماسی یانلیش‌دیر:
-مه‌لی (ملی یئری‌نه)، نه‌مه‌نه، نه‌ده‌ن، ته‌ره‌چی، ایینه‌لی، ته‌په‌باشی، ده‌ره‌سو، اؤن‌جه‌ده‌ن، ته‌رله‌مه‌ک (ترلمک یئری‌نه)، بیلمه‌یه‌ن (بیلمین یئری‌نه)، گوج‌له‌ندیره‌ن (گوجلندیرن یئری‌نه)، دئمه‌سه‌یدی (دئمه‌سیدی یئری‌نه)، گه‌لمه‌لی (گلملی یئری‌نه)، گوج‌له‌نه‌ن (گوجلنن یئری‌نه)، یئرله‌شمه (یئرلشمه یئری‌نه)، گولمه‌ییمیز (گولمگیمیز یئری‌نه)، دئسه‌ک (دئسک یئری‌نه)، ایش‌له‌تمه‌ک (ایشلتمک یئری‌نه)، ایش‌له‌تمه‌ز (ایشلتمز یئری‌نه)، سؤیله‌نیر (سؤیلنیر یئری‌نه)، ائوله‌ندیریله‌ن (ائولندیریلن یئری‌نه)، یئنی‌له‌شمه (یئنیلشمه یئری‌نه)، یئنی‌له‌مه (یئنیلمه یئری‌نه)، بیرله‌شیک (بیرلشیک یئری‌نه)، ایزله‌نمه‌ک (ایزلنمک یئری‌نه)، ته‌به‌نه، ...
پ-ته‌ک حرف‌لی اه‌ک‌له‌ر (ش، -ن، -ت، -ک، ...) ایله منسوبیت اه‌ک‌له‌ری‌نده‌ن (-م، -ن، -سی، -له‌ری، ...) اؤن‌جه‌کی کلیمه و یا اه‌ک‌له‌رین سونونداکی فتحه‌له‌ر ده، یوخاری‌داکی قورالا (قایدایا) اویقون اولاراق آیریجا و همیشه یازیلیر و « ه » ایله گؤسته‌ریلیر:
-له‌شمه (لشمه یئری‌نه)، -له‌نمه (لنمه یئری‌نه)، -له‌تمه (لتمه یئری‌نه)، ایزله‌نیر (ایزلنیر یئری‌نه)، ده‌ده‌م، نه‌نه‌م، چه‌نه‌سی، ته‌په‌له‌ر، وظیفه‌ن، ایسته‌ک (ایستک یئری‌نه)، مه‌نه‌م (منم یئری‌نه)، سه‌ن‌سه‌ن (سنسن یئری‌نه)، چه‌نه‌میز، بیله‌سی‌نه، ...
فارس‌جا و عرب‌جه کلیمه و اه‌ک‌له‌رده:
١-فتحه‌نی کلیمه ایچی‌نده «ه» و کلیمه باشی‌ندا «اه» ایله گؤسته‌رمه قورالی، فارس‌جا و عرب‌جه کؤکه‌ن‌لی کلیمه‌له‌ر و سون‌اه‌ک‌له‌ر دئییل، یالنیز تورک‌جه اولان و فارس‌جا – عرب‌جه اولمایان یابانجی (آوروپا دیل‌له‌ری، موغول‌جا، چین‌جه، ...) کلیمه‌له‌ر و سون‌اه‌ک‌له‌ر اوچون گئچه‌رلی‌دیر.
٢-فارس‌جا و عرب‌جه‌ده‌ن آلینان، آنجاق ده‌ییشیمه اوغرامامیش، تورک‌جه ایله فارس‌جا - عرب‌جه‌ده عینی بیچیم‌ده تلفظ ائدیله‌ن بوتون کلیمه و اه‌ک‌له‌ر، او دیل‌له‌رین ایملاسی‌ندا اولدوغو کیمی یازیلیر:
-گؤسته‌ریلمه‌یه‌ن فتحه سه‌سی: درجه، وطن، خبر، حکمت، هدر، کدر، کهر، قمری، مکتب، سیاست، عدالت، حسن، مدر‌سه، عرب، مملکت، ثریا، نهایت، ایالت، اول، ایام، اوان، اوائل، رئیس، خیام، حیا، سیاره، سیار، طیاره، عیار، شوال، هوس، جو، جوی، عوض، زوار، فواره، لواسان، تواریخ، نوه، تواتر، موسوی، ...
-همزه (اء، أ، ئ) ایله گؤسته‌ریله‌ن فتحه سه‌سی: هیئت-هیأت، مبدأ- مبداء، منشأ-منشاء، مسئله- مسأله، تأکید، مأیوس، ...
