TÜRK LATİN BİÇİG (ABÉCÉ) - TÜRKİLİ

TÜRK LATİN BİÇİG (ABÉCÉ) – TÜRKİLİ

(TÜRKİLİ VE İRAN'DA YAŞAYAN BÜTÜN TÜRKİK MİLLETLERİN ORTAK ALFABESİ)

Bu Tam Fonétik Latın biçig (Abécé) Türkili[1] ve İran’da yaşamakta olan Türk (Batı Oğuz) halkının Türkçesi için önerilmiş ve kullanılıyor. Ancak İran’da yaşamakta olan öteki Türkik diller Türkmence (Doğu Oğuz), Halaçça ve Kazakça için de kulanılabilir.

A-a, B-b, C-c, Ç-ç, D-d, E-e, É-é, F-f, G-g, Ğ-ğ, H-h, İ-i, I-ı, J-j, K-k, L-l, M-m, N-n, O-o, Ö-ö, P-p, Q-q, R-r, S-s, Ş-ş, T-t, U-u, Ü-ü, V-v, X-x, Y-y, Z-z

  

EK BİÇİK (HARF) VE HİMLER (İŞÂRETLER):

’ : Kesme Himi

’ Kesme Himi duraksamayı gösterir.

1- Arapça ayn harfi (ع، عین), genellikle Türkçede duraksamayla söylenir. Bu duraksama, ’ Kesme Himi ile gösterilir:

Me’ni (Arapçada anlam demektir) ≠ Meni (beni);

Men (Ben) ≠ Men’ (منع, Arapçada engel demektir).

Alfabede kesme himine yer verilmemesi duraksamalı söylenen kelimelerin onların duraksamasız söylenen ancak bütünüyle farklı anlamları olan benzerleri ile karışmasına neden olur[1].

2-’ Kesme Himi Özel adlar ve onlardan sonra gelen bir sıra ekler arsına konur.

Bu durumlarda kesme Himinin kullanılmaması yanlış anlamalara yol açabilir:

Çin’i (Çin ülkesini) ≠ Çini (porselen),

Elî’ni (Eli adlı şahsı) ≠ elini (insan elini)

Türkü ≠ Türk’ü[2].

^ : Sesli harfleri Uzatma himi

^ (ve ^– ) Uzatma himi, Sesli harflere eklendiyinde seste uzatma yapar. Â-â, Ê-ê, Ế-ế, Î-î, Ô-ô, Ȫȫ,, Û-û, Ǖ-ǖ, ...

1-Uzatmalı sesliler genelde yabancı kökenli kelimeler ve en başta Farsça ve Arapça kelimelerde kullanılır: nâme, -zâde, âdil, ...

2-Bazen aruz şiir kalıbında vezin gereyi kısa olan sesliler, hatta Türkçe kelimeler uzun sesli olarak söylenir. Bu durumlarda da uzatmalı harf kullanılır: “Cefâ-yı çerx-i kecreftâr elinden vâr min derdim” (Fuzûlî)

Bazen uzun sesli harfli bir kelimenin yazılışında uzun harf kullanılmadığında yanlış anlamalar ortaya çıkıkabilir:

Yar (Yarmak fiili) ≠ Yâr (Arkadaş ve sevgili, Farsça kökenli);

Dar (Geniş olmayan) ≠ Dâr (Ev, Arapça kökenli),

Dur (Durmak fiili) ≠ Dûr (Uzak, Farsça kökenli), ...[3]

É é

É -kesre (asra, ــِـ), ve E -fethe (üsre, ــَـ) sesini gösterir:

Vér (vermek fiili) ≠ Ver (tarlada toprak dilimi),

Sen ≠ Sén (Sahne, Fıransıca kökenli), ...

Ğ ğ

Ğ biçiyi her zaman ötümlü artdamaksıl sürtünmeli ünsüz sesini karşılar. (Türkiyede daha yumuşak ve sürtünmesiz ğ sesini (Aǧar), ba’zen Y (Eǧri) sesini karşılar, bazen de söylenmez ve kendisinden önceki seslinin uzamasını sağlar: dağlar (dâlar söylenir).

Q q

Arapça alfabesindeق  ile gösterilen Q sesi, G, K, Ķ, X seslerinden farklıdır:

Qala (Kale) ≠ Gala (Tebriz lehçesinde gel ve al demektir),

Qola (İnsan koluna) ≠ Kola (Küçük bağevi) ≠ Ķola (coca cola),

Qara (siyah) ≠ Xara (katı kara taş), ...

Ķ-ķ: Duralı K

Başta Avrupa dilleri olmak üzere bir sıra yabancı dillerden alınma kelimelerle Türkiye Türkçesindeki “kalın art damaksıl K” sesini karşılar: “Ķanal”, Ķanada, , Ķadr[4] (K ise sadece “ince ön damaksıl K sesi”ni karşılar: Kend, Kim, Kömek, Kömür, ...). Bazen Ķ-ķ ile “Kk” sesleri kelimelere ayrık anlamlar verir:

Kola (Küçük bağevi) ≠ Ķola (İçecek coca cola), ...

