گزارشی از به دار آویختن حاجیان شهید بالو-کؤتالان توسط روس‌ها: درگیری‌ها در اورمیه، مظالم موسقوف‌ها و جنایات نستوری‌ها

گزارشی از به دار آویختن حاجیان شهید بالو-کؤتالان توسط روس‌ها:

درگیری‌ها در اورمیه، مظالم موسقوف‌ها و جنایات نستوری‌ها

 

مئهران باهارلی

در این نوشته سندی مربوط به فاجعه‌ی به دار آویخته شدن چند تن از معتبران سنی مذهب تورک اورمیه (معروف به حاجیان شهید بالاو- اورمیه) توسط ارتش اشغال‌گر روسیه‌ی تزاری را برای نخستین بار منتشر کرده‌ام. این سند جزئیاتی از فاجعه‌ی مذکور را بیان می‌کند که تاکنون معلوم نبود. از جمله اینکه به دار آویخته شده‌گان که همه افرادی شخصی، غیر مسلح و غیر رزمنده بودند، به انتقام عملیات عشایر کورد مرزی از سوی ارتش روسیه اعدام شده‌اند.

طبق این سند (روزنامه‌ی تصفیر اخبار، نومئرو ١٢٨٦، جمعه ١١ دسامبر ١٩١٤):

یک ماه پیش از پیوستن رسمی امپراتوری عثمانلی به جنگ جهانی اول (٢٩ اوکتوبر ١٩١٤)، در اواخر ماه سپتامبر ١٩١٤، درگیری‌ها بین عشایر کورد مرزی و ارتش روسیه‌ی تزاری که بخش‌هایی از تورک‌ایلی و در این میان شهرستان اورمیه را تحت اشغال داشت آغاز شد. (در آن مقطع نستوری‌ها و یا آسوری‌های مهاجر از عثمانلی (جیلوها) و دیگر مسیحیان، متحد ارتش روسیه‌ی تزاری بوده و توسط او تربیت-مسلح شده بودند. بخشی از عشایر کورد به سرکرده‌گی سیمیتقو و تیمور آغا هم در صف روسیه بودند، اما اکثر عشایر مرزی کورد بر علیه روسیه می‌جنگیدند). نخستین درگیری بین عشایر مرزی کورد و نیرویی سه هزار نفره از ارتش روسیه در روستای ترگور به وقوع پیوست و منجر به شکست روس‌ها و فرارشان به روستای انهر شد. در روزهای ٣٠ و ٣١ سپتامبر و اول اوکتوبر درگیری‌های جدیدی در حوالی روستاهای سنگر و چارباش رخ داد که باز منجر به شکست روس‌ها و پناه بردنشان به اورمیه شد. با مستقر شدن روس‌ها در اورمیه، عشایر مرزی کورد به دلایل تکنیکی، از جمله بومی نبودن خود در شهر، وضعیت دفاعی مستحکم اورمیه و توپ‌های روس‌ها، دست از تهاجم به ایشان برداشتند. روس‌ها این عدم تهاجم را حمل بر ضعف عشایر کورد مرزی کرده، پس از چند روز آماده‌گی برای انجام عملیاتی جنگی از اورمیه خارج شدند. اما به کمین عشایر کورد مرزی افتادند و در درگیری حاصله بیش از سیصد نظامی روس شامل سه افسر توسط عشایر مرزی کورد کشته شد.

روس‌های خشمگین پس از عودت به اورمیه، در ١٥ اوکتوبر ١٩١٤ انتقام شکست خفت‌بار خود از عشایر کورد مرزی را با به دار آویختن ١٠ تن از بزرگان اورمیه که از تورک‌های سُنّی مذهب بودند گرفتند. در همان روز گروهی چهار صد تا پانصد نفره از آسوری‌هایی که روس‌ها مسلح کرده بودند، به روستاهای تورک‌نشین اورمیه و در این میان روستاهای بالاو و کوتالان حمله کرده، آن‌ها را تاراج و غارت نموده به آتش کشیدند و ویران کردند و به قتل عام تعداد نامعلومی از اهالی آن‌ها دست زدند. طبق این گزارش، چهار پنج روز بعد در ١٩-٢٠ اوکتوبر ١٩١٤، دو تورک دیگر توسط روس‌ها در اورمیه به دار آویخته شد. 