-«ا» ایله گؤسته‌ریله‌ن فتحه سه‌سی: احوال، امیر، اکبر، اعلاء، ...
٣- تورک‌جه‌ده ده‌ییشیمه اوغرامیش، فارس‌جا و عرب‌جه‌ده‌ن فرق‌لی تلفظ ائدیله‌ن (سه‌س‌لی و یا سه‌س‌سیز حرف‌له‌ری ده‌ییشمیش، حرفی دوشموش و یا یئنی بیر حرف آرتیریلمیش، ...)، آلینتی فارس‌جا و عرب‌جه کلیمه‌له‌رده، فتحه سه‌سی تورک‌جه کلیمه‌له‌ر اوچون آنلاتیلان قورال‌لارا اویاراق آیریجا و کلیمه ایچی‌نده «ه » و کلیمه باشی‌ندا «اه» ایله گؤسته‌ریلیر:
شهر یئری‌نه «شه‌هه‌ر» (عوثمان‌لی‌جادا «شئهیر»)، قدر یئری‌نه «قه‌ده‌ر» (بورایا قده‌ر، عوثمان‌لی‌جادا «قادار»)، زه‌هه‌ر (فارس‌جادا زهر، عوثمان‌لی‌جادا «زئهیر»)، مه‌یه‌ر (مگر یئری‌نه)، اه‌یه‌ر (اگر یئری‌نه)، حه‌یه‌ت (حیط، حیاط یئری‌نه)، جه‌ویز (جویز یئری‌نه)، حه‌ویض (حویض یئری‌نه)، ...
٤- عینی بیچیم‌ده یازیلان باشقا بیر کلیمه ایله قاریشما احتیمالی اولان نئچه فارس‌جا - عرب‌جه آد و کلیمه‌ده، فتحه سه‌سی حرکه ایله گؤسته‌ریلیر:
صَفَر (آد، صِفْر سایی‌سی‌یلا قاریشابیله‌ر)، نَفَس (نَفْس کلیمه‌سی ایله قاریشابیله‌ر)، قَمَری (قُمْری ایله قاریشابیلیر)، کَرَم (کِرْم ایله قاریشابیلیر)، مَرْد (مُرْد ایله قاریشابیلیر)، پَرْ (پُرْ ایله قاریشابیلیر)، ....
٥-فارس‌جادا وار اولان تورک‌جه-آلتاییک کؤکه‌ن‌لی کلیمه‌له‌رین فونئتیک یازیلماسی‌نا، و بو آرادا اونلارداکی فتحه سه‌سی‌نی کلیمه باشی‌ندا «اه»، کلیمه اورتاسی و سونودا «ه» ایله گؤسته‌رمه‌یه اؤزه‌ن گؤسته ریلمه‌لی‌دیر:
جه‌نگ (جنگ یئری‌نه)، خه‌ره‌گه (خرگاه-خرگه یئری‌نه)، ده‌ره‌گه (درگاه یئری‌نه)، ده‌ره (دره یئری‌نه)، ته‌په (تپه یئری‌نه)، خه‌نجه‌ر (خنجر یئری‌نه)، ...
سون
تورک ایملاسی‌نین تاریخی سیری‌نده، فتحه سه‌سی‌نین نئجه گؤسته‌ریلمه‌سی قونوسونون سون دورومو:
١- ده‌ییشیمه اوغرامامیش
فتحه‌لی فارس‌جا و عرب‌جه آدلار و کلیمه‌له‌ر، بو دیل‌له‌رین اؤز ایملالاری‌نا
گؤره یازیلیر.
٢-تورک‌جه اولان و یا
فارس‌جا-عرب‌جه اولمایان یابانجی آدلار و کلیمه‌له‌رده، فتحه سه‌سیکلیمه باشی‌ندا
« اه »، باشقا هر یئرده « ه » ایله گؤسته‌ریلیر.
پ.س. در کار خیر حاجت به استخاره نیست
مه‌ن بو سونوجا گه‌لدیم کی بیزیم اوچون دوغرو اولان فتحه‌نی تورک‌جه‌کلیمه‌له‌رده (و ده فارس‌جا ایله عرب‌جه دیشی‌ندا اولان بوتون یابانجی کلیمه‌له‌رده، بو آرادا آوروپا، موغول، چین .... کؤکه‌ن‌لی اولان‌لاردا) هر یئرده «ه» و جومله باشی‌ندا «اه» ایله گؤسته‌رمه‌ک‌دیر. عینن اویقورلار و اورتاآسیانین ایستالین‌ده‌ن قاباق‌کی دؤنه‌می کیمی. فارس‌جا و عرب‌جه کلیمه‌له‌رده ایسه، بو کلیمه‌له‌ر او دیل‌له‌رده اولدوغو کیمی یازیلمالی‌دیر، یعنی فتحه و کسره و ضمه و ... فیلان گؤسته‌ریلمه‌مه‌لی‌دیر. بو یؤنته‌م افغانیستان و عراق و ... و عرب‌جه الیفباسینی هه‌له ده ایش‌له‌ده‌ن بوتون تورکیک توپلوم‌لار اوچون ده یارارلی و گه‌ره‌ک‌لی‌دیر.
