غزلی از سید جمال‌الدین افغانی در مدح سلطان عبدالحمید عوثمان‌لی، ستایش از توران و نکوهش ایران: سوخت جان و تنم از دیو و ددِ ایرانی - رخت بر بندم ازین مُلْک و به ‌توران ببرم

 

غزلی از سید جمال‌الدین افغانی در مدح سلطان عبدالحمید عوثمان‌لی، ستایش از توران و نکوهش ایران:

 

سوخت جان و تنم از دیو و ددِ ایرانی

رخت بر بندم ازین مُلْک و به ‌توران ببرم

 

مئهران باهارلی

 

سید جمال‌الدین اسعداووالی - سه‌داوالی معروف به ‌افغانی، غزلی فارسی دارد که ‌در آن به ‌ستایش از سلطان عبدالحمید عوثمان‌لی و تمجید از «توران» و تقبیح «ایران» پرداخته ‌است.

١-جمال‌الدین این غزل را در ماه‌ محرم ١٢٨٣ قمری (ماه‌ مه ‌سال ١٨٦٦) هنگام سفر از تهران به ‌سوی مشهد در شهر بسطام (شهرستان شاهرود، استان سمنان امروزی) سروده ‌است. وی که ‌در حال حرکت و به ‌واقع فرار از «ایران» به‌ سوی بخارا در تورکستان بود، در غزلش می‌گوید که ‌بخارا (در آن زمان تحت حاکمیت مظفرالدین فرزند نصرالله ‌از خانات بخارا و یا سلسله‌ی اوزبیکی مانقیت - مغنیت - منغیتیه‌ که ‌موغولی‌الاصل و از اعقاب تیمور و چنگیزخان شمرده ‌می‌شدند) محل امنی برای او نیست و در آنجا هم بیم هلاکت (تعقیب و آزار توسط حاکمیت ناصرالدین شاه) وجود دارد. به ‌واقع هدف اصلی جمال‌الدین، رفتن از مسیر تورکستان و روسیه ‌به ‌مقصد غایی که ‌در غزل هم بیان کرده، یعنی باب عالی در استانبول پایتخت امپراتوری و مقر سلطان عبدالحمید دوم عوثمان‌لی در «توران» بود.

٢-جمال‌الدین در غزل خود سلطان عبدالحمید دوم عوثمان‌لی را به ‌صورت سلطانی دادگر و عادل و «آصفِ دوران» و حاکمی عاقل و باخرد و باتدبیر معرفی می‌کند که ‌به‌ همین سبب وی قصد بردن دادخواهی خود به ‌تخت‌گاهش و عرضه‌ی طلب عدل‌ از او را دارد. وی سلطان عوثمان‌لی را با صفاتی چون «جانان» و «دوست» و «حضرتِ سلطان» و مقرّ حاکمیت او باب عالی عوثمان‌لی را «درگهِ ‌جانان» که ‌او سر به ‌در آن خواهد برد، و «درِ دوست» که ‌او خویشتن را به‌ عنوان قربانی به‌ آن اهدا خواهد کرد و «منزلِ مقصود» که ‌برای او دست‌یابی به ‌آن دور است نامیده ‌و می‌ستاید.

٣-نکته‌ی بسیار جالب توجه‌ این غزل، نمودن دوگانه‌ی «ایران» و «توران» در این غزل به ‌صورت اضداد است. جمال‌الدین «توران» را به‌ معنی سرزمین و مُلک و مملکت تورک‌ها و مشخصا عوثمان‌لی به‌ کار برده‌ و آن را به‌ صورت مامنی امن که ‌برای رها شدن از بیم هلاکت به ‌سوی آن گریزان و دوان رو کرده‌ و می‌رود توصیف و تمجید می‌کند. در مقابل، «ایران» را به‌ صورت مهد دیوها (موجود گمراه ‌کننده ‌و بدکار، ابلیس، اهریمن، روح پلید، شیطان، عفریت) و ددها (جانور، حیوان، درنده، سبع، وحشی) که‌ جان و تنش در آن سوخته تقبیح و نکوهش می‌کند.