١-در گزارش روزنامه‌ی تصفیر اخبار صرفا نام سه تن («حاجی طالب»، «حاجی رزّاق»، «حاجی اسماعیل») برده شده است. از ده شهید تورک سنی اعدام شده، شش تن از روستای بالاو بودند: حاج طالب حاج احمداوغلو (شافعی)، حاج رزاق حاج ابراهیم‌اوغلو، حاج اسماعیل حاج کرم‌اوغلو (کریمی)، حاج علی حاج مولوداوغلو (مولودی)، حاج نجف حاج مصطفی‌اوغلو، حاج مصطفی حاج یوسف‌اوغلو. دو شهید دیگر از روستای کوتالان بودند که یکی پاشا نام داشت. نام فرد دیگر از روستای کوتالان و نام و محل تولد دو شهید دیگر تا به امروز معلوم نشده است.

٢-تورکان سنی مذهبی که روس‌ها در اورمیه به انتقام کشته شدن سیصد تن نظامی و سه افسر روس در کمین‌گاه عشایر کورد مرزی به دار آویختند، افرادی غیر نظامی، بازرگان و خدمه، و غیر جنگنده بودند و هیچ نقشی در کشته شدن سیصد تن نظامی و سه افسر روس مذکور نداشتند. بنابراین به دار آویخته شدن آن‌ها توسط روس‌ها به انتقام عملیات جنگی عشایر کورد مرزی، یک جنایت جنگی بود. تنها دلیل انتخاب این افراد از طرف روس‌ها برای به دار آویختن آن بود که روس‌ها و متحدان ارمنی و آسوری آن‌ها، تورک‌ها را متحد طبیعی عثمانلی، و تورک‌های سنی غرب آزربایجان را حتی اتباع عثمانلی تلقی می‌کردند. (در آن دوره صرف قائل بودن به هویت تورکی و نیز هواداری از عثمانلی برای دشمن تلقی شدن و نابود گشتن از سوی روسیه‌ی تزاری و متحدین و هواداران روسیه کافی بود). و این در حالی بود که در آن هنگام امپراتوری عثمانلی هنوز به جنگ جهانی اول نپیوسته بود. امپراتوری عثمانلی رسما دو هفته بعد در ٢٩ اوکتوبر ١٩١٤ به جنگ جهانی اول وارد شد و خلیفه‌ی مسلمین، سلطان محمد رشاد عثمانلی در ٢٣ نووامبر ١٩١٤ اعلان جهاد داد. پنج هفته بعد در اوائل ژانویه‌ی ١٩١٥ میرزا فضل الله ناصحی مجتهد اورومی و میرزا مسیح افشار مجتهد اورومی صدرالشریعه به پیروی از سلطان عثمانلی، بر علیه دولتین روسیه و بریتانیا اعلان جهاد دادند.

٣-اعدام تورکان غیر نظامی و بی‌گناه توسط ارتش تزاری در اورمیه و پیرامونش بعد از آن هم ادامه یافت. دو هفته بعد در ٢ نووامبر ١٩١٤، نیروهای روس و نستوری به شهبدرخانه‌ی عثمانلی در اورمیه هجوم آورده، یک محافظ عثمانلی کونسول‌گری را به قتل رساندند، و هشت تورک بومی شاغل در شهبندرخانه را دستگیر کرده به دار آویختند (این حادثه، موضوع یک مقاله‌ی دیگر اینجانب است[1]). پس از آن، بنا به گزارش رهبر ملی تورک سید محمد توفیق همدانی، تا ١٥ نووامبر ١٩١٤، جمعا ١١١ تن تورک غیر نظامی در اورمیه توسط ارتش روسیه به دار آویخته شد (گزارش مذکور سید محمد توفیق همدانی هم موضوع یک مقاله‌ی دیگر اینجانب است[2]). 

