محمد شاه غازی قاجار اؤوگۆسۆنده: مدحیه‌ی تورکی ابوالقاسم نباتی برای محمد شاه غازی، مفخر قاجار

محمد شاه غازی قاجار اؤوگۆسۆنده:

 

مدحیه‌ی تورکی ابوالقاسم نباتی برای محمد شاه غازی، مفخر قاجار

 

مئهران باهارلی

در این نوشته ابیاتی تورکی از شاعر تورک ابوالقاسم نباتی (١٧٧٧-١٨٤٦، اوشتیبین، قاراجاداغ، دوغو آزه‌ربایجان، تورک‌ایلی) در مدح و ستایش محمد شاه غازی قاجار تبریزی (١٨٤٨-١٨٠٨) را آورده‌ام.

١-این ابیات تورکی در مدح محمد شاه غازی، بخشی از آخرین خانه‌ی اثر «ساقی‌نامه»ی تورکی نباتی هستند. ساقی‌نامه‌ی نباتی در فورم یک ترجیع‌بند، با دوازده «خانه» که «بندیه»ی تکراری در آخر آن‌ها «قوْی قدم راهِ عشقه مردانه- گیر خراباتا مست و مستانه» است[1] می‌باشد. آخرین خانه‌ی «ساقی‌نامه»، دارای ٣٢ بیت و یک بیت بندیه است.

٢- ابیات تورکی نباتی در مدح محمد شاه غازی، از ژانر اؤوگو -مدیحه (Övgü - Methiye) حکام و سلاطین در ادبیات تورک است. از نمونه‌های اعلای شعر اؤوگو در ادبیات تورک ادوار گذشته، مدحیه‌ی نصیر باکویی در ستایش سلطان اولجای‌تو خوربان اۇۇدا (خدابنده) ایلخان‌لی، ٣٧ مدیحه‌ی فضولی بغدادی در ستایش سلاطین و مقامات عوثمان‌لی و قیزیل‌باش، مدحیه‌های متعدد سید لقمان اورموی در ستایش سلاطین عوثمان‌لی و ... را می‌توان برشمرد[2]. در قرون نوزده و ربع اول قرن بیستم هم، مدحیه‌های بسیار تورکی از سوی شعرای تورک ایران قاجاری و قفقاز در رثا و ستایش سلاطین دو دولت تورک قاجار و عوثمان‌لی سروده شده است. از بهترین مدحیه‌های تورکی برای سلاطین قاجار، علاوه بر مدحیه‌ی نباتی در ستایش محمد شاه غازی، مدحیه‌ی تورکی قمری دربندی در ستایش ناصرالدین شاه قاجار، مدحیه‌ی تورکی میرزا مهدی شکوهی در استقبال ورود مظفرالدین میرزا به مراغه، و مدحیه‌های شاعر ملی تورک معلم احمد فیضی افندی تبریزی در ستایش مظفرالدین شاه، احمد شاه، سلطان عبدالحمید و .... است[3].

٣-ابوالقاسم نباتی، مانند ممدوح خود محمد شاه غازی قاجار تبریزی، بر «مذهب علوی» و برجسته‌ترین شاعر تورک علوی در قرن نوزده است. مذهب علوی، نام عمومی گروه‌های گوناگون منسوب به غلات تورک سابقا موسوم به علی اللهی و قاراقویون‌لو و قیزیل‌باش و یا تشیع دوازده امامی متصوفه از اسلام هترودوکس؛ در مقابل «مذهب شیعه‌ی امامی» که تشیع دوازده امامی متشرعه از اسلام اورتودوکس و مذهب ملی فارسی است می‌باشد. اما در منابع و مقالات ایرانی و آزربایجانی، به مذهب علوی ابوالقاسم نباتی اشاره نمی‌شود. زیرا در سیستم حقوقی و قوانین ایران و جمهوری آزربایجان، مذهب علوی به رسمیت شناخته نشده است و بسیاری از محققین ایرانی و آزربایجانی حتی از وجود مذهب علوی مطلع نیستند.

در تاریخ‌نگاری ایران‌گرا و آزربایجان‌گرا، برای کم رنگ کردن و یا مخفی نمودن پیوند غلات تورک و قیزیل‌باشان ایران و آزربایجان با مسقط الراسشان آناتولی و علویان عوثمان‌لی - تورکیه تلاش می‌شود. .... در نتیجه در آثار این گونه محققین (م.ح. صدیق، محمدعلی تربیت، عبدالعلی نصفت، فریدون کؤچه‌رلی،  عزیز دولت آبادی، ...)؛ نباتی نه به عنوان یک شاعر تورک علوی، بلکه به عنوان یک شاعر آزربایجانی شیعه، عارف، مداح اهل بیت و علی، درویش مسلک، صوفی مشرب، اهل ریاضت، ... معرفی می‌شود که غیر دقیق، ناقص، اشتباه برانگیز و حتی در مواردی مانند ادعای شیعه بودن نباتی، تحریف واقعیت‌ها و غلط هستند.

