ایران‌دا تورک صنایعِ نفیسه‌سی
مقاله‌ی تورکی جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی مجدالسلطنه در باره‌ی ادب و شعر تورکی در ایران- سال ١٩١٥
مئهران باهارلی
خلاصه:
جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمولو - مجدالسلطنه
دارای مقاله‌ای
به زبان تورکی به اسم «ایران‌دا
تورک صنایعِ نفیسه‌سی» است که در مجله‌ی «تورک یوردو» چاپ استانبول به تاریخ
١٩١٥ منتشر شده است. این مقاله، نخستین مقاله‌ی علمی به زبان تورکی، در باره‌ی تاریخ
تورکی‌نویسی و وضعیت شعر تورکی در ایران، نوشته شده توسط یک تورک از ایران و
تورک‌ایلی در تاریخ مودرن است. او در این مقاله «عصر موغول» را دوره‌ی تعمیم
تورکی‌نویسی، «عصر تیموری» را زمان ترقی نظم و نثر تورکی و فرهنگ تورک و رسمیت
زبان تورکی، «عصر پس از سقوط تیموریان» را زمان انحطاط زبان و ادب تورکی و تورکی‌نویسی،
و «عصر قاجار» را زمان شکوفائی مجدد طبع کتب و تالیفات تورکی می‌نامد. مجدالسلطنه مذهب‌گرایی
و کشمکش‌های مذهبی و اختلافات دینی را عامل انحطاط زبان و ادب تورک و تورکی‌نویسی و
از رسمیت افتادن زبان تورکی می‌داند. مجدالسلطنه به هنگام ذکر بسیاری از شعرای
تورک می‌گوید که آثار آن‌ها را در کتاب‌خانه‌ی خود دارد. کتاب‌خانه‌ی مشهور و نفیس
مجدالسلطنه دارای اسناد و نسخه‌های کتب و نشریات نایاب و تابلوهای پربهاء و...
بود، و به هم‌راه کولکسیون‌های اشیاء عتیقه و سکه‌ها و قالی‌های او، توسط روسیه
و قوای مسلحه‌ی مسیحی و دولت مشروطه‌ی ایران در اورمو و تفلیس و باتوم به تاراج
رفت و غارت شد. مجدالسلطنه در مقاله‌ی خود نام ملی مردم خود و خودنام‌گذاری‌شان را
«تورک» و نام زبانشان را «تورک‌جه» ذکر می‌کند. این مقاله دانش موضوعی عمیق مجدالسلطنه
و تسلط فوق العاده‌ی او بر تاریخ زبان و ادبیات تورک شامل لهجه‌های تورکی جغتایی، تورکمانی
و عوثمان‌لی، و احاطه‌ی او بر تاریخ عمومی تمدن تورک – تاتار - موغول را نشان می‌دهد. اکنون برای نخستین بار پس از انتشار آن در
سال ١٩١٥ این مقاله‌ی بی همتای تاریخی را به دو الفبای تورکی عربی و لاتینی بازنشر
می‌کنم.
اؤزه‌ت:
جمشید
خان سوباتای‌لی آفشار اورمولو – مجدالسلطنه‌نین ١٩١٥ ایلی‌نده ایستانبول‌دا چیخان
تورک یوردو ده‌رگی‌سی‌نده یایین‌لانمیش «ایران‌دا تورک صنایعِ نفیسه‌سی» آدلی تورک‌جه
بیر مقاله‌سی واردیر. بو مقاله مودئرن تاریخ‌ده تورک شعری‌نین تاریخی و دورومو
حاقی‌ندا ایران‌لی و تورک‌ایلی‌ده‌ن اولان بیر تورک‌ون تورک‌جه یازدیغی ایلک
بیلیمسه‌ل اثردیر. مجدالسلطنه بو یازی‌سی‌ندا «موغول دؤنه‌می»نی تورک‌جه یازمانین
یایقین‌لاشما دؤنه‌می، «تیمور دؤنه‌می»نی تورک شعری، نثری ایله تورک کولتورونون گه‌لیشمه
و تورک دیلی‌نین رسمی دیل ایستاتوسو قازانما دؤنه‌می، «تیمورلولارین ییخیلیشی‌ندان
سونراکی دؤنه‌م»ی تورک دیلی و ادبیاتی ایله تورک‌جه یازمانین گئری‌له‌مه دؤنه‌می،
و «قاجار دؤنه‌می»نی تورک‌جه کیتاب و اثرله‌رین یئنی‌ده‌ن یاشارما دؤنه‌می
اولاراق آدلاندیریر. مجدالسلطنه تورک دیلی و ادبیاتی‌نین و تورک‌جه یازمانین
گئری‌له‌مه‌سی‌نین و تورک دیلی‌نین رسمی ایستاتوسونو ایتیرمه‌سی‌نین نه‌ده‌نی‌نی
دین‌چی‌لیک، و دینی چاتیشمالار اولدوغونو دوشونور. مجدالسلطنه په‌ک چوخ تورک
شاعیری‌نده‌ن سؤز ائده‌رکه‌ن، اون‌لارین اثرله‌ری‌نین کیتاب‌خاناسی‌ندا بولوندوغونو
سؤیله‌ییر. مجدالسلطنه‌نین ایچی‌نده نادیر و ده‌یه‌رلی کیتاب، یایین‌لار، به‌لگه‌له‌ر،
تابلولار، وس بولونان اون‌لو بیر کیتاب‌خاناسی واردی. بو کیتاب‌خانه و مجدالسلطنه‌نین
باها بیچیلمه‌ز آنتیک پارال، قالی وس کولئکسییون‌لاری‌نا روسیا، خیریستییان سیلاح‌لی
گوج‌له‌ری و ایران مشروطه دولتی ساری‌ندان اورمو، تیفلیس و باتوم‌دا اه‌ل قونولدو
و یاغمالاندی. مجدالسلطنه خالقی‌نین اولوسال آدی و اؤزآدلاندیرماسی‌نین «تورک»،
دیل‌له‌ری‌نین ایسه «تورک‌جه» اولدوغونو به‌لیرتیر. بو مقاله، مجدالسلطنه‌نین
تورک دیلی و ادبیاتی و تاریخی؛ آیری‌جا چاغاتای، تورکمان و عوثمان‌لی لهجه‌له‌ری؛
و ده تورک – تاتار – موغول مدنیتی قونوسونداکی اولاغان‌اوستو و ده‌رین بیلگی‌سی‌نی
گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر. یاییم‌لاندیغی ١٩١٥ ایلی‌نده‌ن بو یانا ایلک که‌ز، بو ائش‌سیز
تاریخی مقاله‌نی ایکی عرب و لاتین الیفبالاری‌ندا یئنی‌ده‌ن یایین‌لاییرام.
