توصیه‌ی انورپاشا به ‌اعلان استقلال مسلمانان (تورک‌های) قفقاز جنوبی، عقد پیمان اخوت بین این دولت و دولت مستقل گورجی با امپراتوری عثمانلی و جلوگیری از تشکیل قوای مسلح ارمنی

 توصیه‌ی انورپاشا به ‌اعلان استقلال مسلمانان (تورک‌های) قفقاز جنوبی، عقد پیمان اخوت بین این دولت و دولت مستقل گورجی با امپراتوری عثمانلی و جلوگیری از تشکیل قوای مسلح ارمنی

مئهران باهارلی

 

تلگرافی از انورپاشا به ‌تاریخ ٢٦ ماه ‌مه ‌سال ١٩١٨ در دست است که ‌وی در آن توصیه‌های بسیار مهمی را در رابطه‌ با قفقاز مطرح کرده ‌است. در زیر توصیه‌های مذکور انورپاشا – که ‌نشانگر دوراندیشی حیرت‌انگیز این شخصیت برجسته‌ی تاریخ تورک و منطقه ‌است -  و چند نکته‌ی مهم دیگر این تلگراف را بررسی کرده‌ام.

١-انورپاشا در تلگراف خود به ‌جای «تورک»های جنوب قفقاز، اصطلاح «مسلمان»های قفقاز جنوبی را بکار برده ‌است. این کاربرد منعکس کننده‌ی روند تشکل خودآگاهی ملی تورک در عثمانلی و منطقه ‌است که‌ در حال گذر از «امت مسلمان» به‌ «ملت عثمانلی» و از آن به‌ «ملت تورک» بود. در آن مقطع علی رغم آنکه‌ مردم تورک در بالکان و آناتولی و قفقاز جنوبی و تمام ایران قاجاری خود را «تورک» می نامیدند و خودنامگذاری ملی آن‌ها «تورک» بود، هنوز این نام در ادبیات سیاسی نخبه‌گان وقت مخصوصا در عثمانلی تثبیت نشده‌ بود.

٢-انور پاشا توصیه ‌می‌کند در صورت اعلام استقلال گورجی‌های قفقاز، تورک‌های قفقاز جنوبی هم یک دولت به ‌پایتختی گنجه ‌تاسیس کرده‌ و اعلام استقلال بکنند. این امر نقش انورپاشا و عموما عثمانلی در مفکوره‌ی تاسیس دولت مستقل آزربایجان را نشان می‌دهد. در حالیکه در آن موقع اکثریت مطلق تورک‌های قفقاز جنوبی، خواستار تاسیس دولتی مستقل نبودند، بلکه خواهان الحاق به امپراتوری عثمانلی بودند. چنانچه در پاسخ همین تلگراف از قفقاز گفته می شود اهالی به شدت مخالف ایده‌ی استقلال و مصرا خواهان الحاق بلا قید و شرط به امپراتوری عثمانلی هستند. آن‌ها می‌خواهند در زیر پرچم عثمانلی زنده‌گی کنند و در صورت عدم قبول این درخواست ترجیح می‌دهند که مُرده و در این پرچم پیچیده شوند: «جنوبی قافقاز موسولمان‌لاری‌نین منتخب وکیل‌له‌ری هر گون کومه کومه نزدِ عاجزانه‌یه گلمه‌ک‌ده و جنوبی قافقاز ایسلام ساحه‌سی‌نین بلا قید و شرط الحاقی‌نی تضرّع ائتمه‌ک‌ده‌دیرله‌ر. بونلار دییورلار کی: بیز آنجاق تورکییه‌ده‌کی عِرْق و دین قارداش‌لاریمیزلا عینی قید و شرط آلتی‌ندا دولتِ عثمانیه‌یه تابع اولمادیقجا یاشایامایاجاغیز. بو، بیزیم ازلی و زوال ناپذیر بیر عقیده‌یِ وجدانیه‌میزدیر. بیز استقلالیتی تانیماییز و ایسته‌مه‌ییز. هیچ بیر قوّت سیزی بیزده‌ن آیری یاشاتمایا مقتدر دئییل‌دیر. بیز یا دولت عثمانیه بایراغی آلتی‌ندا یاشایاجاغیز و یا خود دولت بیزی قبول ائتمه‌زسه بو بایراغا بورونه‌ره‌ک اؤله‌جه‌ییز»[1].

٣-انور پاشا توصیه ‌می‌کند مسلمان‌های قفقاز شمالی هم به ‌همین منوال یک دولت تشکیل داده ‌اعلام استقلال بکنند. تا بدین ترتیب دو دولت و یک توده‌ی عظیم از ملل مسلمان مستقل در قفقاز که ‌متحد عثمانلی است ایجاد شود.

