TÜRK MÛSİKÎ BİLGİNİ HOCA ABDÜLKÂDİR MARAĞİ’NİN ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE YAZDIĞI “NEVRÛZ-İ ARAP” KOŞUK-YIRI

TÜRK MÛSİKÎ BİLGİNİ HOCA ABDÜLKÂDİR MARAĞİ’NİN ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE YAZDIĞI “NEVRÛZ-İ ARAP” KOŞUK-YIRI

 

Méhran Baharlı

 

"NEVRÛZ-İ ARAP" POEM-SONG WRITTEN IN CHAGHATAI TURKIC BY TURKISH MUSICAL SCIENTIST HOCA ABDÜLKÂDİR MARAĞİ

صوت نوروز عرب، شعر-آواز به تورکی چغتایی از موسیقی‌دان تورک خوجا عبدالقادر مراغی

TÜRK MÛSİKÎ BİLGİNİ HOCA ABDÜLKÂDİR MARAĞİ’NİN ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE YAZDIĞI “NEVRÛZ-İ ARAP” KOŞUK-YIRI

İslam ve Türkik dünyasında ilk Nevruz Ornamı’nı (makâmı’nı) Türkili’nin[1] Azerbaycan bölgesinde yerleşmiş Urmu (Rumiye, Urumiye, Urmia) kenti doğumlu ünlü Türk küyü (mûsikîsi) bilgini “Urmulu Sefiyeddin” (Sefi-ye-d-Din[2] Abd-ül-Mü’min Urmevî) (1224 - 1294) bağdamıştır (bestelemiştir). İki yüzyıl sonra yine de Türkili’nin Azerbaycan bölgesinden olan (Marağa kentinden) adlım Türk küyü bilgini “(Marağalı) Hoca Abdülkâdir Marâği” adlarında “Nevruz” kelimesini içeren bucakların (köşelerin) toplusunu (redîfini) adlandırmak için “Nevrûzat” deyimini yaratmıştır (Nevrûz-i Arap, Nevrûz-i Acem, Nevrûz-i Bayat, Nevrûz-i Xârâ, Nevrûz-i Bozorg, Nevrûz-i Sebâ, ...).

Hoca Abdülkadir Marâği ayrıca “Arap Nevrûz” bucağında edimlenmesi (îfâ edilmesi) için aşağıdaki Türkçe koşuk – yır’ı (şiir – âvâz’ı) yazmıştır. Bu koşukta Hoca Abdülkadir Marâği, kendi adı olan Abdülkâdir’i mahlas olarak kullanmıştır. Çağatay lehçesinde olan bu koşuk, İran’ın Meşhed kentinde Kitâbhâne-yi Âstân-i Kuds-i Rezevi’de bulunan bir Makâsid ül-Elhan kitabı elyazması sonunda (Zemâim’inde) yeralmaktadır.

Abstract

"NEVRÛZ-İ ARAP" POEM-SONG WRITTEN IN CHAĞATAY TURKISH BY TURKISH MUSICAL SCIENTIST HOCA ABDÜLKÂDİR MARAĞİ

Urmulu Sefiyeddin (Sefiyeddin Abd-ül-Mü'min Urmevî), the renowned Turkish musicologist (1224-1294), composed the first Nevruz Mugham in the Islamic and Turkic worlds. He was born in the city of Urmu (Rumiye, Urumiye, Urmia) in the Azerbaijan region of Türkili. Two centuries later, another famous Turkish musicologist, Marağalı Hoca Abdülkâdir, from the city of Marağa in the Azerbaijan region of Türkili, coined the term "Nevruzat" to refer to the Bucak’s (köşe, melody) of the Sıra’s (redifs, orders) that incorporated the word "Nevruz" in their names. Hoca Abdülkâdir Marâği also wrote the following Turkish poem-song to be performed in the “Arab Nevrûz” Bucak. In this poem, he used his name Abdülkâdir, as his pseudonym. This poem, is written in the Chagatai dialect, and is included at the end of a manuscript of the book Makâsid ül-Elhan. The manuscript was found in Kitâbhâne-yi Âstân-i Kuds-i Rezevi in Mashhad, Iran.

