گزارشی از گردهمایی زنان تورک از آزربایجان ایران برای حقوق زنان در آشقابات به‌ نقل از نشریه‌ی تورکمه‌نستان – ١٩٢٥

 

گزارشی از گردهمایی زنان تورک از آزربایجان ایران برای حقوق زنان در آشقابات به‌ نقل از نشریه‌ی تورکمه‌ن‌ستان – ١٩٢٥

 

مئهران باهارلی

 

در نشریه‌ی تورکمه‌ن‌ستان چاپ آشقابات (عشق‌آباد) در جمهوری سوسیالیستی شوروی تورکمن‌ستان به ‌تاریخ نووامبر ١٩٢٥ – گزارشی از یک گردهمایی با شرکت بیش از ٢٠٠ تن از زنان تورک از آزربایجان ایران در باره‌ی حقوق و آزادی‌های زنان در کولوپ نریمانوف آن شهر درج شده ‌است. در گزارش به وضعیت اسف‌بار زنان تورک در آزربایجان ایران، سرکوب حقوقشان و ذلیل و خوار شدن خودشان، لزوم سوادآموزی و کسب آگاهی و پیش‌قدم و فعال شدنشان برای حفظ حقوق و آزادی‌های‌شان و .... اشاره شده است. در زیر متن اصلی تورکمنی این گزارش را با الفبای استفاده شده در آن نشریه، معادل آن به‌ تورکی و سپس ترجمه‌ی آن به ‌فارسی را داده‌ام.

١-مطالب این نشریه‌ مانند دیگر نشریات وقت در تورکستان – آسیای میانه به‌ سبب سنت‌شکنی در املا و استفاده ‌از الفبای فونتیک – تمامن فونتیک در نگارش همه‌ی کلمات و پسوندها و اسامی با منشاء تورکی و فارسی و عربی و روسی و .... در متون تورکمنی، از جمله‌ استفاده ‌از املاهای آزربایجان - آزاربایجان، ته‌بریز، تورکمه‌ن، تاهران، اورسیه – اورسییه‌ت، په‌کین، له‌نین و ... به‌ جای فورم‌های فارسی آذربایجان، تبریز، ترکمن، تهران، روسیه، پکن، لنین، ...، دارای اهمیت فوق‌العاده‌ در تاریخ تطور املا و اورتوگرافی تورکی است.

٢-وفور و غنای لغات و ترکیبات و اصطلاحات و قواعد دستور زبانی قدیم و اصیل تورکیک در نوشته‌جات این نشریه و دیگر نشریات وقت در تورکستان – آسیای میانه، که‌ می‌توانند از طرف ما اقتباس و در زبان تورکی‌مان - که‌ به‌ شدت متاثر از فارسی و عربی مخصوصا در حیطه‌ی لغوی و کلمات بوده و فارسیزه شده است – به کار روند هم، بسیار جالب توجه ‌و مهم است. مانند: یوُموُش (خدمت)، قوُراما (تشکیلات)، اوُیا (خواهر)، سانێ (عدد)، آیێتماق (گفتن)، دۆزگۆن‌لۆ (منظم)، یئتمه‌زچی‌لیک (نارسائی)، اه‌نته‌ک (عجیب، حیرت‌آور)، قاتێ (شدید)، اه‌رک‌لی (مقتدر)، آنق (ادراک، شعور)، ایبه‌رمه‌ک – یێبارماق (فرستادن)، قاتناشماق (در ارتباط و پیوند بودن)، بای (ثروت‌مند)، توْپار (دسته، گروه)، قاراماق (نظر انداختن، نگاه کردن)، گؤته‌رمه‌ک – قوْتارماق (برافراشتن، بلند کردن)، تؤوه‌ره‌ک (اطراف، دور)، قایتارقێ (جواب، پاسخ)، بۆس‌بۆتون (تماما)، یوُرت‌داش اوُروُشوُ (جنگ داخلی)، سێخێ (محکم)، کؤپه‌لتمه‌ک (زیاد کردن)، بیرله‌شیک (متحد)، اوُلوُ (بزرگ)، یئنگیل (مودرن)، یایراتماق (منتشر کردن)، کؤپ‌ره‌ک (زیادتر)، یایرادیجی (ناشر)، که‌زه‌ک (دفعه، بار)، اؤسمه‌ک (رشد کردن، بالغ شدن، ارتقاء یافتن)، ...