٤-فاجعه‌ی به دار آویختن حاجیان شهید بالاو توسط روس‌ها، مانند «حماسه‌ی مقاومت خوی» در مقابل تهاجم لشکر آندرانیک اوزانیان ژنرال ارتش ارمنستان، در بستر حوادث موسوم به فاجعه‌ی «تورک قێرێمێ» و یا «قارا قێرقێن» (جیلولوق، ...) قرار دارد که در حین آن در مجموع بیش از یک صد و سی هزار تن تورک توسط دسته‌جات مسلح آسوری و ارمنی و ارتش‌ها و نظامیان روس و فرانسوی و ... حامی آن‌ها کشتار شده و تلف گردیدند.

٥- تاریخ بیداری ملی تورک- تورک‌گرایی و جنبش ملی دموکراتیک مودرن تورک مابین سال‌های ۱۸۷۵-۱۹۴۰، مجادله‌ی ملی تورک در ربع اول قرن بیستم -که دوره‌ی مبارزه‌ی مشترک و همگامی و همکاری تنگاتنگ تورکان بومی با عثمانلی و اوردوی اسلام بر علیه متجاوزین روس، انگلیس، ارمنی و آسوری است-، و اوج آن فجایع یعنی تورک قیریمی و قارا قیرقین (جیلولوق-سیمیتقولوق) و در این میان فاجعه‌ی اعدام حاجیان شهید بالاو، توسط تاریخ‌نگاری ایران‌گرا و آزربایجان‌گرائی پان‌ایرانیستی و آزربایجان‌گرائی استالینیستی، و در راستای منافع سیاسی دولت‌های ایران و روسیه و ارمنستان، انکار، حذف، سانسور، تحریف و وارونه‌نمائی شده است. و به جای آن، جنبش مشروطیت و آزادی‌ستان که حرکاتی مربوط به ملتی دیگر هستند (ملت ایران با زبان ملی فارسی) و حکومت ملی آزربایجان که محصول توسعه‌طلبی روسیه در شمال غرب ایران و تلاش استالین برای ایجاد اهرم فشاری در منطقه‌ی آزربایجان تورک‌ایلی بود، به عنوان حرکات ملی و شخصیت‌های ملی عرضه شده است.

٦- تاکنون حتی یک بررسی علمی با تکیه بر اسناد دولتی و آرشیوی و منابع موثق تاریخی در باره‌ی فاجعه‌ی به دار آویختن حاجیان شهید بالاو و بقیه‌ی ١١١ تن تورک توسط ارتش روسیه انجام نگرفته، حتی یک اثر هنری اعم از شعر و رومان و فیلم و تابلو و تئاتر و مجسمه و پورتره‌ی تمثیلی ... در این باره‌ آفریده نشده، حتی یک گردهمایی و همایش و سمینار در این باره و تقدیر از شهدای آن برگزار نشده، هیچ خیابان و کوچه و مدرسه و پارکی به اسم آن شهیدان نامگذاری نشده، هیچ موزه و سایتی برای معرفی و گردآوری اسناد و منابع و روایت‌ها در باره‌ی آن فاجعه و مانده‌های شهیدان آن‌ها ایجاد نشده، در کتب مشاهیر و نام‌آوران و بزرگان و مفاخر... آزربایجان‌گرایان بیوگرافی ایشان آورده نشده، .... است. این نیست به جز فقدان عمیق و گسترده‌ی شعور ملی تورک در بخش اعظم قشر آزربایجان‌گرا که در یک صد سال گذشته جریان اصلی در میان نخبه‌گان و فعالین سیاسی را تشکیل می‌دهد.

٧-به منظور قدردانی از حاجیان شهید بالاو و بقیه‌ی ١١١ تن به دار آویخته شده توسط جانیان ارتش تزاری روسیه و متحدان مسیحی آن‌ها، معرفی و گردآوری اسناد و منابع و روایت‌ها در باره‌ی آن فاجعه و مانده‌های شهیدان آن‌ها و روشن‌گری در باره‌ی این فاجعه که لازمه‌ی تدوین تاریخ ملی تورک است، مقالات متعددی حاوی اسناد و تثبیت‌های منابع تاریخی در باره‌ی این موضوع در سؤزوموز منتشر خواهد شد.

