مکالمات تورکی ناصرالدین شاه در قیزیل حیصار (سرخه حصار) به هنگام قبول سفیر عثمانلی

 

مکالمات تورکی ناصرالدین شاه در قیزیل حیصار (سرخه حصار) به هنگام قبول سفیر عثمانلی

 

مئهران باهارلی

 

ناصرالدین شاه قاجار، خاقان تورک در تاریخ ٣ اوجاق ١٨٩٣ در سرخه حصار به هنگام قبول سفیر کبیر جدید امپراتوری عثمانلی علی غالب بیگ و تسلیم اعتبارنامه‌اش، مکالمات – نطق کوتاهی به زبان تورکی، در پاسخ به نطق سفیر کبیر انجام داد. علی غالب بیگ جزئیات کامل این مراسم و خلاصه‌ی مضمون مکالمات – نطق کوتاه تورکی ناصرالدین شاه را در گزارش خود به باب عالی همراه با متن کامل نطق خویش آورده است.

١- این سند یکی از اسناد بی شماری است که نشان می‌دهند زبان تورکی مانند دیگر سلاطین قاجار، در دوره‌ی ناصرالدین شاه هم به عنوان زبان رسمی و دیپلوماسی بکار می‌رفت. سلاطین قاجار از جمله ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه حتی احمدشاه، به خصوص در ارتباط با سفرای عثمانلی و در مراسم قبول اعتبارنامه‌های آن‌ها و ... ، اصرار بر کاربرد زبان تورکی، هم از طرف خود و هم از طرف سفیر داشتند.

٢-ناصرالدین شاه در سخنان تورکی خود از اظهارات صمیمانه‌ی سلطان عثمانلی دایر بر دوستی و مودت دو دولت قاجار و عثمانلی اظهار خشنودی می‌کند و می‌گوید که خود وی شخصا بسیار مایل و مشتاق به ایجاد مناسبات و روابط حسنه بین دو دولت است. سپس برای سلامت سلطان عثمانلی که او را «جهان قیمت» می‌نامد دعا می‌کند. دوره‌ی ناصرالدین شاه دوره‌ی تبدیل مناسبات بین دو دولت تورک قاجاری و عثمانلی به یک اتحاد استراتژیک بود[1] که در دوره‌ی جانشین او مظفرالدین شاه قاجار به اوج رسید. سخن‌رانی ناصرالدین شاه در سرخه حصار به زبان تورکی – زبان قومی و ملی مشترک عثمانلی‌یان و قاجاریان، علاوه بر آنکه ناشی از رسمیت زبان تورکی بود، رفتاری آگاهانه برای تاکید بر تمایل و شوق و رغبت و نیت صمیمانه‌ی ناصرالدین شاه به نزدیکی و مودت و اخوت بین دولتین قاجار و عثمانلی است.

٣- ناصرالدین شاه در سخنان خود می‌گوید که از نطق تورکی سفیر کبیر جدید نیز لذت و حظّ برده است. این بیان ناشی از وقوف ناصرالدین شاه بر فنون بلاغت و فصاحت تورکی است. زیرا علاوه بر تورکی‌دوستی، ناصرالدین شاه به معنی تکنیکی هم یک تورکی‌شناس بود. ناصرالدین شاه علاوه بر لهجه‌های تورکمانی (تورکی رایج در ایران و قفقاز) و عثمانلی زبان تورکی، بر ادبیات و لغت‌شناسی تورکی شرقی – جغتایی هم مسلط بود. حتی بعضی اسناد نشان می‌دهند که ناصرالدین شاه از سن پنج ساله‌گی، احتمالا پیش از فارسی، شروع به خواندن و نوشتن زبان تورکی کرده است (در این مورد مقاله‌ای در سؤزوموز منتشر خواهم کرد).  

٤-علی غالب بیگ (١٩١٩-١٨٤٩)، دیپلومات، سیاست‌مدار و بوروکرات تورک عثمانلی، در سال‌های ١٨٩١-١٨٩٢ سفیر عثمانلی در آتن بود، در سال ١٨٩٣ به سفارت کبرای عثمانلی در تهران پایتخت قاجاری منصوب شد و دو سال در این مقام خدمت کرد. در سال ١٨٩٥ سفیر کبیر در وین و در سال ١٨٩٦ سفیر کبیر در برلین شد....