٤-انور پاشا توصیه‌ می‌کند دولت مستقل تورک‌های قفقاز جنوبی از طریق خلیل پاشا فرمانده‌ی عالی قوای اوردوی اسلام در منطقه، خواست خود برای عقد یک پیمان دوستی و مودت با امپراتوری عثمانلی را اعلان کنند.

٥-انورپاشا تاکید می‌کند که ‌امپراتوری عثمانلی می‌باید با دولت گورجی مستقل که ‌تاسیس خواهد شد یک پیمان مودت و دوستی عقد نماید. زیرا وی به درستی دریافته بود که گورجستان متفق ابدی تورک‌های منطقه در مقابله با تهاجمات و توسعه‌طلبی‌های روسیه و ارمنستان است.

٦-انورپاشا تاکید می‌کند که ‌ارمنی‌های منطقه‌ی قفقاز بین دولتین قفقاز (تورک) و گورجی تقسیم شوند و به ‌هیچ وجه ‌نباید اجازه‌داد که ‌ارمنیان صاحب قوای مسلح حتی به ‌صورت بسیار جزئی باشند. این توصیه‌ی شخصی انورپاشا بر اساس تجربیات تلخ و واقعیات میدانی خونین بود. در آن دوره‌ به‌ مدت چندین دهه گروه‌های مسلح و تروریستی و نظامیان، .... ارمنی تحریک و آموزش دیده ‌و مسلح شده ‌توسط دولت‌های استعمارگر اوروپایی اسیر ذهنیت صلیبی (روسیه، فرانسه، بریتانیا، ....) به ‌عملیات گسترده‌ی ایذائی خراب‌کاری و تروریسم و قتل و کشتار و غارت و چپاول روستاها و شهرهای تورک در آناتولی، قفقاز و تورک‌ایلی (شمال غرب تورک‌نشین ایران) مشغول و به‌ واقع ماشه ‌و عامل آن دول اوروپایی در یک جنگ نیابتی در منطقه بودند.

٧- انور پاشا یک نام معین برای دولتی که ‌توصیه ‌می‌کند تورک‌های قفقاز تاسیس کنند، بکار نبرده ‌و به ‌آن صرفا یک بار به‌ صورت دولت قفقاز اشاره‌ کرده ‌است. در سیر حوادث، دولتی که ‌تورک‌های قفقاز تاسیس کردند، در یک خبط استراتژیک و تاریخی که ‌ظاهرا خلیل پاشا که‌ نام او در این تلگراف هم برده‌ شده‌ در وقوع آن نقش تعیین کننده ‌داشت، به‌ جای اسمی که‌ حاوی نام ملی «تورک» باشد (مانند دولت‌های گورجستان و هایستان - ارمنستان که ‌دارای نام‌های ملی‌شان گورجی و های - ارمنی بود)، نام «آزربایجان»، اسم ایالت شمال غربی دولت قاجاری را بر ‌دولت تازه‌ تاسیس تورک‌های قفقاز جنوبی - به ‌اومید الحاق آن ایالت به دولت خویش - نهادند. این نامگذاری یک اشتباه‌ استراتژیک بود:

الف- در قفقاز دولت آزربایجان تنها دولتی بود که‌ در نام خود نام ملت صاحب و موسس آن نیامده‌ بود (بر عکس گورجستان و هایستان – ارمنستان و ...). این امر باعث شد که‌ چند دهه‌ بعد استالین به‌ راحتی نام ملت تورک ساکن در قفقاز را به ‌آزربایجانی تغییر دهد، زیرا در نام دولت تورک‌های قفقاز، اسم ملی‌شان «تورک» منعکس نشده‌ بود. وجود نام ملی یک ملت در اسم دولتش، ضامن بقای هویت ملی اوست. به همین دلیل تغییر نام ملت تورک در تورکیه ‌و یا ملت گورجی در گورجستان به‌ اسم دیگری، به ‌سبب انعکاس نام آن ملل در نام دولت‌های‌شان غیر ممکن شده‌ است.