صوت نوروز عرب، شعر-آواز به تورکی چغتایی از موسیقی‌دان تورک خوجا عبدالقادر مراغی

اولین مقام نوروزی در جهان اسلامی و تورکیک را موسیقی‌دان مشهور تورک، صفی‌الدین عبدالمومن اورمویی - اورموی (١٢٢٤-١٢٩٤) متولد شهر اورمو (رومیه، اورمیه) در منطقه‌ی آزربایجان - تورک‌ایلی تصنیف کرد. دو قرن بعد موسیقی‌دان شهره‌ی تورک دیگر، خوجا عبدالقادر مراغی، متولد شهر ماراغا - مراغه در منطقه‌ی آزربایجان - تورک‌ایلی، اصطلاح «نوروزات» را برای نامیدن مجموع گوشه‌هائی که واژه‌ی نوروز را در عنوان خود دارند ابداع نمود (نوروز عرب، نوروز عجم، نوروز بیات، نوروز خارا، نوروز بزرگ، نوروز صبا، ...). خوجا عبدالقادر مراغی هم‌چنین خود برای اجرا در گوشه‌ی نوروز عرب، صوت (آواز - آهنگ) زیر را به تورکی جغتایی – چاغاتای سروده است. این آواز تورکی که وی در آن تخلص عبدالقادر را به کار برده، در یک نسخه‌ی خطی «ضمایم مقاصد الالحان» محفوظ در کتاب‌خانه‌ی آستان قدس رضوی مشهد - ایران درج شده است.

Elyazmadaki Metin:

صوت در نورور عرب

بنکزیور جنّته یازی نوبهار

خَاصه با روی خوش آن کلعذار

یار ایلا ذوق و صفا قیل در حمن

جونکِ بولپدور جمن جون روی یار

جون شاهوم کیرسا جمن‌غا عیش ایجون

کل آیاغینا ڛاچار اقجه نثار

دوله ایلار بلبل دستان ڛرا

ایل قاخارلار سرو بستان و جنار

موسم عیش و طرب دور ڛُلطانوم

جانی خوش کیم قیلدی عشرت اختیار

بر لب جو و کنار بوڛتان

یار دوداغین سور و توتغیل در کنار

صوفیی صافی که بولمش توبه کار

انونک ایجون ڛاقیا جام می آر

جونک کوردونک شه نی عبدالٯادرا

بخت یاروٮک بولدی سن سین بختیار

 چاغ‌داش یازیم ایله:

صوت در نوروزِ عرب [عرب نوروزوندا یێر]

به‌نزییۆر جنّته یازێ، نوبهار 

«خاصّه با رویِ خوشِ آن گول‌عذار»

یار ایله ذوق وْ صفا قێل در چیمه‌ن

چون‌ که بوْلۇپ‌دۇر چیمه‌ن «چون رویِ یار»   

چون شاهێم گیرسه چیمه‌ن‌گه عیش ایچۆن

گۆل آیاغێ‌نا ساچار، آقچا نثار

دوله ائیله‌ر بولبولِ دستان‌سرا

اه‌ل قاخارلار سروِ بوستان وْ چینار

موسمِ عیش و طر­‌ب‌دیر سولطانێم

جانێ خوش کیم قێلدێ عشر‌ت اختیار

«بر لبِ جو وَ کنارِ بوستان»

یار دوْداغێن سوْر، وَ تۇت‌قێل در کنار

صوفی‌یِ صافی که بوْلمۇش توبه‌کار

آنێنگ ایچۆن «ساقی‌یا جامِ می آر!»

چون که گؤردۆنگ شه‌نی عبدالقادرا

بخت یارێنگ بوْلدۇ، سین‌سین بختیار!

HOCA ABDÜLKÂDİR MARAĞİ

(1353 Marağa, Azerbaycan, Türkili - 1435 Semerqend, Özbekistan)

ARAP NEVRÛZU [BUCAĞI]NDA YIR

1-beñziyür Cennete yâzı, nevbahar

xasse bâ rûy-i xoş-i an gül-’üzâr

2-yâr ile zevq-ü sefâ qıl der çimen

Çünkü bôlupdur çimen çün rûy-i yâr

3-çün şah’ım girse çimenge éyş içün

gül ayağıña saçar, aqça nisâr

4-Devle éyler bülbül-i destanserâ

el qaxarlar serv-i bustân u çınâr

5-mevsim-i éyş-ü terebdir sultan’ım

cânı xoş kim qıldı işret ixtiyâr

6-Ber leb-i cû ve kenâr-i bûstan

yar dodağın sor, ve tutqıl der kenâr

7-sûfi-yi sâfi ki bolmuş tevbekâr

ânıñ içün sâqiya câm-i méy âr!