٤-کاربرد «توران» و مخصوصا «تورکستان» از سوی تورک‌ها به ‌معنی سرزمین تورک‌ها که ‌شامل اراضی تورک‌نشین در غرب آسیا و از جمله‌ مناطق تورک‌نشین در ایران و در راس آن‌ها تورک‌ایلی هم می‌شود بسیار مهم است. زیرا نشان می‌دهد تورک‌های غربی هم دارای خودنام‌گذاری‌هایی برای وطن خود که ‌منعکس کننده‌ی قومیت – ملیت آن‌ها باشد بوده‌اند. حتی می‌توان گفت خودنام‌گذاری وطن تورک در شمال غرب ایران و مناطق تورک‌نشین مجاور آن توسط تورک‌های غربی، «تورکستان» بوده ‌است. نام «تورک‌ایلی» که امروز ‌برای تسمیه‌ی وطن تورک به‌ کار می‌رود چیزی نیست به ‌جز ترجمه‌ی تورکی خودنام‌گذاری موجود تاریخی و طبیعی «تورکستان» برای منطقه‌ی ملی تورک‌نشین در شمال غرب ایران[1].

٥- مدحیه‌ی سید جمال‌الدین افغانی، یکی از ده‌ها شعر سروده ‌شده‌ توسط تورک‌های تورک‌ایلی (به ‌زبان‌های تورکی و فارسی و عربی) در مدح سلاطین عوثمان‌لی و دیگر سلاطین تورک – موغول است که ‌به ‌سبب کثرت و اوریژینالیته ‌ژانر مستقل اؤوگو – مدیحه ‌(Övgü - Methiye) حکام و سلاطین در ادبیات مدحیه ‌را آفریده‌اند (مدحیه‌ برای پیغمبر، نعت و .... نامیده‌ می‌شود). از نمونه‌های اعلای اشعار اؤوگو – مدحیه‌‌ی سلاطین تورک در ادوار گذشته ‌مدحیه‌های بی‌شمار سید لقمان اورموی در ستایش سلاطین عثمان‌لی، ٣٧ مدیحه‌ی فضولی بغدادی، و ... را می‌توان برشمرد. در قرون نوزده‌ و ربع اول قرن بیستم هم، مدیحه‌های بسیار تورکی و فارسی و عربی از سوی شعرای تورک ایران قاجاری و تورک‌ایلی و قفقاز در رثا و ستایش سلاطین دو دولت تورک قاجار و عوثمان‌لی سروده‌ شده ‌است. از بهترین آن‌ها مدیحه‌های شاعر ملی تورک معلم احمد فیضی افندی سرابی تبریزی در ستایش مظفرالدین شاه، احمد شاه، سلطان عبدالحمید و .... است. این غزل شبیه مدحیه‌ی خبیرالملک تبریزی در حق سلطان عبدالحمید عوثمان‌لی به ‌زبان فارسی است که ‌مانند سید جمال‌الدین افغانی به‌ جریان اتحاد اسلام تعلق و با او آشنائی شخصی داشت، حتی از مریدان او بود.

٦-ظاهرا مدحیه‌ی سید جمال‌الدین افغانی، نظیره‌ای است به ‌این غزل حافظ:

دلم از وحشتِ زندانِ سکندر بگرفت

رخت بر بندم و تا مُلکِ سلیمان بروم

نذر کردم گر از این غم به ‌در آیم روزی

تا درِ می‌کده‌ شادان و غزل‌خوان بروم

پایان نوت مئهران باهارلی

سوخت جان و تنم از دیو و ددِ ایرانی - رخت بر بندم ازین مُلْک و به‌ توران ببرم

جمال‌الدین الحسینی

منقول از دفترِ اول

غزل گفته‌ شد در منزلِ شاه‌‌رودِ بسطام

 

عهد کردم گر ازین ورطه‌یِ غم جان ببرم

یک‌سره‌ سر به‌ درِ درگهِ ‌جانان ببرم

پای‌کوبان [و] غزل‌خوان به ‌دو صد وجد و طرب

خویشتن را به ‌درِ دوست به‌ قربان ببرم

سینه‌یِ خویش کُنم چاک، گریزان و دوان

عرضِ خود را به‌ درِ آصفِ دوران ببرم

گر بخارا بروم، کی رهم از بیمِ هلاک؟

نیم جانیست خدا را[2] که ‌به ‌آسان ببرم

گرچه ‌ره ‌پُر خطر و منزلِ مقصود بعید

جان ازین بادیه‌ با همّتِ نیکان ببرم

سوخت جان و تنم[3] از دیو و ددِ ایرانی

رخت بر بندم ازین مُلْک و به ‌توران ببرم

برَوَم خسته ‌و رنجور و فگار و غمگین

داد با تخت‌گه‌ِ حضرتِ سلطان ببرم

گر نه‌ سلطان بدهد دادِ دلِ غمگینم

شکوه‌یِ این دلِ صد پاره‌ به ‌یزدان ببرم

تورک‌جه اؤوگوقوشوق‌لار-مدحیه‌های تورکی:

در مدح خاقان‌های تورک‌ایلی

شعر نصیر باکویی به تورکی شرقی در مدح سلطان اوْلجای‌تۇ خۇربان اۇۇدا (خدابنده) ایلخان‌لی

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/xurban-uuda.html

کتیبه‌ی تورکی با خط اویغوری در صومعه‌ی سوریانی-آسوری مار بهنام  موصل- عراق

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_30.html

شاه تهماسب، «خاقان تورکستان»، پادشاه تورک‌زمین

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_9.html

فرمان و دعای تورکی آغاز کتاب تكمله ‌الاخبار تالیف عبدی بیگ اتحاف شده ‌به ‌دولت‌زن تورک شاه‌زاده ‌پریخان خانیم

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post_4.html

مدحیه‌ی تورکی در جلوس شاه اسماعیل دوم سروده‌ی عبدالمومن بن عبدی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post.html

مدحیه شاه اسماعیل دوم

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/09/blog-post_11.html

مدحیه‌ی ولی‌قلی بیگ شاملو در ستایش شاه‌ عباس دوم

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_5.html

شعر تورکی آرام‌گاه نادرشاه آوشار (افشار)، آخرین جهان‌گیر تورک

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_19.html

یوهان گوته و «فتح‌علی‌شاه تورک»، «ناصرالدین شاه، آن تورک پسر»، و سمبولیسم- آیکونولوژی تورکی –موغولی نشان شیر و خورشید ....

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_10.html

محمدشاه غازی قاجار اؤوگۆسۆنده: مدحیه‌ی تورکی ابوالقاسم نباتی برای محمدشاه غازی، مفخر قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/08/blog-post_29.html

مدحیه‌ی تورکی قُمْری دربندی در ستایش ناصرالدین شاه قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post.html

مدحیه‌ی فتح‌علی خان قاجار قزوینی سپانلو به تورکی جغتایی در ستایش ناصرالدین شاه قاجار

http://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_15.html

قدم قویدو فغفور و خاقانیمیز- شعر تورکی میرزا مهدی شکوهی در استقبال ورود مظفرالدین میرزا به مراغه

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_18.html

سِنْجه بير طفلِ صغير، عقل و فطانت‌جه کبير؛ تختِ ايرانا جلوس ائتدی بو دم «احمدشاه»

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_22.html

شاعر ملی معلم فیضی افندی، سراینده‌ی مرثیه‌ی سعید سلماسی است

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_92.html

از مدحیه‌ها در حق دیگر سلاطین عوثمان‌لی:

سید لقمان اورموی: در مدح سلطان محمد فاتح و ستایش فتح استانبول

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_69.html

سید لقمان اورموی: آلِ عثمان نورِ چشمِ عالمند، و مدح سلطان سلیم دوم

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/blog-post.html

فضولی: قصیده ‌در مدح شاهِ دین سلطان سلیمانِ سعادت‌مند علیه ‌الرحمة و الغفران

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/04/blog-post_25.html

میرزا زكی ندیم، ایناق نادرشاه: سلطان محمود عثمان‌لی و نادرشاه افشار دو نخل بوستان تورکمان هستند

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_23.html

شیخ الرئیس قاجار تبریزی: در ستایش خلیفه‌ی اعظم، سلطان معظم مَحْمَتْ رشات عثمانلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_16.html

از مدحیه‌ها در حق سلطان عبدالحمید عثمانلی:

قصيده‌ی تورکی کونسول قاجار در شام در مدح فخرِ شاهان، حضرتِ سلطان حميد

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post.html

میللی شاعیر معلم فیضی: عوثمانلی سلطان عبدالحمیدخان و قاجار مظفرالدین شاه اؤیگوسونده

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_4.html

تبریزلی شیخ رمزی بابا افندی: ائتدی مُلکِ روُم‌و گلزارِ ارم، سلطان حمید - وه نه خوش ائتمیش جهان‌ی منتظم، سلطان حمید