٥-سفر علی غالب بیگ به تهران به سبب سرما و برف شدید زمستان و نامناسب بودن راه‌ها و مشکلات حمل و نقل، بسیار پر زحمت بود و ٣١ روز تمام طول کشید که ناصرالدین شاه هم در صحبت‌های خود به آن اشاره می‌کند. علی غالب بیگ پس از رسیدن به بندر انزلی از طریق دریای خزر به رشت و از آنجا به تهران واصل گشت. علی غالب بیگ در طول خدمتش در تهران دو بار مفتخر به دریافت نشان شیر و خورشید مرصع از طرف ناصرالدین شاه قاجار شد.

٦-سرخه حصار که ناصرالدین شاه در آنجا سفیر عثمانلی را به حضور پذیرفت نام یک کؤشک و قوروق است:

کؤشک قیزیل حیصار (سرخه حصار، قصر یاقوت): قصری در شرق تهران که در سی و نهمین سال پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار در ١٨٨٣ مرکب از دو قسمت «دیش‌قاپی» (کؤشک بیرونی، دیوان) و «ایچ‌قاپی» (اندرون، سراپرده، حرم‌خانه‌ی سلطنتی) با بیش از دویست اوتاق، کاروان‌سرا، ساخلو - ساخلاو (سربازخانه) و ایسی‌سو (گرمابه) و ....بنا شد. (کوشک، کؤشک، کوشه: به معنی قصر و کاخ. شناسی تکین کوشک را کلمه‌ای از ریشه‌ی تورکی دانسته است).

قوروق قیزیل حیصار (سرخه حصار): یک «آولاق» (شکارگاه) که در زمان آقامحمدخان قاجار تبدیل به «قوروق» (منطقه‌ی محافظت شده) گشت و در دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار به همه‌ی اراضی جاجرود خجیر («قجیر» به تورکی شاهین و عقاب قهوه‌ای، کرکس، لاشخور، ...) و سرخه حصار  و ... تعمیم یافت.

٧-در زیر قسمت مربوط به سخنان تورکی ناصرالدین شاه در آن مراسم را از گزارش علی راغب بیگ، به تصحیح خود، به هر دو الفبای عربی و لاتینی به همراه ترجمه‌ی فارسی آن آورده‌ام[2].

متن اصلی تورکی:

... [ناصرالدین] شاه حضرت‌له‌ری‌یله ملاقات اولوندو. سفرانین بیرینجی ملاقات‌لاری‌ندا بیر نطق ایرادی عادتی، بورادا داخی [مجری؟] ایدوگو، سفارتِ سنیّه مامورلاری طرفی‌نده‌ن اوّل‌جه عاجزله‌ری‌نه بیلدیریلمیش اولدوغوندا[ن]، چاکرله‌ری داخی حامل اولدوغوم اعتمادنامه‌یِ همایون‌لاری مشارالیه حضرت‌له‌ری‌نه تودیع ائیله‌دیییم سیرادا، صورتی لفّاً تقدیم قیلینان نطقو ایراد ائیله‌دیم.

مشارالیه  [ناصرالدین شاه] حضرت‌له‌ری داخی تورک‌جه اولاراق جوابی آغاز ایله، ذاتِ شوکت‌سُماتْ [عوثمان‌لی سولطانی] حضرتِ پادشاهی‌نین اظهار بویورموش اولدوق‌لاری اخلاص و مودّت‌ده‌ن [ ...] ممنون اولدوق‌لاری‌نی و [عوثمان‌لی ایله قاجار] دولتِین بینی‌نده حُسنِ مناسباتی کندی‌له‌ری داخی پک آرزو ائیله‌دیک‌له‌ری‌نی بیان و عافیتِ جهان‌قیمتِ حضرتِ شهریاری‌یی استغاثه‌ده‌ن سونرا، نطقِ چاکرانه‌م‌ده‌ن داخی محظوظ اولدوق‌لاری‌نی افاده بویوردولار.

بعده یول‌لاردا مشقّت چکیپ چکمه‌دییی[می] سوال ایله بو قده‌ر اوزون یورقون‌لوق اوزه‌رینه، مع هذا کمترین‌له‌ری‌نه داها زیاده زحمت وئرمه‌مه‌ک ایچین کندی‌له‌ری داخی [ ...] سرخه حصارا قده‌ر گلدیک‌له‌ری‌نی مقامِ التفات‌دا بیان بویوردوق‌دان سونرا، ملاقاتا ختام وئریلدییی، و صدرِ اعظم جناب‌لاری اورادا بولونمالاری حسبی‌یله مشارالیه ایله ده بالمرافقت شهره عودت ائدیلدییی ....