8-çünkü gördüñ şeh’ni ebdülqâdir’a

bêxt yarıñ boldu, sensin bextiyâr

Açıklaması – Méhran Baharlı

1-Yeni yazın ovası uçmağa benziyor, özellikle o çiçek yanaklı sevgili orada olunca

2-Sevgili ile yeşillikte eylen, çünkü çimen sevgilinin yüzü gibi olmuştur

3-Hakanım keyif için çimene girdiyinde, ayağına çiçek ve akça saçar

4-Yırav sanduvaç iniltili öter, ve göyerentiliyin çöyürsünü ile çünüyü el kakıp onu alkışlar

5-Hanım! toy ve eylence dönencesidir, içki içmeyi seçenin canı iyidir

6-Çayın kıyısı ve göyerentiliyin kırağında, sevgilini kuca ve dudağını somur

7-Tevbe etmiş bulunan arınık Sofuya, ey ayakçı bir çakır sağrağı getir

8-Hakanını gördüyün için, kut sana eş oldu. Sen kutlusun ey Abdülkâdır!

Sözlük - Açıklamalar:

Türkçeler:

Adlım: ünlü, meşhûr

Akça: para, yarmak, sikke

Arınık: sâfi, arı, arıtlanmış

Ayağına: sonunda iyelik eki olduğu için, Ayağıñga yerine ayağına yazılır.

Ayakçı: sâki

Bağdamak: bestelemek

Bang: bañ, ban, car, hay, Farsçası âvâ

Bucak: mûsikîde gûşe, köşe; her hangi bir mûsikî tikesi (parçası, kıtası)

Cennete: Cennetğe yerine

Çakır: şarap, mey

Çay: derin olmayan dayaz ve saydam ırmak

Çöyürsün: çöğürsün, serv ağacı, selvi

Çünük: çarun, çınar ağacı

Dönence: mevsim

Edimlemek: îfâ etmek, mûsikî icra etmek

Göyerentilik: bostan, yemişlik, yemiş tarlası

Kakmak: vurmak, tepmek, çarpmak

Kırak: kıyı, kenar, hâşiye

Koşuk: şiir, aruz ölçüsünde olan  bağda (beste) ve yır (tasnif) sözleri (hece ölçüsünde ise Koşku, aşık şiiriyse Koşma, şiirimsi ise Sicir vs. adlanır)

Kucamak: kucaklamak

Küy: mûsikî

Küycü: mûsikîci

Ornam: mûsikîde makâm

Sağrak: Sağırak, Sağarak; ayak, şarap kadehi. Farsçaya Sâğer olarak girmiştir.

Sanduvaç: bülbül

Serv: Selvi, serviş Kökeni Sumerce Şurmen kelimesidir[3].

Tike: Parçası, kıta

Toy: yemekli şenlik, ziyâfet ve eğlence, şölen

Yazı: ova, düzlük

Yır: şarkı, âvâz, tasnif

Arapça-Farsça:

Devle: İnilti, sızlama, çığlık

Hasse: Arapça özellikle

Nevrûz-i Arap: Rehâvi ornamından (makâmından) bir bucak (köşe). İlk ezgidendir (nağmeden) ve iki Humâyun ile Râst-i Pencgâh bangları vardır (Nevrûz-i Acem de aynı Rehâvi ormanından bir bucaktır. Ancak altıncı ezgidendir ve üç bangı vardır).

Sâfi: Katıksız, arı

Savt: Arapça ses ve ün; mûsikîde yır, Farsçası âvâz

ترجمه به فارسی (مئهران باهارلی)

دشت نوبهار، مخصوصاً با روی خوش آن گل‌چهره، به بهشت می‌ماند

با یار در چمن‌زاز ذوق و صفا کن! چرا که چمن‌زار مانند چهره‌ی یار شده است

هنگامی که شاه من برای عیش وارد چمن‌زار می‌شود، به پایش گل می‌فشاند و سکّه نثار می‌کند

بلبل داستان‌سرا ولوله و غریو می‌کند و سرو بوستان و چنار دست می‌زنند

سلطان من! فصل عیش و طرب است، خوش است جان آن کسی که عشرت اختیار کند

بر لب جو و کنار بوستان لب یار را به‌مک و وی را در آغوش به‌گیر

ساقی‌یا برای صوفی‌یِ صافی که توبه‌کار شده، جام می بیاور!