ب- سرزمین تورک‌نشین در شمال غرب ایران و همسایه‌گی قفقاز صرفا عبارت از ایالت آزربایجان نبود، بلکه‌ هفت ولایت دیگر را هم شامل می‌شد که‌ جمعا دارای مساحتی برابر با ایالت آزربایجان بودند. انتخاب نام آزربایجان برای دولت ملی تورک‌های قفقاز جنوبی، هویت قومی ضد تورک «آزربایجانی» ایجاد شده ‌توسط انگلستان در دوره‌ی مشروطیت در ایران را تثبیت کرد و برای ایجاد هویت ملی ضد تورک «آزربایجانی» توسط استالین – شوروی در دهه‌ی ١٩٣٠ در قفقاز زمینه‌ و امکان فراهم نمود. هویت قومی آزربایجانی ایجاد شده‌ در دوره‌ی مشروطیت، هویت ملی آزربایجانی ایجاد شده‌ توسط استالین، و وجود دولتی (رسپوبلیکای آزربایجان) که‌ هویت ملی خود را ترکیبی از این دو هویت ملی ضد تورک می‌داند، آن هم با نام «آزربایجان» که ‌یک نام غیر اتنیک و ایرانیک است، مجموعا باعث شد که‌ در طول قرن بیستم و اکنون هم ضربه‌ای مهلک بر روند تشکل هویت ملی و ملت شونده‌گی توده‌ی تورک ساکن در ایران مخصوصا در شمال غرب آن وارد آمده، این توده‌ی تورک تجزیه ‌و تکه‌ پارچه ‌شود؛ همچنین روند وطن شونده‌گی تمام مناطق تورک‌نشین در شمال غرب ایران – تورک‌ایلی و یا تورکستان متوقف و این سرزمین و وطن تورک هم تجزیه ‌و تکه ‌و پارچه ‌‌گردد[2].

پایان نوت مئهران باهارلی

[٢٦ ماییس ١٩١٨]

اوچونجو اوردو قوماندانی پاشا حضرت‌له‌ری‌نه

غایت عاجل‌دیر و ذاتا مخصوص‌دور

ج[واب]: ٣٤-٥-٢٥

 

گورجوله‌رین استقلالی حالی‌ندا جنوبی قافقاز موسولمان‌لاری‌نین دا مرکزی گنجه‌ اولماق اوزه‌ره ‌اعلان استقلال ائده‌ره‌ک، عوثمانلی حکومتی‌یله‌ بیر معاهده‌ی مهادنت ائیله‌مه‌ک آرزوسوندا اولدوق‌لاری‌نی خلیل به‌ی افه‌ندی‌یه‌ مراجعات‌لا حکومت سنیه‌یه ‌ابلاغ ائیله‌مه‌له‌ری ان موافق اولور.

شمالی قافقاز موسولمان‌لاری دا اساسن بو شکیل‌ده ‌مستقل اولاراق تشکیل ائده‌جه‌ک‌له‌ری جهت‌له‌ [دولت‌له؟] شمالی و جنوبی قافقاز موسولمان‌لاری دا بیرله‌شه‌ره‌ک داها قوی بیر ایسلام کیتله‌سی وجودا گلمیش اولور.

ائرمه‌نی‌له‌ره‌ گلینجه، بونلارین قافقاز و گورجو حکومت‌له‌ری آراسی‌ندا تقسیم اولونماسی‌نی و ال‌له‌ری‌نده‌ جزئی بیر قوه‌ی مسلحه‌نین بیله‌ بیراخیلماماسی‌نی مبرم گؤروروم. مع مافیه‌ [بو]، بنیم فکر مخصوصوم اولوپ، خلیل به‌ی افه‌ندی‌یه‌ حکومت‌جه‌ بو باب‌دا تعلیمات وئریله‌جه‌ک‌دیر.

گورجوله‌رله ‌مذاکرات صلحیه‌نین دوامی مدتینجه‌ ده ‌تیفلیس‌ه ‌دوغرو حرکات عسکریه‌نین توسیع ائدیلمه‌مه‌سی، مع مافیه‌ گورجوله‌رله ‌اوّل‌کی اساس آراسی‌ندا [اوزه‌ری‌نده؟] همن عرض مهادنت ائدیلمه‌سی‌نی اهمیت‌له ‌رجا ائده‌ریم.

٣٤-٥-٢٦

باش‌قوماندان وکیلی

انور

 

ENVER PAŞA-26 MAYIS 1918:

Güney Kafkasya Türkleri Gence başkentli bir devlet kurarak Bağımızlıklarını ilan etmeli ve Osmanlı İmparatorluğu ile İttifak anlaşması imzamalıdırlar.

Ermenilerin silahlı güçleri olmasına asla izin verilmemelidir.

[26 Mayıs 1918]

Üçüncü Ordu Kumandanı Vahip Paşa Hazretleri’ne

Gâyet âcildir ve zâta mahsûstur

C: 25/5/34

 

Gürcülerin istiklâli hâlinde Cenûbî Kafkas Müsülmanlarının da merkezi Gence olmak üzere îlân-ı istiklâl ederek Osmanlı Hükûmetiyle bir muâhede-i muhâdenet eylemek arzusunda olduklarını Halil Bey efendi’ye mürâcaatla Hükûmet-i Seniyye’ye iblâğ eylemeleri en muvâfık olur.