ترجمه به فارسی:

... با حضرتِ [ناصرالدین] شاه ملاقات انجام شد. از آنجائی که قبلاً از طرفِ مامورینِ سفارتِ دولتِ سنیّه [عثمانلی] به عاجزشان [من] اطلاع داده شده بود که در اینجا هم در اولین ملاقاتِ سفرا، عادتِ ایرادِ یک سخن‌رانی مجری است، چاکرشان [من] هم هنگامِ تسلیمِ اعتمادنامه‌یِ همایون که حاملِ آن بودم به حضرتِ مشارالیه [ناصرالدین شاه]، نطقی که صورت آن در ضمیمه تقدیم شده است را ایراد نمودم.

حضرتِ مشارالیه [ناصرالدین شاه] نیز با آغاز جوابشان به تورکی، بیان فرمودند که از دوستی و صمیمیت خالصانه که حضرتِ پادشاهی [سلطانِ عثمانلی] اظهار فرموده‌اند ممنون و خشنود هستند، و خودشان هم حُسنِ مناسباتِ بینِ دو دولت [عثمانلی و قاجار] را آرزو می‌کنند. بعد از التماسِ دعا برای سلامتِ جهان‌قیمتِ حضرتِ شهریاری [سلطانِ عثمانلی]، بیان فرمودند که از نطقِ چاکرانه‌ی من هم بسیار لذّت و حظّ برده‌اند.  

سپس با سوال از اینکه آیا در راه دوچارِ زحمت شده‌ام و یا نه، من بابِ لطف و مرحمت بیان کردند که برای آنکه به این کمترین [من] بیشتر از این زحمت ندهند، خودشان - علی رغمِ خسته‌گیِ راهِ طولانی - تا به سرخه حصار [برایِ انجامِ ملاقات با من] آمده‌اند. پس از آن به ملاقات خاتمه داده شد و به سبب آنکه جنابِ صدرِ اعظم در آنجا حضور داشتند، در رفاقتِ ایشان به شهر بازگشتیم ....

NÂSİREDDİN ŞAH KACAR’IN OSMANLI BÜYÜKELÇİSİ ALİ RAGİP BEY’İ KABULÜNDE YAPTIĞI TÜRKÇE NUTUK

… [Nâsireddin] Şâh Hazretleri’yle mülâkat olundu. Süferânın birinci mülâkatlarında bir nutuk irâdı âdeti burada dâhi [mücri?] idügü sefâret-i seniyye me’mûrları tarafından evvelce âcizlerine bildirilmiş olduğunda[n], çâkerleri dâhi hâmil olduğum i’timâdnâme-i hümâyunları müşâr-un ileyh Hazretleri’ne tevdi’ eylediyim sırada, sûreti leffen takdîm kılınan nutku irâd eyledim.

Müşâr-un ileyh Hazretleri dâhi Türkçe olarak cevâbı ağâz ile, zât-ı şevketsomat [Osmanlı Sultanı] Hazret-i Padişâhî’nin izhâr buyurmuş oldukları ihlâs ve meveddetten [...] memnûn olduklarını ve [Osmanlı ile Kacar] devleteyn beyninde hüsn-i münâsebâtı kendileri dâhi pek arzu eylediklerini beyân, ve âfîyet-i cihânkıymet-i Hâzret-i Şehriyâri’yi istiğâseden sonra, nutk-ı çâkerânem[den] dâhi mahzûz olduklarını ifâde buyurdular.

Ba’dehu yollarda meşâkkat çekip çekmediyi[mi] su’âl ile, bu kadar uzun yorgunluk üzerine ma’a hâzâ kemterlerine daha ziyâde zahmet vermemek için kendileri dâhi [...] Sürhe Hisâr’a kadar geldiklerini makam-ı iltifâtda beyân buyurduktan sonra, mülâkata hitâm verildiyi, ve sadr-ı a’zâm cenâbları orada bulunmaları hasebiyle müşâr-un ileyh ile de bi’l-mürâfıkat şehre avdet edildiyi ….

