آنیمساتما: تورک
خالقی‌نین بوی‌تؤره‌تیمی‌نده (ائتنوگئنئزی‌نده)، دوغو (تورکیستان) تورک‌له‌ری‌نین
به‌لیرله‌ییجی اوینامی (رولو) واردیر. بوگونکو ایران توپراق‌لاری‌نی دوغودان گیره‌ن ایلک تورکیک بوی‌لار و قوردوق‌لاری دولت‌له‌ر، دوغو و یا اه‌سکی
تورکیستان‌دان ایدی‌له‌ر (ایران‌ین قوزئی باتی‌سی‌ندان بو اولکه‌یه گیره‌ن هون و
خه‌زه‌ر کیمی اه‌سکی تورک‌له‌ر ایسه، آوراسیا – آوروپانین اه‌سکی تورک‌له‌ری‌نده‌ن‌دی).
داها سونراکی آلتاییک – تورکیک – مونقولیک دولت‌له‌ر
دؤنه‌می‌نده ده (بنی ساج، سالاریان (کنگریان)، سیمجوریان، سبکری (سُبْکَری)،
قاراتگینی، «ایلک خانیان» (قاراخانیه)، قوت‌لوق‌خان‌لی (قراختائی)، موغول‌های کبیر،
ایلخانلی - هولاکویی، جالاییرلی - ایلکا نویان، آل چوپان - سولدوس، آل اینجو، تیموری
(گورکانی)، و ....) بو اولکه‌یه اؤزه‌ل‌لیک‌له تورک‌ایلی‌یه دوغو تورک‌له‌ری‌نده‌ن
اولان سایی‌سیزجا بوی و ایل گه‌لیپ یئرله‌شدی.
دوغو تورک‌جه‌سی (اه‌سکی اویغورجا و یا چاغاتای‌جانین ایلکین ائوره‌سی)، بوگونکو ایران توپراق‌لاری و تورک‌ایلی
ده یازیلان ایلک تورک‌جه به‌لگه و یاپیت‌لارین دیلی ایدی. چاغاتای‌جا ١٩ یوزایلین
اورتالاری‌نا ده‌ک ایران‌داکی تورک-موغول اه‌رکله‌ت‌له‌ری‌نین (دولت‌له‌رین) - ایلخانلی،
جالاییرلی، قاراقویون‌لو، آغ قویون‌لو، قیزیل‌باش، آفشار و قاجار باش‌دا اولماق
اوزه‌ره - توغرالی (رسمی) دیل‌له‌ری‌نده‌ن بیری اولموش‌دور. گونوموزده ایران و
تورک‌ایلی‌نده دوغو تورک‌له‌ری ایله باغلانتی‌لی سایی‌سیز یئرآدی (توپونومیم)
واردیر.
چاغ‌داش تورک‌جه‌نین (باتی اوغوزجانین) دوغو لهجه‌له‌ری‌نین
(عوثمان‌لی – بالکان لهجه‌له‌ری‌نه قارشی‌لیق «تورکمان» آدلاندیریلان بیزیم لهجه‌میزین)
اورتایا چیخیشی‌نین ته‌مه‌ل نه‌ده‌نی و به‌لیرله‌ییجی اؤزه‌ل‌لییی، بو تورکمان
لهجه گروپوندا وار اولان سایی‌سیز دوغو تورک‌جه‌سی– چاغاتای‌جا و اونون آراجی‌لیغی
ایله موغول‌جا کلیمه‌دیر.
آراشدیرماجی‌لار اوچون ایران و تورک‌ایلی‌نده تورک دیلی،
گؤرک‌سؤزو (ادبیاتی) و اؤته‌یی‌نی (تاریخی‌نی) اؤیره‌نمه و آراشدیرما، دوغو تورک‌جه‌سی
و یا چاغاتای‌جا دیلی و گؤرک‌سؤزونو بیلمه‌ده‌ن اولاناق‌سیزدیر.
Anımsatma: Türk halkının boytöretiminde
(étnogénézinde) Doğu veya Eski Türkistan Türkleri’nin belirleyici oynamı (rolu)
olmuştur. Bugünkü İran topraklarına giren ilk Türkik boylar ve kurdukları
devletler, Doğu veya Eski Türkistan’dan idiler. İranın kuzeybatısından bu
ülkeye giren Hun ve Hazar gibi eski Türkler ise, Avrasya-Avrupanın eski
Türklerindendi).
Daha sonraki Altayik, Türkik ve Mongolik
devletler döneminde de bu ülkeye özellikle Türkiline Doğu Türklerinden olan
sayısızca boy ve il gelip yerleşti. (Beni Sac, Salariyan- Kengeriyan,
Simcuriyan, Sübkeri, Karatiginler, İlikhanlılar – Karahanlılar; Kutlukhanlılar -
Karahıtay, Büyük Moğol, İlhanlı - Hulakuiler, Calayırlılar - İlka Noyan, Çopanlılar
- Suldus, İncuiler, Timurlular - Kürekengli,…).