٣-این گزارش معین، علاوه ‌بر عرصه‌ی املا و لغت، از جهت تاریخ مبارزه ‌برای احقاق حقوق و آزادی‌های زنان تورک از آزربایجان ایران و وضعیت و فعالیت‌های آن‌ها در این استقامت در جمهوری سوسیالیستی تورکمنستان شوروی – آن هم یک سال بعد از تاسیس آن جمهوری -، دارای اهمیت مضاعف می‌باشد.

٤-در قرن نوزده‌ و ربع اول قرن بیستم، امپراتوری عوثمان‌لی ملجاء و پناه‌گاه‌ اصلی و وطن جدید برای خیل مهاجرین و پناهنده‌گان و فراریان و ناراضیان و مخالفین سیاسی و مقامات دولتی و نظامی متجدد و اصلاح‌‌طلب و تجار و کارگران فصلی و گروه‌های دینی سرکوب شده‌ی (علوی – علی‌اللهی، سنّی، بابی – ازلی و بهایی و ...) تورک از تورک‌ایلی و دیگر ملل ساکن ایران بود. پس از قلم‌روی عوثمان‌لی، امپراتوری تزاری روسیه ‌از این بابت در رده‌ی دوم قرار داشت. در روسیه‌ی تزاری به ‌ترتیب سه ‌منطقه‌ هدف اصلی مهاجرت – اسکان تورک‌های تورک‌ایلی بود: نخست قفقاز (باکو، تفلیس، باتوم، ایروان، نخجوان، گومرو، ...)، دوم تورکمنستان مخصوصا آشقابات، سوم دیگر مناطق روسیه‌ی اوروپایی و مرکزی (موسکو، روستوو، اودئسا، ....). با این وصف در دوره‌ی مورد بحث تورکمنستان یکی از دریچه‌های آشنایی ملت تورک و دیگر ملل ساکن در ایران با مدنیت معاصر و از مراکز مبارزات تجددخواهانه و حریت‌طلبانه‌ی آن‌ها بود.

٥-با اشغال دوباره‌ی قفقاز - جمهوری آزربایجان و تورکستان - تورکمنستان توسط روسیه ‌(بولشویک‌ها و ارتش سرخ) و کشیدن دیوار آهنین بین ایران و قفقاز - تورکستان توسط روسیه، این مناطق نقش خود به‌ عنوان دریچه‌ی آشنایی مردمان ایران با مدنیت معاصر را از دست دادند. این نیز، به‌ درجه‌ی معینی باعث عقب‌مانده‌گی و پس‌رفت زبانی، ادبی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کل جامعه‌ی ایرانی مخصوصا دو ملت تورک و تورکمن ساکن در ایران شد.