اورمیه‌ده‌ مصادمه‌له‌ر- موسقوف‌لارین مظالمی[3]

اورمیه‌ حوالی‌سی‌نده‌ ساکن ایران عشائری‌یله‌ موسقوف عسکرله‌ری آراسی‌نداکی مخاصماتین داها اعلانِ حرب‌ده‌ن بیر آی اوّل باشلادیغی، بو مصادمه‌له‌ره ‌دائر وارد اولماق‌دا بولونان تفصیلات‌دان آنلاشیلماق‌دادیر. ایران عشیرت‌له‌ری روس عسکرله‌ری‌نی ابتدا «ته‌رگه‌وه‌ر» ناحیه‌سی‌نده‌ سیخیش‌دیراراق اورمیه‌یه ‌بیر بوچوق ساعت مسافه‌ده ‌کائن «انهه‌ر»ه ‌رجعته‌ مجبور ائیله‌میش؛ و متعاقباً وقوع بولان مصادمه‌له‌ر داخی «سه‌نگه‌ر» قریه‌سی‌یله‌ «چارباش» جهت‌له‌ری‌نده‌ اوچ گون اوچ گئجه ‌دوام ائتدیک‌ده‌ن سونرا، روس‌لارین انهزامِ تامی‌یله ‌نتیجه‌له‌ن‌میش‌دیر. بو سون مصادمه‌له‌رده‌ مقداری تقریباً اوچ بینی تجاوز ائده‌مه‌یه‌ن روس‌لارین، موسقوف طرف‌دارانی گیبی مشهور اولان نستوری‌له‌رده‌ن دؤرت بئش یوز کیشی‌یی تسلیح ائیله‌دیک‌له‌ری گؤرولموش‌دور.

موسقوف‌لارین اورمیه‌ قصبه‌سی‌نه‌ التجاءسی اوزه‌ری‌نه‌، قصبه‌نین مستحکم و روس قوّتی‌نین توپ‌لارلا مجهّز اولماسی‌ندان دولایی متاثّر اسلامیه، ‌کندی‌له‌ری‌نی بیر مدّت تعقیب‌ده‌ن فراغت ائیله‌میش‌له‌ردی. آنجاق بونو عشیرت‌له‌رین عجزیتی‌نه ‌حمل ائده‌ن دشمن، اوچ بین قده‌ر موجودی ایله ‌بیر گون شهیرده‌ن بیر خروج حرکتی یاپماق ایسته‌میش ایسه ‌ده، «ته‌رگه‌وه‌ر» جواری‌ندا موضع آلان عشائرین پوسوسونا دوشه‌ره‌ک، اوچو ضابط اولماق اوزه‌ره‌ اوچ یوزده‌ن زیاده‌ تلفات و بیر چوخ دا مجروح وئرمیش‌دیر.

روس‌لار تکرار قصبه‌یه‌ رجعت ائیله‌دیک‌له‌ری زمان، اوغرادیق‌لاری هزیمتین آجی‌سی‌نی بیچاره‌گان اهالی‌ده‌ن چیخارماق ایسته‌یه‌ره‌ک، قراء و قصبه ‌متحیزانی‌ندان سنّی المذهب اولان اون قده‌ر ذاتی صلباً اعدام ائیله‌میش‌له‌ردیر که ‌اورمیه‌نین ان معتبر و محترم تاجرله‌ری‌نده‌ن اولان «حاجی طالب»، «حاجی رزّاق»، «حاجی اسماعیل» بو مغدورین میانی‌ندا بولونماق‌دادیر. روس‌لار بو وقعه‌ده‌ن دؤرت بئش گون سونرا، ایکی کیشی‌یی داها صلباً اعدام ائیله‌میش‌له‌ردیر.

یوخاری‌دا روسیه ‌طرف‌داری اولدوق‌لاری‌نی ذکر ائیله‌دیییمیز نستوری‌له‌ره‌ گلینجه، اونلار دا وحشت و مظالم‌ده ‌روس‌لاردا‌ن گئری قالمایاراق، تشرینِ اوّل ابتداءلاری‌ندا بالجمله‌ اسلام کؤی‌له‌ری‌نی یاغمایا و بعض قتل عام‌لارا جرات ائیله‌میش‌له‌ر، و حیات‌لاری‌ندان امین اولمایان اوتوز قیرخ خانه‌ خلقی ده‌ عثمان‌لی شهبندرخانه‌سی‌نه‌ سیغینمیش‌لاردیر.