ای عبدالقادر! بخت یار تو شد و تو بخت‌یار هستی، چرا که شاهت را دیدار کردی

ترکیبات اضافی فارسی این شعر: بلبلِ دستان‌سرا، سروِ بوستان، موسمِ عیش، صوفی‌یِ صافی

جملات – عبارات فارسی این شعر: «خاصّه با رویِ خوشِ آن گول‌عذار»، «چون رویِ یار» «بر لبِ جو و کنارِ بوستان»«ساقی‌یا جامِ می آر!»

İLGİLİ İZLEKLER

MÂHRAN BAHARLI. HOCA ABDÜLKÂDİR MERÂĞÎ OTOBİYOGRAFİSİ’NİN TASHİHİ VE DAKİK TÜRKÇE ÇEVRİSİ

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/hoca-abdulkadir-meragi.html

MÂHRAN BAHARLI. TÜRK MÛSİKÎ BİLGİNİ HOCA ABDÜLKÂDİR MARAĞİ’NİN ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE YAZDIĞI “NEVRÛZ-İ ARAP” KOŞUK-YIRI

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/03/turk-musiki-bilgini-hoca-abdulkadir.html

MÂHRAN BAHARLI. ABDÜLKÂDİR MERÂĞİ’NİN YENİ BULUNAN TÜRKÇE AMEL’İNİN TASHÎHİ VE KULLANDIĞI İBN-İ SEFÎ MAHLASI

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/07/abdulkadir-meraginin-yeni-bulunan.html

مئهران باهارلی. قرائت کامل و تصحیح تصنیف-شعر تورکی نویافته‌ی عبدالقادر مراغی و تخلص ابن صفی او

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/07/blog-post_22.html

مئهران باهارلی. کوی (موسیقی)، ییر (آواز)، بییی (رقص)، قوشوق (شعر)، باغدا (تصنیف)، های (آهنگ)، اه‌زگی (ملودی)، تیرینگه (ترانه)، ....

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_30.html

---

[1] TÜRKİLİ: İran’ın kuzeybatı ve batısında bütün Türk yerleşim merkezlerini içeren bitişik geniş coğrafi alan. Türkili’nin yarısı Azerbaycan bölgesinde, yarısı da eskiden Irak-i Acem adlanan bölgededir. Tahran ve Erak-Nehavend civarından başlayıp Türkiye-Azerbaycan Respublikası sınırlarına dek uzanan Türkili topraklarının yarısı Azerbaycan bölgesi, öteki yarısı da onun güneyinde eskiden Irak-ı Acem’in Cibal vs adlandırılan bölgesinden oluşur. Abdülkadir Meraği Türkili’nin Azerbaycan bölgesinde yerleşen Marağa kentinden, ve ondan önceki Ulu Türk Mûsiki üstadı Safiyeddin Urmevi Türkili’nin Azerbaycan bölgesinde yerleşen Urmu kentindendir. Marağa ve Urmu’nun Farsçası sırasıyla Merâğé ve Urumiyédir.

[2] Sefiyeddin Urmevî’nin adı Türkiye’de yanlışlıkla “Safiyyüddin” biçiminde yazılır. 

[3] From Middle Persian 𐫘𐫡𐫇‎ (srw /⁠sarw⁠/, “cypress”), a Near Eastern Wanderwort. Perhaps from Classical Syriac ܫܱܪܘܱܝܢܳܐ‎ (šarwēnā, “cypress”), ultimately from Akkadian 𒋗𒌫𒎙 (šu-ur₂-min₃ /⁠šurmēnu⁠/, “cypress”), from Sumerian 𒋗𒌫𒈨 (šu-ur₂-me /⁠šurmen⁠/, “cypress”).

https://en.wiktionary.org/wiki/%D8%B3%D8%B1%D9%88#Persian