٦-با سقوط شوروی، بر خلاف آن‌چه انتظار می‌رفت، دو منطقه‌ی قفقاز و مخصوصا تورکستان - تورکمنستان دوباره‌ به‌ مودلی برای تجددطلبی و پای‌گاهی برای مبارزات آزادی‌خواهانه‌ی مردمان ساکن در ایران و مخصوصا ملل تورک و تورکمن ساکن در این کشور تبدیل نشدند. از دلائل این امر، علاوه ‌بر عامل اصلی یعنی عدم گذر آن‌ها به‌ نظام‌هایی مودرن و دموکراسی لیبرالی و .... و غلطتیدن آن‌ها به نظام‌هایی نالیبرال، عدم موفقیت آن‌ها در زدودن سمومات و ترمیم تخریبات نظام شوروی بر هویت ملی آن‌ها، ترک آوانگاردیسم و سنت‌شکنی‌های آغاز قرن بیستم (مانند کاربرد املای فونتیک و سپس قبول خط لاتینی، اصلاحات رادیکال در عرصه‌ی حقوق و آزادی‌های زنان و .....)، و به جای آن‌ها حاکم شدن نوعی محافظه‌کاری شدید در این عرصه‌ها است. به‌ عنوان نمونه: ‌در جمهوری آزربایجان اصرار بر هویت ملی ضد تورک استعماری و جعلی روسیه‌ی ساخته‌ی «آزربایجانی» و تاریخ‌نگاری ضد تورک و غیر علمی آزربایجان‌گرا؛ در جمهوری تورکمنستان قبول یک الفبای لاتینی بسیار نامناسب که‌ خواندن متون تورکمنی لاتینی را برای دیگران غیر ممکن و زجرآور می‌کند، و تبدیل شدن این کشور به کره‌ی شمالی آسیاسی میانه و ایزولاسیون و تجرید این کشور از جهان معاصر؛ هم‌چنین لاقیدی رسمی – دولتی هر دو دولت جمهوری آزربایجان و جمهوری تورکمنستان به ‌ترتیب به سرنوشت تورکان ساکن در ایران و عراق، و تورکمن‌های ساکن در ایران و افغانستان، ....

پایان نوت مئهران باهارلی

متن اصلی تورکمنی

ایاللار اراسندا

ایران – ازربایجان آیاللاری اراسندا آننا گونی نویابرڭ ١٣ی ناریمانوف قولوبندا ایران – آزربایجان آیاللارنیڭ اومومی یغناغی بولدی. یغناغدا ٢٠٠ه‌چه‌ن آیال قوشیلانیدی.

شو یغناق، شه‌هه‌رده‌ یاشیان ایران – آزربایجان آیاللارنیڭ اوقتیابر بایرامی گوننده ‌اومومی جاماغات بله‌ن بایراما قوشیلابیلمه‌دیکله‌ری سه‌به‌بلی (ارله‌رڭ) قورقسندان نومایشه ‌قوشیلابیلمه‌دیکله‌رینه ‌گوره‌ چاغریلانیدی.

یغناغدا یو[لداش] حالیلوف، اوقتیابر اینقلابی وه‌ شرق آیاللاری حاقندا داقلاد به‌ردیکده‌ن سوڭ، سه‌یید به‌کیم سولتانووا آدلی غارری بیر آیالڭ چیقشدا بولماغی، آیاللارا کوپ تاسیر ایتدی. مه‌زکور آیال آیتدی کی:

«اویالاریم، من بیر غیلیمسز انسانام، غلیمسیز اولدیغیما گوره‌ دونیاده‌ هیچ بیر نامه‌نی آنلامان. حایوان یالی یاشیارن. اوقتیابر اینقلابنه‌چه‌ن بیز ایران – آزربایجان آیاللاریندان بیر سانیدا بولسین گوندوز کوچیه‌ چیقابیلمه‌زدی. بیزڭ حوقوقمز آیاغلار آستندا باسغالانیردی. بیز ازیلیردیک، بیزڭ سه‌سیمیزه‌ سه‌س به‌ره‌ن یوقیدی.

ایندی؛ ایندی شورالار حوکومه‌تی بیزڭ حوقوقمزی، ساقلیا[ر]؛ ماغارپ – مه‌ده‌نییه‌ت قاپولاری بیزڭ یوزیمزه ‌آچیقدیر. امما، وه‌لین بیز اوزیمز اوز حوقوقمزی ساقلاماغا ساویق باقیاس.

اویالاریم، شونی دوشونمه‌لیدرسیڭز کی: غیلمسز – آڭسیز هه‌ر بیر آدامڭ حوقوقی بولماز؛ او، ازیله‌ر؛ او، هه‌میشه‌ حورلوق چه‌کیار.

اوقتیابر اینقلابنڭ بوتین شرق آیاللارینا به‌ردیکی آزادلقی ساقلاماق وه ‌اوندان په‌یدالانماق اوچن بیزه‌ غیلم وه ‌یه‌نه‌ ده‌غیلم گه‌ره‌کدر» (شیدده‌تلی آلقشلار).