Doğu Türkçesi veya Çağatayca’nın ilkin evresi,
bugünkü İran toprakları ve Türkili’de yazılan ilk Türkçe belge ve yapıtların dili
idi. Çağatayca 19. yüzyılın ortalarına dek – İlhanlı, Calayırlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu,
Kızılbaş, Afşar ve Kacar başta olmak üzere - İrandakı Türk-Moğol erkletlerin
(devletlerin) tuğralı (resmi) dillerinden biri olmuştur. Günümüzde İran ve
Türkili’de Doğu Türkleri ile bağlantılı sayısız yeradı (toponim) vardır.
Çağdaş
Türkçe’nin
(Batı Oğuzca’nın) Doğu lehçelerinin (Osmanlı-Balkan lehçelerine
karşılık “Türkman” adlandırılan bizim lehcemizin) ortaya çıkışının temel nedeni
ve belirleyici özelliyi, bu Türkman lehçe toparında var olan sayısız Doğu Türkçesi
- Çağatayca ve onun aracılığıyla Moğolca kelimelerdir.
Araştırmacılar
için İran ve Türkili’de Türk dili, görksözü (edebiyatı) ve öteyini (târihini)
öyrenme ve araştırma, Doğu Türkçesi veya Çağatayca dili ve görksözünü bilmeden
olanaksızdır.
یادآوری: تورک‌های
شرقی و یا تورکستان قدیم، در تشکل قومی-ملی (اتنوگنز) ملت تورک نقش تعیین کننده‌ای
داشته‌اند. نخستین دولت‌ها و طوائف تورک که در دوران باستان و قدیم از قبیل گؤک‌تورک‌ها،
غزنویان، خوارزمشاهیان، .... از شرق به اراضی ایران امروزی وارد شده‌اند، تورک‌های
شرقی و از تورکستان قدیم بودند (نخستین تورک‌ها از شمال غرب که به ایران وارد
شدند، مانند هون‌ها و خزرها و ... از تورکان باستان شمال و غرب، یعنی تورک‌های
آوراسیا – اوروپا بودند).
بعدها در دوره‌ی حاکمیت دولتهای آلتاییک – تورکیک –
مونقولیک هم (بنی ساج، سالاریان (کنگریان)، سیمجوریان، سبکری (سُبْکَری)، قاراتگینی،
«ایلک خانیان» (قاراخانیه)، قوت‌لوق‌خان‌لی (قراختائی)، موغول‌های کبیر، ایلخانلی
- هولاکویی، جالاییرلی - ایلکا نویان، آل چوپان - سولدوس، آل اینجو، تیموری (گورکانی)،
و ....) گروهای متعدد از تورک‌های شرقی در ایران امروزی مخصوصا تورک‌ایلی اسکان
یافتند.
تورکی شرقی، مشخصا اویغوری قدیم و یا مرحله‌ی نخستین
تورکی جغتایی، زبان اولین اسناد و آثار نوشته شده به تورکی در اراضی امروز ایران و
تورک‌ایلی است. همچنین تورکی جغتایی تا اواسط قرن نوزده میلادی، یکی از زبان‌های
رسمی دولتهای تورک - موغول حاکم بر ایران - و در راس آن‌ها دولتهای موغول ایلخانلی،
جالاییرلی، و دولتهای تورکمان قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو، قیزیل‌باش، افشار،
قاجار - بود. امروز در ایران و تورک‌ایلی، توپونیم‌های جوغرافی بی‌شماری در ارتباط
با تورکان شرقی موجود است.
اساسا علت
اصلی ظهور و خاصیت تعیین کننده‌ی لهجه
های شرقی زبان تورکی معاصر (اوغوز غربی) ما که (در مقایسه با لهجه‌های عوثمان‌لی –
بالکان)، مجموعا «تورکمان» نامیده می‌شوند، وجود کلمات بی شمار تورکی جغتایی-شرقی
و از آن طریق موغولی در این گروه لهجه‌ها است.
برای محققین، آموختن و تحقیق در باره‌ی زبان، ادبیات و
تاریخ تورک در ایران و تورک‌ایلی، بدون دانستن زبان و ادبیات تورکی شرقی و یا
جغتایی غیر ممکن است.