Şimâlî Kafkas Müsülmanları da esâsen bu şekilde müstakil olarak teşkîl edecekleri cihetle [devletle?] Şimâli ve Cenûbî Kafkas Müsülmanları da birleşerek daha kavî bir İslâm kitlesi vücûda gelmiş olur.

Ermenilere gelince, bunların Kafkas ve Gürcü Hükûmetleri arasında taksîm olunmasını ve ellerinde cüzî bir kuvve-i müsellahanın bile bırakılmamasını mübrem görürüm. Mamâfîh [bu] benim fikr-i mahsûsum olup, Halil Bey efendi’ye kükûmetçe bu bâbda tâlîmât verilecektir.

Gürcülerle müzâkerât-ı sulhiyenin devâmı müddetince de Tiflis’e doğru harekât-ı askeriyenin tevsî edilmemesini, mamâfîh Gürcülerle evvelki esâs arasında [üzerinde?] hemen arz-ı muhâdent edilmesini ehemmiyhetle ricâ ederim.

Başkumandan Vekîli

Enver

ATASE, BDH, kl.no. 2919, d.no. 499, f. 3-21.

GÜNEY KAFKAS TÜRKLERİNİN YANITINDAN:

Cenûbi Kafkas Müsülmanlarının müntehab vekilleri her gün küme küme nezd-i âcizâneye gelmekte ve Cenûbi Kafkas İslam sahasının bilâkayduşart ilhâkını tezerrü’ etmektedirler. Bunlar diyorlar ki: Biz ancak Türkiye’deki ırk ve din kardeşlerimizle aynı kayd ve şart altında Devlet-i Osmâniye’ye tâbi olmadıkça yaşayamayacağız. Bu, bizim ezelî ve zevâl nâpezîr bir akîde-i vicdâniyemizdir. Biz istiklâliyeti tanımayız ve istemeyiz. Hiç bir kuvvet sizi bizden ayrı yaşatmaya muktedir deyildir. Biz ya Devlet-i Osmâniye bayrağı altında yaşayacağız, veyâhut Devlet bizi kabul etmezse bu bayrağa bürünerek öleceyiz.

ATASE, BDH, kl.no.2919, d.no.499, f. 3-26:3-29

---

[1] ATASE, BDH, kl.no.2919, d.no.499, f. 3-26:3-29

[2] در مورد تورک‌های قفقاز و ایران، نام آزربایجان به عنوان اسم دولت و اسم ملت و اسم زبان و .... هم عامل درجه اول در متوقف کردن روند ملت شونده‌گی آن‌ها و هم جلوگیری از تشکیل مفهوم وطن تورک بوده و در حال حاضر هم است. ما در باره‌ی واقعیات میدانی صحبت می‌کنیم، نه در باره‌ی اومیدها و آرزوهایمان. در ایران دشمن اصلی داخلی هویت ملی تورک، هویت قومی و ملی آزربایجانی، و دشمن اصلی خارجی پان‌ایرانیسم است.

هویت‌های اتنیکی قازاق و تاتار و قیرقیز و اوزبیک و .... بر خلاف هویت آزربایجانی، توسط استالین و شوروی ساخته نشده است. آن‌ها از قرن‌ها قبل و در منابع و متون قدیمی از جمله تورکی وجود داشتند. از سنگ‌نوشته‌های اورخون تا آثار میرزا مهدی خان استرآبادی. در حالیکه هویت قومی ضد تورک آزربایجانی توسط انگلستان در دوره‌ی مشروطه و هویت ملی ضد تورک آزربایجانی توسط روسیه‌ی استالین اختراع شده است.

مورد کشورهای عرب‌زبان و انگلیسی‌زبان و فرانسه‌زبان و اسپانیایی‌زبان با نام‌های گوناگون، مقوله‌ی دیگری است و وضعیت آن‌ها مشابه ما نیست. در مورد ما نام دولت و ملت آزربایجان و وطن آزربایجان و زبان آزربایجانی و ..... با هدف مشخص زدودن و یا جلوگیری از تشکل دولت تورک و ملت تورک و وطن تورک و زبان تورکی و .... از طرف دولت‌های متخاصم ضد تورک طراحی شده و اینگونه هم عمل کرده است.

در مورد فارس‌ها، هویت ایرانی نام دیگر هویت ملی فارسی است مانند ارمنی که نام دیگر هویت ملی «های» است و افغان که نام دیگر هویت ملی پشتون است. نام تاجیکستان از نام قومی ملی تاجیک گرفته شده و هیچ شباهتی به نام آزربایجان که از نام هیچ قوم و ملت گرفته نشده ندارد ....

کاربرد اصطلاح دری برای زبان فارسی امروز رایج در ایران غلط است. برای زبان رایج در ایران باید فارسی و برای زبان رایج در افغانستان باید دری را بکار برد.