یغناق یو[لداش] داداشووانڭ داقلادینی هه‌م ایشتدیکده‌ن سوڭ بوتین پالتاراتسکیده‌ یاشیان ایران – آزربایجان قادینلارینڭ گه‌لجه‌کده ‌بار گویجله‌ری بله‌ن چالشیب اوقیاجاقلاری، قیز وه ‌اوغلانلارینی قامسامول وه ‌پیانه‌ر قورامالارینا به‌ره‌جه‌کله‌رینی گورکه‌زه‌ن بیر قارارڭ بیر آغزدان قابول ادیلمه‌سی بله‌ن قوتاردی.

آیاللارا یغناغدان سوڭرا پولسز اسپه‌قتاقل به‌ریلدی.

ح.

بازنویسی متن به تورکی

آیال‌لار آراسی‌ندا

ایران - آزه‌ربایجان آیال‌لاری آراسی‌ندا آننا گونو (یئی‌گون) نویابرین ١٣و نریمانوف قولوبوندا ایران – آزه‌ربایجان آیال‌لاری‌نین عومومی ییغیناغی اولدو. ییغیناق‌دا ٢٠٠ه‌جه‌ن آیال قوشولموش ایدی. شو ییغیناق، شه‌هه‌رده‌ یاشایان ایران - آزه‌ربایجان آیال‌لاری‌نین اوقتیابر بایرامی گونونده‌ عومومی جاماعات بیله‌ن بایراما قوشولابیلمه‌دیک‌له‌ری سبب‌لی «اه‌رله‌رین قورخوسوندان نوماییشه‌ قوشولابیلمه‌دیک‌له‌ری‌نه ‌گؤره» چاغریلمیش ایدی.

ییغیناق‌دا یول‌داش خلیلوف اوقتیابر اینقیلابی و شرق آیال‌لاری حاققی‌ندا داقلاد (سالیق) وئردیک‌ده‌ن سونرا، ساییت به‌ییم سولطانووا آدلی قاری بیر آیالین چیخیش‌دا بولماسی، آیال‌لارا کؤپ تاثیر ائتدی. مذکور آیال آییتدی کی:

«اویالاریم، مه‌ن بیر علم‌سیز اینسانام. علم‌سیز اولدوغوما گؤره‌ دونیادا هئچ بیر نامه‌نی آنلامام. حیوان یالی – کیمی یاشاییرام. اوقتیابر اینقیلابی‌ناجان بیز ایران - آزه‌ربایجان آیال‌لاری‌ندان بیر سانی دا اولسون، گوندوز کوچه‌یه ‌چیخابیلمه‌زدی. بیزیم حوقوقوموز آیاق‌لار آستی‌ندا (آلتی‌ندا) باسقالانیردی. بیز اه‌زیلیردیک. بیزیم سه‌سیمیزه‌ سه‌س وئره‌ن یوخ ایدی. ایندی، ایندی شورالار حوکومه‌تی بیزیم حوقوقوموزو ساغلار. معارف – مدنیت قاپی‌لاری بیزیم اوزوموزه‌ آچیق‌دیر. آمما ولی بیز اؤزوموز اؤز حوقوموزو ساغلاماغا سویوق باخیریز.

اویالاریم، شونو دوشونمه‌لی‌سینیز کی: علم‌سیز - آنق‌سیز هر بیر آدامین حوقوقو اولماز. او اه‌زیله‌ر، او همیشه‌ خورلوق چه‌که‌ر. اوقتیابر اینقیلابی‌نین بوتون شرق آیال‌لاری‌نا وئردییی آزادلیغی ساخلاماق و اوندان فایدالانماق اوچون، بیزه‌ علم و یینه‌ ده ‌علم گه‌ره‌ک‌دیر» (شدّت‌لی آلقیش‌لار)