در خانه‌ی آخر همین ترجیع‌بند هم که در اینجا نقل کرده‌ام، نباتی امام علی را دارای اوصاف الوهیت – آن که به چرخ گردان نظام و به خورشید نور درخشان و به جواهرات رخشان رنگ و به خان‌ها و خاقان‌ها تاج و تخت داده و مراد و مطلب انسان‌ها را برآورده می‌کند و ... معرفی کرده، که اعتقاداتی خارج از اسلام اورتودوکس، و غالیانه هستند.

٤-نباتی در اشعار خود همه جا زبان و مردم ما را صرفا «تورک» نامیده است. در این مدحیه نیز وی به سیاق اصطلاحات مست مستانه و مرد مردانه، ترکیب «تورک تورکانه» را به معنی با قطعیت و صراحت و جسارت و بدون ترس و دودلی و دورویی و... به کار برده است.

پایان نوت مئهران باهارلی

محمد شاه غازی قاجار اؤوگۆسۆنده:

[مدحیه‌ی ابوالقاسم نباتی برای محمد شاه غازی، مفخر قاجار]

ساقی‌یا! دۇر آیاغا مستانه

گه‌لدی سلطانِ گۆل، گۆلۆستانا

قاتێر وْ آت وَ مال وْ املاکی

جومله‌سین ائیله خرجِ می‌خانه

باده وئر، قێل‌گێلان مه‌نی سرگرم

که دیییم بیر غریبه افسانه

ائیله‌ییم مصره یۇسۇف‌ۇ سولطان

آپارێم مژده پیرِ کنعان‌ا

شاد ائدیم بیر نَفَسْ زۆلئیخانی

گه‌تیریم رخشِ عشقی جولانا

طورِ سینانێ[4] ائیله‌ییم زنده

گه‌تیریم جسمِ مرده‌نی جانا

ساقی‌یا! ساقی‌یا! دؤنۆم باشێنا

گئتدی اه‌ل‌ده‌ن بۇ رندِ دیوانه

دۇر گه‌تیر، دۇر گه‌تیر شراب، شراب

مه‌نی بۇنجا گه‌تیرمه افغانا

گؤنلۆمۆن کشورین کلال وْ ملال

ایسته‌ر ائتسین خراب وْ ویرانه

گه‌لسه میدانا باده‌یِ گۆل‌رنگ

باغ‌دا گه‌زمه‌ز غُرابِ بیگانه

 

ائی دلِ مستمندِ خون آشام

یۆز چئویر بیرجه شاهِ شاهان‌ا

میرِ یثرب، خدیوِ کلِّ امم

شیرِ یزدان، علیّ‌یِ عمران‌ا

شاهِ مشکل‌گشا علی‌دیر، علی

که وئریر نظمْ چرخِ گردانا

ایسته اوْن‌دان مراد و مطلبینی

هر نه‌دیر قوْرخما، مردِ مردانه

که اوْدۇر منبعِ سخا و کَرَم

اوْ وئریپ تاجْ خان وْ خاقانا

اوْ وئریپ آفتابا نورِ درخش

اوْ وئریپ رنگ لعلِ رخشانا

 

نکته‌سنجان و شاعرانِ سلف

گه‌تدی‌له‌ر رخشِ طبعی میدانا

هه‌ره بیر شاها اوْلدۇلار مدّاح

مه‌ن کمین بنده، شاهِ ایران‌ا

شاهِ رستم سوارِ دارا فرّ

که دۆشۆپ صیتِ عدلی دورانا

شاهِ غازی، امیرِ دریا دل

میرِ باذل، ولیّ‌ْ سبحان‌ا

شاهِ بِنْ شاه، مَفْخَرِ قاجار

که سالیپ دیوِ ظۆلمۆ زندانا

شهْ محمّد، شهِ سکندر شأن

التفات ائتمه‌ز آبِ حیوانا

هر یانا یۆز چئویرسه فتح وْ ظفر

قوْیالار باش اؤنۆنجه فرمانا

خادمِ بارگاهی[5]‌، یۆز جمشید

طعن ائده‌ر جاهێ مین سولئیمان‌ا

بخش ائده‌ر مورا مۆلْکِ دۆنیانی

دُرّ تؤکه‌ر گنجِ لۆطفۆ هر یانا

دۇستۇ بیلمه‌سین که غم نه ایمیش

دۇشمانێ آغناسین قێزێل قانا

سه‌ن نباتی، دۇعانی ائیله تمام!