اسناد- آثار تورکی قاجارها

دو شعر تورکی از فتح‌علی شاه قاجار، ایکی تورک‌جه قوشوق فتح‌علی شاه قاجاردان

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_3.html

نسخه‌ی تورکی‌ی عهدنامه‌ی فینکن‌شتاین (فینکن اشتاین) منعقده بین فتح‌علی‌شاه قاجار و ناپلئون بوناپارت

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_16.html

فرمان تاریخی فتح‌علی‌شاه قاجار به تورکی جغتایی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_10.html

نامه‌ی تورکی (جغتایی) فتح‌علی شاه به سلطان محمود دوم در اتحاد دولتین قاجار و عثمانلی و هماهنگ کردن سیاست‌های خارجی‌شان

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_11.html

یک خطبه‌ی رسمی - دولتی به تورکی جغتایی از دوره‌ی فتح‌علی‌شاه قاجار

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_21.html

نکاح‌نامه‌ی عبدالله میرزا قاجار و گلین خانیم قۇوان‌لی به تورکی جغتایی، زنجان سال ١٨١١ دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_12.html

رقعه‌ی تورکی جغتایی نشاط اصفهانی، رئیس دیوان انشاء دولت قاجار به دوره‌ی فتحعلی شاه

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/12/blog-post_22.html

اشعار تورکی نشاط اصفهانی رئیس دیوان رسائل فتح‌علی شاه قاجار، و سانسور آن‌ها در نشر دوکتور حسین نخعی در ایران

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/10/blog-post_21.html

گذرنامه‌های قاجاری به زبان تورکی در دوره‌ی ناصرالدین شاه – تذکره‌ی مرور سید جمال الدین (اسدآبادی افغانی) به زبان تورکی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_22.html

قصیده‌ی تورکی کونسول قاجار در شام در مدح فخرِ شاهان، حضرتِ سلطان حمید

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post.html

وصیت تورکی مظفرالدین شاه به ولی‌عهد محمدعلی شاه

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_18.html

دو نامه‌ی تورکی ناصرالملک همدانی به سلطان عثمانلی  مَحْمَدْ خان رشاد (سلطان مَحْمَدْ خامس) به  نیابت احمدشاه قاجار

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post.html

پارچه‌ی گلدوزی‌ی قاجاری با ابیات تورکی در دانشگاه هاروارد

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_4.html

قاجارها و رسمیت زبان تورکی

هاینریش کارل بروگش: تورکی زبان رسمی قاجاری و زبان عمومی تهران

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/blog-post_19.html

کاربرد زبان تورکی توسط سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در ایران قاجاری

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_94.html

فتح‌علی‌شاه قاجار: تورکی بیاموز؛ و الا از کار برکنار و خوار خواهی شد

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_7.html

کاربرد تورکی در مناسبات دیپلوماتیک فتح‌علی‌شاه قاجار و علاقه‌ی وی به زبان تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post.html

گاسپار دروویل: زبان فرماندهی ارتش قاجار و عباس میرزا، تورکی است. فارسی منحصرا زبان ادبیات است

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_28.html

فارسی و تورکی دو زبان عمومی ایران هستند. غالب محاورات و مکالمات ناصرالدین شاه به فارسی و تورکی است

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/05/blog-post_27.html

ناصرالدین شاه با وزیر خارجه به تورکی صحبت می‌داشت و از این کار لذت می‌برد

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/blog-post_22.html

تدریس زبان تورکی در مدرسه‌ی دارالفنون دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار، نخستین دانشگاه در تاریخ مودرن ایران

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_28.html

تحصیل تورکی در مدارس اصول جدید در تهران ده سال قبل از امضای فرمان مشروطیت به گزارش ترجمان-قاسپیرالی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_29.html

دستور مظفرالدین ‌شاه برای تدریس زبان تورکی در مدارس آزربایجان و اعتناء بایسته به تعلم آن

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post.html

مظفرالدین شاه قاجار: باید همه به تورکی با من حرف بزنید

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_17.html

مظفرالدین شاه قاجار اعتنایی به فارسی نمی‌کرد و زبان تورکی را بر فارسی ترجیح می‌داد

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_19.html

انجام مکالمات مظفرالدین شاه‌ قاجار و سلطان عبدالحمید خان ثانی عثمانلی به ‌تورکی بدون احتیاج به ‌مترجم

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/03/blog-post_4.html

مظفرالدین شاه به سفیر عثمانلی: «تورکی صحبت کن، ما تورکی می‌دانیم»؛ و «قاجار و عثمانی، یک ملت و یک دولت واحده»

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/blog-post_25.html

Muzaffereddin Şah Kacar Osmanlı büyükelçisine: Farsça değil, Türkçe konuş!