ییغیناق یول‌داش داداشووانین داقلادی‌نی هم ائشیتدیک‌ده‌ن سونرا، بوتون پالتاراتسکی‌ده‌ (آشقابات‌دا) یاشایان ایران – آزه‌ربایجان قادین‌لاری‌نین گه‌له‌جه‌ک‌ده‌ وار گوج‌له‌ری بیله‌ن چالیشیپ اوخویاجاق‌لاری، قیز و اوغلان‌لاری‌نی قومسومول و پییونئر قورام‌لاری‌نا وئره‌جه‌ک‌له‌ری‌نی گؤرکه‌زه‌ن (گؤسته‌ره‌ن) بیر قرارین بیر آغیزدان قبول ائدیلمه‌سی بیله‌ن قوتاردی.

آیال‌لارا ییغیناق‌دان سونرا پول‌سوز ایسپه‌کتاکیل (تییاترو اویونو) وئریلدی.

ترجمه به فارسی (مئهران باهارلی)

بین زنان

در روز جمعه ١٣ نووامبر، گردهمایی عمومی زنان از آزربایجان ایران در کولوب نریمانوف برقرار شد. در گردهمایی بیش از ٢٠٠ زن اشتراک داشتند. دعوت به این گردهمایی به دلیل آن که زنان از آزربایجان ایران – در نتیجه‌ی ترس از شوهرانشان - نتوانسته بودند هم‌راه با گروه‌های دیگر مردم در جشن اوکتوبر شرکت کنند، انجام شده بود. در گردهمایی «یول‌داش خلیلوف» پس از آن‌ که گزارشی در باره‌ی انقلاب اوکتوبر و زنان مشرق ارائه کرد، یک خانم مسن به اسم «ساییت به‌ییم سولطانوو» سخ‌نرانی نمود که بسیار موثر بود. خانم مذکور چنین گفت:

«خواهران من! من انسانی بی علم (بی سواد) هستم. و از آنجائی که بی سوادم، هیچ نامه‌ای را نمی‌توانم (بخوانم و) درک کنم. مانند یک حیوان زنده‌گی می‌کنم. تا انقلاب اوکتوبر، از ما زنان آزربایجان ایران، حتی یک نفر نمی‌توانست که در طی روز به خیابان برود. حقوق ما در زیر پا لگدکوب می‌شد. ما سرکوب می‌شدیم. کسی نبود که به صدای ما صدا داده حمایت کند. اکنون، اکنون حکومت شوراها حقوق ما را تامین می‌کند. درهای معارف و مدنیت به رویمان باز است. اما و لاکن ما خودمان به مساله‌ی حفظ حقوق خود به سردی نگاه می‌کنیم (اشتیاق نشان نمی‌دهیم).

خواهرانم! این را باید درک کنید که انسان بدون علم و آگاهی دارای هیچ حقوقی نیست. او سرکوب می‌شود. او همیشه ذلت و خواری می‌کشد. برای ما علم و باز هم علم لازم است تا بتوانیم آزادی‌ای را که انقلاب اوکتوبر به همه‌ی زنان شرق اعطا کرده است حفظ کنیم و از آن بهره‌مند شویم» (تحسین – دست زدن‌های شدید)

گردهمایی پس از شنیدن گزارش «یول‌داش داداشووا»، و قبول کردن یک‌صدای مصوبه‌ای که در آن نشان داده می‌شد زنان آزربایجان ایران که در سراسر پالتاراتسکی (آشقابات) زنده‌گی می‌کنند، در آینده با تمام قوای خود سعی به خواندن (سوادآموزی) و فرستادن دختران و پسرانشان به قومسومول و پییونئر خواهند کرد خاتمه یافت. بعد از گردهمایی، یک تئاتر مجانی به زنان نمایش داده شد.