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/11/blog-post_27.html

تبریزلی شیخ رمزی بابا افندی: ای دولتِ عثمانیه‌نین مخلصِ خاصی - وی ملّتِ اسلامیه‌نین یارِ معینی

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/11/blog-post_27.html

محمد نیازی تبریزی‌: دعایِ حضرتِ عبدالحمیدِ ذی شان

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_13.html

دو سروده از شاعر تورک شوشایی-قاراباغی در مدح سلطان عبدالحمید عثمانلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_47.html

غزلی از سید جمال‌الدین افغانی در مدح سلطان عبدالحمید عوثمان‌لی، ستایش از توران و نکوهش ایران: سوخت جان و تنم از دیو و ددِ ایرانی - رخت بر بندم ازین مُلْک و به ‌توران ببرم

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/09/blog-post_21.html

شعر میرزا حسن خان خبیرالملک تبریزی در مدح سلطان عبدالحمید و ماجرای اعدام او، میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_19.html

در مدح عوثمانلی، تورکیه، مقامات و بزرگان آن‌ها

اوجان‌لی معلم احمد فیضی افندی‌ده‌ن میللی بیر تورکو : تورک باهادیرلاری حرب شرقی‌سی -ساواش تورکوسو

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post.html

علی احسان پاشایا

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_23.html

زنده باد خویی‌ها، زنده باد تورک‌ها، زنده باد علی‌احسان پاشا و ژؤن تورک‌ها

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_25.html

شاعر ملی معلم فیضی افندی، سراینده‌ی مرثیه‌ی سعید سلماسی است

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_92.html

تبریزلی علی: ائی تورکییه ملّتی، ائی قهرمان ملّت!

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/02/blog-post_13.html

شعر «تورکییه‌یه‌ خیالی سفر» شهریار، سانسور و یا تحریف آن در نشرهای آزربایجانی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/08/blog-post_25.html

---

[1] «تورک‌ایلی»: خودنام‌گذاری مردمی و تاریخی منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب ایران

کلاویخو: مردم منطقه‌ی اورمیه‌«تورک» هستند و سرزمین خود را «تورکوستان» می‌نامند

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/05/blog-post_22.html

شاه ‌‌تهماسب، «خاقان تورکستان»، پادشاه ‌‌تورک‌زمین

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_9.html

غزلی از سید جمال‌الدین افغانی در مدح سلطان عبدالحمید عوثمان‌لی، ستایش از توران و نکوهش ایران: سوخت جان و تنم از دیو و ددِ ایرانی - رخت بر بندم ازین مُلْک و به ‌توران ببرم

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/09/blog-post_21.html

ولایتِ تورکستانِ ایران که ‌سمتِ آزربایجان و ایلاتِ شاهی‌سئوه‌ن و قاشقایی باشد

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_10.html

انتقاد گاسپیرالی از انتشار روزنامه‌ی ناصری در تبریز به‌‌ زبان فارسی، و آزربایجان تورکستان ایران است

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_22.html

تورک‌ایلی، احمد جواد

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/05/blog-post_6.html

تورکستان نامیدن قفقاز جنوبی توسط یحیی دولت آبادی

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_7.html

شاه‌ تورکوستان‌ا باخماز

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_8.html

تورکستان نامیدن منطقه‌ی تورک‌نشین شمال غرب ایران در قصیده‌ی محمد قهرمان (قارامان)، ناخشنودی او از تورکی ‌ندانستن اعقاب قاجاری، و ریشه‌شناسی قارامان – قهرمان

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/07/blog-post_26.html

تورک‌ائلی‌نده ‌‌یاش‌لار، زهره‌‌ وفایی – فوریه ‌٢٠٠١

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_9.html

مردم اورمیه: تورکون‌ایلی آلدانماز - خامنه‌ای‌یه ‌‌اینانماز؛ تورک‌ایلی‌نده‌ن یییپ‌دیر - سیلله، ایتین بالاسی

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/11/blog-post_29.html

Keşke 1918 yılında kurulan cumhuriyetimiz “Azerbaycan” Cumhuriyeti adını değil, “Türkeli” Cumhuriyeti adını alsaydı.

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/turk-yerine-kolonliyal-azerbaycan.html

[2] خدا را: برای خدا، از بهر خدا، به جهت خدا، محضاً ﷲ

[3] در نشرهای ایران تنم به اشتباه به صورت نیم خوانده شده است