Özet
Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu
Mecd üs-Seltene'nin 1915 yılında İstanbul'da çıkan "Türk Yurdu"
dergisinde yayınlanmış "İran'da Türk İnce Sanatları" adlı Türkçe bir
makalesi vardır. Bu makale, modern tarihte Türk şiirinin İran'daki tarihi ve
durumu hakkında İranlı ve Türkili'den olan bir Türk'ün Türkçe yazdığı ilk
bilimsel eserdir. Mecd üs-Seltene bu yazısında "Moğol dönemi"ni
Türkçe yazmanın yaygınlaşma dönemi; "Timur dönemi"ni Türk şiiri,
nesiri ile Türk kültürünün gelişme ve Türk dilinin resmi dil statüsü kazanma
dönemi; "Timurluların yıkılışından sonraki dönem"i Türk dili ve
edebiyatı ile Türkçe yazmanın gerileme dönemi; ve "Kacar dönemi"ni
Türkçe kitap ve eserlerin yeniden yeşerme dönemi olarak adlandırıyor. Mecd üs-Seltene, Türk dili ve edebiyatının ve Türkçe yazmanın
gerilemesinin ve Türk dilinin resmi statüsünü kaybetmesinin nedeninin dincilik,
ve dini çatışmalar olduğunu düşünüyor. Mecd üs-Seltene pek çok Türk şairinden
söz ederken, onların eserlerinin kütüphanesinde bulunduğunu söylüyor. Mecd
üs-Seltene'nin içinde nadir ve değerli kitap, yayınlar, belgeler, tablolar,
paralar vb. bulunan ünlü bir kütüphanesi vardı. Urmu, Tiflis ve Batum’da bu kütüphane
ve Mecd üs-Seltene’nin paha biçilmez antika koleksiyonlarına, Rusya, Hıristiyan
Silahlı Kuvvetleri ve İran Meşrute Devleti tarafından el konuldu ve yağmalandı. Mecd üs-Seltene, halkının ulusal ismi ve özadlandırmasının
"Türk", dillerinin ise "Türkçe" olduğunu belirtiyor. Bu makale, Mecd üs-Seltene'nin
Türk dili ve edebiyatı ile tarihi, ayrıca Çağatay, Türkman ve Osmanlı
lehçeleri, ve de Türk-Tatar-Moğol medeniyeti konusundaki olağanüstü ve derin bilgisini
göstermektedir. Şimdi, yayımlandığı 1915 yılından bu yana ilk defa, bu eşsiz
tarihi makaleyi hem Türkçe, hem Arap hem de Latin alfabeleriyle yeniden
yayınlıyorum.
Abstract
Cemşid
Han Subataylı Afşar Urmulu Mecd üs-Seltene has an article in Turkish titled
"Turkish Fine Arts in Iran" which was published in the "Türk
Yurdu" magazine, in Istanbul in 1915. This article is the first scientific
work in modern history written in Turkish by a Turk from Iran and Türkili,
discussing the history and past and current state of Turkish poetry in Iran. In his article, Mecd üs-Seltene defines the
"Mongol period" as the time when writing in Turkish became
widespread; The "Timurid period" refers to the development of Turkish
culture, including Turkish poetry and prose, as well as the period of when Turkish
gained official language status. The "period after the fall of the
Timurids" signifies the decline of Turkish language, literature, and writing.
Finally, he sees the "Qajar period" as a time of revival for Turkish
books and works. According to Mecd üs-Seltene, the decline of Turkish language,
literature and writing, as well as the loss of Turkish’s official status, can
be attributed to religiosity and religious conflicts.
While discussing various Turkish poets,
Mecd üs-Seltene mentions that their works are present in his library. Mecd
üs-Seltene had a renowned library that housed rare and valuable books,
publications, documents, and more. This library along with his priceless
collections of antiquities, paintings, coins in Urmu, Tbilisi, and Batumi was
confiscated and looted by Russia, the Christian Armed Forces, and the Iranian
Constitutional Government. Mecd üs-Seltene states that
the national name and endonym of his people is "Turk", and the name
of their language is "Turkish". This
article demonstrates Mecd üs-Seltene's extraordinary and profound knowledge of
Turkish language, literature, and history, as well as the Chagatai, Turkman,
and Ottoman dialects, and the Turkish-Tatar-Mongol civilization. Now, for the first time since its publication in 1915,
I am republishing this unique historical article in both Arabic and Latin
alphabets.
.png)
.jpg)
.png)