سؤزلوک:

آستندا: آستی‌ندا، آلتی‌ندا

آڭسیز: آنق‌سیز، ایدراک‌سیز

آلقش: آلقیش

آنق: ادراک، شعور

آنلامان: آنلامام، آنلامازیم، آنلامارام

آننا گونی: یئی‌گون، جمعه

اه‌رک‌لی: مقتدر

اه‌نته‌ک: عجیب، حیرت‌آور

اوچن: اوچون

اؤسمه‌ک: رشد کردن، بالغ شدن، ارتقاء یافتن

اوُلوُ: بزرگ

اوُیا: باجی، خواهر

آیال: قادین

ایبه‌رمه‌ک – یێبارماق: فرستادن

آیتدی: آییتدی، سؤیله‌دی، دئدی

آیێتماق: گفتن

بار: وار

باسغالانیردی: باسقی آلتی‌ندا توتولوردو، سرکوب می‌شد

باقیاس: باخاریز، باخاریق

بای: ثروت‌مند

بله‌ن: بیله‌ن، بیله، ایله، ایله‌ن

بولدی: بولدو، اولدو

بۆس‌بۆتون: تماما

بیرله‌شیک: متحد

په‌یدالانماق: فایدالانماق، یارارلانماق

توْپار: دسته، گروه

تؤوه‌ره‌ک: اطراف، دور

چاغریلانیدی: چاغریلمیش‌دی

چکیار: چه‌که‌ر

چه‌ن: جه‌ن، جان، ده‌ک، ده‌کین، ته‌ک، ته‌کین، تا

چیقش: چیخیش

حورلوق: خورلوق، آلچاق‌لیق، پستی، خواری

دۆزگۆن‌لۆ : منظم

سانێ: عدد

ساویق: سویوق، سرد

سوڭ: سونرا، بعد

سێخێ: محکم

شو: بو

غارری: قاری، یاش‌لی قادین

قاتناشماق: در ارتباط و پیوند بودن

قاتێ: شدید

قاراماق: نظر انداختن، نگاه کردن

قایتارقێ: جواب، پاسخ، واکنش

قوتاردی: بیتیردی، سونا ائردی

قوُراما: قوروم، تشکیلات

قوشیلانیدی: قوشولموش‌دو، قاتیلمیش‌دی، پیوسته ‌بود، شرکت کرده‌ بود

که‌زه‌ک: دفعه، بار

کوپ: کؤپ، چوخ

کؤپ‌ره‌ک: زیادتر

کؤپه‌لتمه‌ک: زیاد کردن

گؤته‌رمه‌ک – قوْتارماق: برافراشتن، بلند کردن

گورکه‌زه‌ن: گؤسته‌ره‌ن

ولین: ولی، اما

یاشیارن: یاشارام، یاشاریم

یالی: کیمی، گیبی، مانند

یایراتماق: منتشر کردن

یایرادیجی: ناشر

یغناق: ییغیناق

یه‌نه: یینه، یئنه، گینه، گه‌نه‌

یوُرت‌داش اوُروُشوُ: جنگ داخلی

یوُموُش: خدمت

یئتمه‌زچی‌لیک: نارسائی

یئنگیل: مودرن

...

اسپه‌قتاقل (Спектакль): تییاترو اویونو، نمایش تئاتر

اوقتیابر: قیراو آیی

پالتاراتسکی: پالتاراتسک، نام آشقابات (عشق‌آباد) پایتخت تورکمنستان بین ١٩١٩-١٩٢٧، از نام پاوئل گئراسیموویچ پولتوراتسکی (Павел Герасимович Полторацкий, Pavel Gerasimovich Poltoratskiy)، بولشئویک روس، از تشکیل دهنده‌گان گارد سرخ در تورکستان، کومیسر کار در سومین کونگره‌ی محلی شوراهای تورکستان، عضو ریاست کومیته‌ی اجرایی تورکستان و از موسسین و سردبیران نخستین نشریه‌ی سوویت در آشقابات به ‌نام «تورکستان سوویت»، ... وی در تابستان ١٩١٨ در مرو در جنگ‌های ملل تورکستان بر علیه ‌قوای اشغال‌گر روس – بولشویک به ‌قتل رسید.

داقلاد (Доклад): سالیق، راپور، گزارش

نویابر: اولوسویوق آیی