مع هذا بونلارین تجاوزات و مظالمی موقّت شئی‌له‌ر اولوپ، او حوالی‌ده‌کی عشائرِ اسلامیه‌نین نفوذ و قوت‌له‌ری قارشی‌سی‌ندا حکم و تاثیری اولمایاجاغی تامین اولونماق‌دادیر. یالنیز اورمیه‌ جواری‌نداکی عشائرِ جنگاور و مسلّح یئدی سکیز بین آت‌لی چیخارماق‌دا اولدوغو گیبی، «ساووج‌بولاق» حوالی‌سی‌نه ‌حاکم اولان «حاجی ایل‌خان» دا اون بین‌ده‌ن زیاده ‌بیر قوّته مالک بولونماق‌دادیر. حاجی ایل‌خان‌ین، حمیّت و غیرتِ دینیه‌‌سی‌یله‌ تانینمیش و موسقوف‌لارین ان قدرت‌لی و نفوذلو زمان‌لاری‌ندا بیله‌ حکومتِ عثمانلیه‌یه‌ اولان مربوطیتی ساغلامیش، فداکار و عزم‌پرور بیر ذات اولدوغو سؤیله‌نییور.

ترجمه به فارسی: درگیری‌ها در اورمیه، جنایات و مظالم موسقوف‌ها (روس‌ها)

نبردها بین عشایر [کورد] ایرانی ساکن در حوالی اورمیه با نظامیان روس، بنا به اطلاعات مفصلی که در باره‌ی این درگیری‌ها می‌رسد، یک ماه پیش از اعلان جنگ شروع شده است. عشایر [کورد] ایرانی ابتدا با به مخمصه انداختن نظامیان روس در ناحیه‌ی ترگور، آن‌ها را مجبور به عقب‌نشینی به انهر که در فاصله‌ی یک ساعتی اورمیه قرار دارد کرده‌اند. جنگ‌هایی هم که پس از این واقعه به وقوع پیوسته و به مدت سه روز و سه شب در جهت روستای سنگر و چارباش ادامه یافته، با شکست کامل روس‌ها به پایان رسیده است. طی این نبردهای آخر، روس‌ها که تعدادشان حداکثر سه هزار تن بود، بین چهار صد تا پانصد نفر از نستوریان را که مشهور به طرف‌داری از موسقوف‌ها هستند، مسلح کرده‌اند.

پس از پناهنده شدن روس‌ها به شهر اورمیه، از آنجائی که مجهز به توپ‌ها بودند و شهر در وضعیت مستحکمی قرار داشت، مسلمانان متاثر [عشایر کورد]، برای مدتی از تعقیب آن‌ها دست برداشته بودند. اما دشمن، که این رفتار را حمل به ناتوانی و عجز عشایر [کورد] کرده و با نیرویی سه هزار نفره، در یکی از روزها با خروج از شهر به انجام یک حرکت جنگی دست زده بود؛ به کمین عشایر [کورد] موضع گرفته در جوار ترگور افتاده و بیش از سیصد نفر تلفات که سه تن از آن‌ها افسر بودند به علاوه‌ی زخمی‌های بسیار داده است.

به هنگام عقب‌نشینی دوباره به اورمیه، روس‌ها – که درصدد تلافی تلخی شکست [از کوردها] از طریق انتقام‌گیری از اهالی بیچاره [تورک] بر آمده بودند- از متنفذین شهر و روستاهای اطراف، ده تن از [تورک‌ها]ی سنی مذهب را با به دار کشیدن اعدام نموده‌اند. حاجی طالب، حاجی رزاق و حاجی اسماعیل، از معتبرترین و محترم‌ترین تجار اورمیه نیز در میان این مغدورین هستند. چهار پنج روز پس از این واقعه، روس‌ها دو نفر دیگر را هم با به دار کشیدن اعدام کرده‌اند.