بیز بیرگه بولساق (بیزیم تورک‌جه‌میزه چؤنده‌ری)
آسمان‌داکی یولدوزلار ایچی‌ده‌ن
جانیم، ایزله‌پ سه‌نی تاپا مه‌ن
بیز بیرگه بولساق، قلبیمین تاری‌ده‌ن
سه‌ن‌گه جانیم، جای تاپا مه‌ن
سه‌ن بیله‌ن بولسام دایم
بخت‌لی ائده‌ردیم دایم
بخت همراه بولاردی بیزله‌رگه
سه‌ن بیله‌ن بولسام دایم
بخت‌لی ائده‌ردیم جانیم
بخت همراه بولاردی بیزله‌رگه
بیز بیرگه بولساق دایم
بیز بیرگه بولساق دایم
سه‌نی بخت‌لی ائده‌ر مه‌ن جانیم
بیز بیرگه بولساق دایم
بیز بیرگه بولساق دایم
بخت همراه‌دیر بیزله‌رگه جانیم
ایزله‌ی مه‌ن سه‌نی قایئرده بولسان هم
بیر عؤمر یانینق‌دا بولار مه‌ن
ایندی سه‌ن گه‌لسه‌نگ مه‌نینگ یانیم‌قا
جانیم، سه‌نی جوده سئوه مه‌ن
سه‌ن بیله‌ن بولسام دایم
بخت‌لی ائده‌ردیم دایم
بخت همراه بولاردی بیزله‌رگه
سه‌ن بیله‌ن بولسام دایم
بخت‌لی ائده‌ردیم جانیم
بخت همراه بولاردی بیزله‌رگه
بیز بیرگه بولساق دایم
بیز بیرگه بولساق دایم
سه‌نی بخت‌لی ائده‌ر مه‌ن جانیم
بیز بیرگه بولساق دایم
بیز بیرگه بولساق دایم
بخت همراه‌دیر بیزله‌رگه جانیم
BĖZ
BĖRGE BOLSEK - Uzbekçe (Türk Fonétik
Alfabésinde)
[Ė:
İ ve É arasında bir sestir]
Asmandegi
yulduzler içiden
Canim,
izleb sėni tapemen.
Bėz
bėrge bolsek, qelbimniñ tariden
Sėnge
canim, cay tapemen.
Sėn bilen bolsem daim,
Bextli
ėterdim daim,
Bext
hemrah bolerdi bėzlerge.
Sėn
bilen bolsem daim,
Bextli
ėterdim, canim,
Bext
hemrah bolerdi bėzlerge.
Bėz
bėrge bolsek daim,
Bėz
bėrge bolsek daim,
Sėni
bextli ėtermen, canim.
Bėz
bėrge bolsek daim,
Bėz
bėrge bolsek daim,
Bext
hemrahdir bėzlerge, canim.
İzleymen
sėni qeyėrde bolseñ hem,
Bėr
omr yaniñde bolermen.
Ėndi
sėn kėlseñ, mėniñ yanimge
Canim,
sėni cude sėvemen.
Sėn
bilen bolsem daim,
Bextli
ėterdim daim,
Bext
hemrah bolerdi bėzlerge.
Sėn
bilen bolsem daim,
Bextli
ėterdim, canim,
Bext
hemrah bolerdi bėzlerge.
Bėz
bėrge bolsek daim,
Bėz
bėrge bolsek daim,
Sėni
bextli ėtermen, canim.
Bėz
bėrge bolsek daim,
Bėz
bėrge bolsek daim,
Bext
hemrahdir bėzlerge, canim. (x2)
سؤزلوک
آنێمساتماAnımsatma : یادآوری،
تذکر
اه‌رکله‌تErklet :
دولت
اؤته‌کÖtek : تاریخ
اوْلاناق‌سێزOlanaqsız : غیر ممکن
اوْینامOynam : رول
بوْی‌تؤره‌تیمBoytöretim :
اتنوگنز
ایزله‌مه‌کİzlemek :
تعقیب ائتمه‌ک، دالی‌نا دوشمه‌ک، آرخاسی‌ندان گئتمه‌ک
ایزله‌ی مه‌نİzleymen : ایزله‌ره‌م
ایلکینİlkin :
نخستین
ایندیİndi :
شیمدی، اکنون، الآن
ائورهÉvre : مرحله
باغ‌لانتێ‌لێBağıantılı :
مربوط
بخت‌لیBextli : موت‌لو، قوت‌لو،
مسعود، خوشبخت
به‌لیرله‌ییجیBelirleyici : تعیین کننده
بوْلماقBolmaq : اولماق
بیرگهBirge :
بیرلیک‌ده
بیله‌نBilen :
بیله، ایله؛ ایله‌ن، با هم
تاپماقTapmaq : بۇلماق،
پیدا کردن
تار- توْرTor : اوتاغین یوخاری باشی، ائوین اه‌ن یاخشی و
گؤزه‌ل یئری
تۇغرالێTuğralı : رسمی
جۇدا-جۆدهCüde : اولدوقجا
چوخ؛ شدّت‌لی، وورقولو، دوام‌لی، به‌ر‌ک و آشیری بیچیم‌ده
سایێ‌سێزSayısız :
بی شمار
قایئردهQayérde : هایئرده،
هارادا، نه‌ره‌ده
کیلسه‌نگKilseñ : گه‌لسه‌ن
گؤرک‌سؤزGörksöz :
ادبیات
مه‌نینگMeniñ
: مه‌نیم
یاپێتYapıt :
اثر
یئرآدYérad : توپونیم
.png)
.png)
.png)