نه ایشین وار ائشیتدی شاه یا نه؟

 

شۆکْر، صد شۆکْر تاپدێ سؤز انجام

دردیمیز یاخشێ یئتدی درمانا

کامِ دل حاصل اوْلدۇ، مۆشکۆل حلّ

گه‌لدی ساقی اه‌لی‌نده پیمانه

مه‌نِ مسکینه وئردی بیر نئچه جام

گئتدی هوشۇم کلات‌ا سیرانا

گه‌لدی ناگه خروشا ناله‌یِ دف

بۇ سؤزۆ سؤیله‌دی صریحانه

دئدی: «ائی مستِ جامِ باده‌یِ ناب

دۇر، داخێ بس‌دیر؛ تورکِ تۆرکانه

قوْی قدم راهِ عشقه مردانه،

گیر خراباتا مستِ مستانه»

سؤزلوک:

آغناماق: یئره دوشوپ توز و توپراق ایچی‌نده ده‌به‌له‌نمه‌ک

اؤنونجه: در مقابل، در حضور و پیش‌گاه

بونجا: این قدر، این طور

بیرجه: ته‌ک‌جه، یالنیز، منحصرا، صرفا، یگانه

تورکِ تورکانه: با قطعیت و صراحت و جسارت، و بدون ترس و دودلی و دورویی

سؤیله‌دی: گفت

گه‌تدی‌له‌ر: مخفف گه‌تیردی‌له‌ر

گؤنول: گؤیول، کؤنول

گێلان: پسوند امر دوم شخص مفرد

یئتمه‌ک: رسیدن

 

باذل: آقی، اه‌لی آچیق، بخشنده و سخی

خدیو: لقب فرمان‌روای مصر از جانب سلاطین عوثمان‌لی

شاه غازی: لقب محمد شاه قاجار

صیت: آوازه، ذکر خیر

غُراب: زاغ، کلاغ     

کلال: خسته‌گی، مانده‌گی، خیره‌گی و کندی

یثرب: مدینه‌ی رسول

---

[1] دوکتور جواد هئیت، ساقی‌نامه‌ی نباتی را در زمره‌ی بهترین اشعار وی شمرده است: «نباتی‌نین ترجیع‌بند شکلی‌نده یازدیغی ساقی‌نامه‌سی، اونون اه‌ن یاخشی شعرله‌ری‌نده‌ن‌دیر». دوکتور جواد هئیت. مقاله‌ی سید ابوالقاسم نباتی، وارلیق، ١٥ینجی ایل، یای سایی‌سی، ١٣٧٢. صص٨-١٨)

[2] شعر نصیر باکویی به تورکی شرقی در مدح سلطان اوْلجای‌تۇ خۇربان اۇۇدا (خدابنده) ایلخان‌لی

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/xurban-uuda.html

سید لقمان اورموی: در مدح سلطان محمد فاتح و ستایش فتح استانبول

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_69.html

سید لقمان اورموی: آلِ عثمان نورِ چشمِ عالمند، و مدح سلطان سلیم دوم

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/blog-post.html

[3] مدحیه‌ی تورکی قُمْری دربندی در ستایش ناصرالدین شاه قاجار

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post.html

اوجان‌لی معلم احمد فيضی‌ده‌ن ميللی بير تورکو: تورک باهاديرلاری. ٢٦ ماه می، ١٨٩٧ (٦ خرداد ١٢٧٦ شمسی)

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post.html

قدم قویدو فغفور و خاقانیمیز- شعر تورکی میرزا مهدی شکوهی در استقبال ورود مظفرالدین میرزا به مراغه

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_18.html

قصيده‌ی تورکی کونسول قاجار در شام در مدح فخرِ شاهان، حضرتِ سلطان حميد

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post.html

میللی شاعیر معلم فیضی: عوثمانلی سلطان عبدالحمیدخان و قاجار مظفرالدین شاه اؤیگوسونده

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_4.html

شیخ الرئیس قاجار تبریزی: در ستایش خلیفه‌ی اعظم، سلطان معظم مَحْمَتْ رشات عثمانلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_16.html

سِنْجه بير طفلِ صغير، عقل و فطانت‌جه کبير؛ تختِ ايران‌ا جلوس ائتدی بو دم «احمد شاه»

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_22.html

[4] داش‌باسمادا «طورِ سلمانی» یازیلمیش‌دیر. «طورِ سینا»، موسا یالاواجین تانری ایله قونوشدوغو، ... سینا یاریم‌آداسی‌نداکی بیر داغین آدی‌دیر.

[5] داش‌باسمادا «بارگاهه» بیچیمی‌نده یازیلمیش‌دیر.