و اما نستوری‌هایی که در بالا ذکر کردیم طرف‌دار روسیه هستند، آن‌ها هم در وحشیت و جنایت از روس‌ها عقب نمانده، در اوائل ماه تشرین اول [١٥ اوکتوبر ١٩١٤] تمام روستاهای مسلمانان [تورک] را غارت و به ارتکاب بعضی قتل عام‌ها جسارت کرده‌اند. سی چهل خانواده [تورک] هم که از زندگی‌شان اندیشناک بودند، به کونسول‌گری عثمانلی پناهنده شده‌اند.

با این همه، تجاوزات و جنایات و ظلم‌های این‌ها [روس‌ها و نستوری‌ها] اموری موقتی هستند و در مقابل نفوذ و نیروی عشایر مسلمان [کورد] آن نواحی مطمئنا حکم و تاثیری نخواهند داشت. علاوه بر آن که عشایر جنگاور و مسلح [کورد] حوالی اورمیه به تنهایی دارای هفت تا هشت هزار سواره هستند؛ حاجی ایلخان هم که بر پیرامون ساووج‌بولاق حاکم می‌باشد، صاحب نیرویی بیش از ده هزار تن است. گفته می‌شود حاجی ایلخان شخصیتی شناخته شده با حمیت و غیرت دینی، و فداکار و با عزم است که حتی در زمان‌هایی که روس‌ها دارای بیشترین نفوذ و قدرت بودند هم ارتباط خود را با حکومت عثمانلی حفظ کرده است.

 

 

تاریخ‌ها	روزشمار به دار کشیدن ١١١ تن تورک در اورمیه شامل حاجیان بالاو-بالو توسط روس‌ها
٢٩ سپتامبر ١٩١٤	جنگ ترگور بین عشایر کورد مرزی و قوای سه هزار نفره‌ی روس، فرار روس‌ها به روستای انهر
٣٠-٣١ سپتامبر و ١ اوکتوبر	جنگ‌های سه‌روزه‌ی سنگر و چارباش بین عشایر کورد مرزی و روس‌ها، فرار روس‌ها به اورمیه
یک و یا چند روز قبل از ١٥ اوکتوبر	خروج روس‌ها از اورمیه برای عملیات جنگی، افتادن به کمین عشایر کورد مرزی و دادن بیش از سی‌صد تلفات شامل سه افسر
١٥ اوکتوبر ١٩١٤	به دار آویختن ١٠ تن از معتبران تورک سنی توسط روس‌ها در اورمیه به انتقام شکست‌شان از عشایر کورد مرزی
١٥ اوکتوبر ١٩١٤	غارت روستاهای تورک اورمیه و قتل عام اهالی آن‌ها توسط قوه‌ای چهار تا پانصد نفره از نستوریان (جیلوها) مسلح شده توسط روس‌ها
١٩-٢٠ اوکتوبر ١٩١٤	به دار آویختن ٢ تورک دیگر در اورمیه توسط روس‌ها
٢٩ اوکتوبر ١٩١٤	ورود امپراتوری عثمانلی به جنگ جهانی اول
٢ نووامبر ١٩١٤	تهاجم نیروهای روس و نستوری به شهبدرخانه‌ی عثمانلی در اورمیه؛ قتل یک محافظ عثمانلی، دستگیری و به دار آویختن هشت تورک بومی شاغل در شهبندرخانه
٢٢ نووامبر ١٩١٤	اعلان جهاد توسط خلیفه‌ی مسلمین، سلطان محمد رشاد عثمانلی
٢٥ نووامبر ١٩١٤	شرکت ایرانیان عثمانلی در میتینگ سلطان احمد استانبول، حمایتشان از جهاد سلطان عثمانلی، فرستادن نامه به سفارتخانه‌ها در اعتراض به به دار کشیدن ١١١ تن در اورمیه توسط روس‌ها
٣ دسامبر ١٩١٤	مقاله‌ی سید محمد توفیق همدانی در باره‌ی میتینگ ٢٥ نووامبر و به دار کشیده شدن ١١١ تورک در اورمیه توسط روس‌ها در نشریه‌ی سبیل الرشاد استانبول
١١ دسامبر ١٩١٤	درج چندین خبر در روزنامه‌ی تصفیر اخبار در باره‌ی وقایع ٢٩ سپتامبر تا ٢٣ نووامبر
اوائل ژانویه‌ی ١٩١٥	اعلان جهاد میرزا فضل الله ناصحی مجتهد اورومی و میرزا مسیح افشار مجتهد اورومی صدرالشریعه بر علیه دولتین روسیه و بریتانیا، به پیروی از اعلان جهاد سلطان عثمانلی
۹ ژانویه‌ ١٩١٥	آزادسازی تبریز توسط اوردوی نجات‌بخش عثمانلی به فرمانده‌هی «غازی احمد مختار پاشا»
٢٢ دسامبر ١٩١٤ تا ١٧ ژانویه ١٩١٥	فاجعه‌ی ساری‌قامیش. شهادت صد هزار عسکر تورک بر اثر یخ‌بندان