Ñ-ñ: Geniz Nn

Ññ biçiyi Eski Türkçe metinler ile bir sıra çağdaş lehçelerde var olan Geniz “NG” sesini karşılar. Géçmişde (ڭ) ile gösterilen bu ses, çağdaş Ereb köklü Türk abécésinde (نگ) biçiminde gösterilir: “Doñuz”

X x

Türkçenin Türkman lehçelerinde X sesi, H sesinden farklıdır:

Hara (nere) ≠ Xara (katı kara taş),

Hırıltı (sırıtarak gülme) ≠ Xırıltı (zorlukla soluk alma sesi),

Xoş (iyi, Farsça kökenli) ≠ Hoş (Hayvanları durdurmak için söylenir),

Ah (memnuniyetsizlik ve hasreti belirtir) ≠ Ax (acı ve ağrıyı belirtir), ...

Ć-ć: Sızıcı tonlu C

Bir çok çağdaş lehçede var olan, normalden daha önde telaffuz edilen ve hafifçe sızıcı olan, tonlu ve yarı kapantılı, “DZ”ye benzer bir ses. (Türkiyede doğu Karadeniz bölgesinde de vardır).

Ḉ-ḉ: Sızıcı tonsuz Ç

Bir çok lehçede var olan, normalden daha önde telaffüz edilen ve hafifçe sızıcı olan, tonsuz ve yarı kapantılı, “TS”ye benzer bir ses. (Türkiyede doğu Karadeniz bölgesinde de vardır).

W-w: Koşa dudaksıl V

W-w biçiyi, Eski Türkçe metinler ile bir sıra çağdaş Türkçe lehçelerde var olan çift dudaksıl v sesini, ayrıca bazi Arapça kökenli kelimelerdeki W sesini karşılar[5].

Ň-ň: İnce Nn

Eski Türkçe metinler ile bir sıra lehçelerde var olan “NY” sesini karşılar: “Xitaň” (Çin)

---

[1] Başka örnekler: Beden (بدن) ≠ Be`den (بعداً); Bezen (Türkce Bezenmekden) ≠ Be`zen (بعضاً); Dava  ≠ Dâ`va), Ela  ≠ E`la, Elem (علم، الم) ≠ E`lem (اعلم daha bilgili), Eza (عزا) ≠ E`za (اعضاء), Ézam  ≠ É`zam, Medeni (Uyqar anlamında) ≠ Me`deni (معدني); Melul (ملول) ≠ Me`lul (معلول); Merez (مرض) ≠ Me`rez (معرض); Şér (شئر Aslan) ≠ Şé`r (شئعر); Teb (تب) ≠ Teb’ (طبع), Telim ≠ Te`lim, Temir (Demir`in eski söylenişi) ≠ Te`mir (تعمير), Ten (تن) ≠ Te`n (طعن); Tene (تنه) ≠ Te`ne (طعنه), Tevil ≠ Te`vil, ...

[2] Başka örnekler: “Bâbek`i” (Baybek`i öldürdüler) ≠ “Bâbekî” (Baybek`e mensub, Baybek`e bağlı), “Eli`ni” (Eli`ni gördüm) ≠ “elini” (elini tutdum), “Tebrîzi” (soyadı) ≠ “Tebriz`i” (Tebriz`i özlerdim), Mentiqî (Mentiqli anlamında) ≠ Mentiq`i (Mentiq bilimini), ...

[3] Başka örnekler: Asan (Türkce asmaqdan) ≠ Âsan (Farsca rahat anlamında); Bala (Türkce kiçik) ≠ Bâlâ (Farsca yuxarı anlamında); Alam (Türkce almaqdan) ≠ Âlâm (Erebce derdler anlamında); Azar (Türkce azmaqdan) ≠ Âzâr (Farsca eziyyet anlamında), Hadi (telesin) ≠ Hâdi (Erkek ismi, Arapça), Adet ≠ Âdet), Saman ≠ Sâmân, Az ≠ Âz, Sur ≠ Sûr, Zar ≠ Zâr, Tar ≠ Târ, ....

[4] Başka Ķķ ile söylenen örnekler: Aķord, Doķtor, Éķonomi, Folķlor, Ķabinét, Ķadr, Ķampanya, Ķaraķtér, Ķarmén, Ķazino, Ķolombiya, Ķoma, Ķomando, Ķontrol, Ķosmos, Ķuçuq, Ķulub, ...

[5] Türkçenin tersine Türkmencede edebi dilde V sesi yoktur, sadece W sesi vardır. Hatta bu çift dudaksıl W sesinin sürtünmeli ve kayıcı olmak üzere iki çeşiti bulunmaktadır. V sesi ise sadece bazı Türkmen lehçelerinde bulunur.