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/muzaffereddin-sah-kacar-osmanl.html

تورکی‌گویی محمدعلی‌شاه و دربار قاجاری او

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_6.html

سلطان احمد شاه‌ قاجار: من تورکم و تورکی‌گویی احمد شاه در قبول اعتبارنامه‌ی سفیر عثمانلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/12/blog-post_4.html

مذاکرات سلطان احمدشاه قاجار با نماینده‌ی آتاتورک به زبان تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/12/blog-post_12.html

مارشِ ایرانی- قاجار. ٦ آغوستوس ١٩٠٩. میللی شاعیر تورکه‌مپورلو معلم احمد فیضی سرابی تبریزی

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post.html

قاجارها و هویت تورکی

آقا محمدخان قاجار: طوایف تورک و موغول که در ایرانند باید با یکدیگر متحد شوند و نگذارند که ایرانیان خود به سلطنت برسند

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_17.html

محمدشاه قاجار: از منسوبیت به اصل والای تورک و نسل اوغوزخان سربلند، و بابت این سعادت شکرگزار خداوند هستم

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_26.html

یوهان گوته و «فتح‌علی‌شاه تورک»، «ناصرالدین شاه، آن تورک پسر»، و سمبولیسم- آیکونولوژی تورکی –موغولی نشان شیر و خورشید ....

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_10.html

محمدعلی‌شاه: در اورمیه جمعی کشته شده‌اند، سزاوار نیست من جشن مولود خود را بگیرم

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_13.html

تصنیف «من بیر تورکم» قاجاری-خاقانی با صدای اقبال السلطان خواننده‌ی «هیئت موسیقی‌چی‌های دربار حضرت شاه‌ قاجار»، اعتراض «ما فارسی نمی‌خواهیم، تورکی بخوانید» محفل تورکیست در تفلیس

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/11/blog-post_30.html

تعویضِ طائفه‌یِ قولدورآسای قاجاریانِ تورک با سلاله‌یِ طاهره‌یِ نجیبِ پهلوی فارس

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/02/blog-post_15.html

دوکتور رضا نور: معنی ساقط کردن دولت قاجاری و تاسیس دولت پهلوی، پایان دادن به سنت حاکمیت خاندان‌های تورک بر این کشور است

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_21.html

رسول‌زاده: ناسیونالیسم ایرانی-فارسی خصلت همیشه‌گی حرکت مشروطیت؛ و ساقط کردن سلسله‌ی اشغال‌گر و بیگانه‌ی تورکمان قاجار هدف غایی آن بود.

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_18.html

سیر سسیل اسپرینگ سفیر انگلستان: مشروطیت حرکتی بر اساس نژاد و مذهب فارسی شیعی، و برضد تورک‌های بیگانه‌ی قاجار است.

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_9.html

مقام وزارت خارجه ی انگلیس- ١٩٢٥: قاجارها در اصل تورک بودند و همواره هم تورک ماندند

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/04/blog-post_11.html

تورکیات قاجارها و قاجارشناسی در ذیل تورکولوژی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/10/blog-post_17.html

مظفرالدین شاه: گل و لای نعل اسب‌های اوردوی قهرمان عوثمان‌لی، مدال شرف بر سینه‌ی من است

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post.html

---

[1] رفورم‌های مذهبی و تدابیر اتحاد اسلامی ناصرالدین شاه: جعفری مذهب پنجم اسلام، ممنوع کردن لعن خلفای راشدین، قدغن کردن جعلیات و خرافات شیعی، منسوخ کردن جنگ حیدری-نعمتی، ...

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/03/blog-post_13.html

[2] منبع:

TAHRAN’DAN MABEYN-İ HÜMÂYÛN’A TAKDÎM OLUNAN MA’RÛZÂT SÛRETİ. Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Eserler Bölüm: Ali Galib Bey; Demirbaş No: 398

به نقل از (در این تئز، قرائت متن گزارش دارای اشتباهات و اغلاط متعدد است):

T.C. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dalı, Yakınçag Tarihi Bilim Dalı, Tahran Sefiri Ali Galib Bey’in Merkezle Muhâberât Evrâkının (1893 /1895) Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Dilek Şahin, İstanbul 2010