 برای مطالعه‌ی بیشتر:

گزارشی از به دار آویختن حاجیان شهید بالو-کؤتالان توسط روس‌ها: درگیری‌ها در اورمیه، مظالم موسقوف‌ها و جنایات نستوری‌ها

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post.html

به خاطره‌ی ٩ شهید شهبندری اورمیه که مظلومانه توسط قوای روسیه-آسوری به دار آویخته شدند.

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_31.html

س. م. توفیق به‌ی همدانی: میتینگ میدان سلطان احمد ایرانیان در پیوستن به جهاد سلطان عثمانلی و اعتراض به به دار آویختن یک صد و یازده تن در اورمیه توسط روس‌ها

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_11.html

اعلان جهاد میرزا فضل الله ناصحی اورومی و میرزا مسیح افشار بر علیه روسیه و بریتانیا، پیوستن جمشیدخان افشار اورومی و پارتیزانهای وی به اوردوی خلیل پاشا، و خواست شاهسونها از عثمانی برای فتح تبریز

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_5.html

مطلبی دیگر از همین کتاب: تورکی زبان رسمی فوج همدان در سالهای جنگ جهانی اول

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_29.html

تشکیل «حزب اتحاد اسلام» در خوی، سلماس و اورمیه به روایت ابوالقاسم امین الشرع خویی (میرزا ابوالقاسم بن اسدالله تسوجی خویی) ۱۸۶۱-۱۹۳۰ م.

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_31.html

تهاجم ارامنه به فرماندهی ژنرال آندرانیک اوزانیان به خوی به روایت ابوالقاسم امین الشرع خویی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_10.html

از خیانت‌های آزربایجان‌گرایان: حماسه‌ی مقاومت خوی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post_30.html

زنده باد خویی‌ها، زنده باد تورک‌ها، زنده باد علی‌احسان پاشا و ژون تورک‌ها

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_25.html

ویلیام ویگرام: مجدالسلطنه، یکی از روشن‌فکرترین و آزاداندیش‌ترین اشراف ایران، نجیب‌زاده‌ای دانشور ، فرمانده‌ای سلحشور و دلاور و رهبر قوای بومی تورک بر علیه متجاوزین آسوری-ارمنی و متحدین صلیبی آن‌ها

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_20.html

نزاع سنی – شیعی، سیاست تفرقه بیانداز و حکومت کن روسیه، سنی‌ستیزی دولت مشروطه‌ی ایران و کامنت تخریبی قاسم ترکان

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_11.html

استقبال شدید همدان از قوا و فرماندهی قوشون عثمانلی، علی احسان پاشا

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_67.html

نیروهای عثمانلی و آزادسازی زبان تورکی در تورک‌ایلی -آزربایجان اتنیک و ایران

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_91.html

اعلانیه‌ی تورکی کونسولگری بریتانیا در کرمانشاه

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/06/blog-post.html

---

[1] به خاطره‌ی ٩ شهید شهبندری اورمیه که مظلومانه توسط قوای روسیه-آسوری به دار آویخته شدند.

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_31.html

[2] س. م. توفیق به‌ی همدانی: میتینگ میدان سلطان احمد ایرانیان در پیوستن به جهاد سلطان عثمانی و اعتراض به به دار آویختن یک صد و یازده تن در اورمیه توسط روس‌ها

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_11.html

[3] موسقوف: ١-روس، ٢-آجیماسیز، ظالم، بی رحم