هر شئیی دولت قورولماسی‌ندان سونرایا حواله ائتمه‌ک، گئرچه‌ک‌چی اولمادیغی کیمی، اومودسوزلوغا قاپیلما سونوجودور.
بیزی آزه‌ربایجان‌چی‌لار هر قونودا اولدوغو کیمی الیفبا و ایملا قونولاری‌ندا دا فلج و پارالیز ائتمیش‌له‌ر. ایندی ایران‌دا ایش‌له‌دیله‌ن تورک‌جه ایملا ته‌مه‌ل‌ده ته‌بریزلی ایران‌چی‌لارین فارس‌جادان کوپیا ائتدیک‌له‌ری ایملادیر. تورک ایملاسی‌نین گه‌لیشمه‌سی و ائوریمی ایله اؤزه‌ل‌لیک‌له اورتا آسیا و قافقازداکی سوویئت حاکیمیتی‌نه ده‌ک اولان‌لا هئچ بیر ایلگی‌سی یوخ. دیرئکت فارس‌جادیر. بونلار او دؤنه‌مین تورک ادبیاتی‌نین دوام‌چی‌سی اولسایدی‌لار، او دؤنه‌م‌ده رشت‌ی بیله ره‌شت بیچیمی‌نده یازدیق‌لاری‌نی بیلیردی‌له‌ر. آنجاق فارس دیلی و ایران‌چی‌لیق اونلارین باشلانقیج نقطه‌له‌ری‌دیر ایملادا، هر قونودا اولدوغو کیمی .....
تورک‌جه کلیمه‌له‌رده فتحهنین ه ایله گؤستره‌ریلمه‌سی
تورک‌جه‌نین یازما و اوخوماسی‌نی قولای و آسان‌لاشدیرماسی و ایملا بیرلییی
اولوشدورما آچی‌لاری‌ندان یاراری اورتادا ایکه‌ن، بونو به‌لیرسیز بیر گه‌له‌جه‌یه آتمانین
منطیقی‌نی دوغروسو باشا دوشموره‌م. تورک‌جه
یازی‌لاردا آزه‌ربایجان‌چی‌لارین فارس‌جا یازی‌لاری، بیر ده دوگماتیزم‌له ایلگی‌لی‌دیر کی اؤزو آیری بیر سورون‌دور
...
برای مطالعه‌ی بیش‌تر:
صدای
فتحه در املای تورکی (در ایران، افغانستان، عراق، ....)، در اول کلمه با «اه» و در
داخل و آخر کلمه با «ه» نشان داده می‌شود.
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_4.html
فتحهنین
عره‌ب کؤکه‌ن‌لی تورک یازی‌سی‌ندا گؤسته‌ریلمه‌سی
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/04/blog-post_29.html
ضرورت
و صحت املای «آزه‌ربایجان» در نوشته‌جات تورکی
https://sozumuz1.blogspot.com/2022/07/blog-post_11.html
فتحه،
کسره، ضمه، تشديد و تنوين
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/04/blog-post_72.html
باز
آوردمتان ای واو و یاء - تا شود شاد مَرْدُم و املاء
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_12.html
افزودن
حرف ع - عین عربی به کلمات تورکی، آشیق-عاشق، اوراقات-آروات-عورت، آباقا-عمی جان،
آیراکی-عرق، آتامان-تومان-عثمان، ...
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_18.html
آزربایجان
دیگر چه صیغه‌ای است؟
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_6.html
«آزربايجان»، صور اسرافيل است
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_3.html
فورم
آزربايجان، آتاتورک و نشريه‌ی اراده‌ی مليه
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_14.html
نه
ترک، نه اتراک، دوغروسو تورک، و یا «تورک» دیگر چه صیغه‌ای است؟
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post.html
اعتراض
آزربایجان‌گرایان به فورم‌های تورک و کورد
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_85.html
لاتین
یازی‌لاردا اوستره-فتحهنین (Ə-ǝ) یئری‌نه (E-e) و آسترا-کسره‌نین (E-e) یئری‌نه (É-é) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/04/e-e-e-e-e-e.html
Türkcenin Latın Elifbası
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/02/turkcenin-latn-elifbas.html
TÜRK LATİN BİÇİG (ABÉCÉ) – TÜRKİLİ
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/07/turk-latin-bicig-abece-turkili-turk.html
No comments:
Post a Comment