مدحیه‌ی تورکی در جلوس شاه اسماعیل دوم سروده‌ی عبدالمومن بن عبدی

 مدحیه‌ی تورکی در جلوس شاه اسماعیل دوم، سروده‌ی عبدالمومن بن عبدی

مئهران باهارلی

در این مقاله شش بیت به تورکی که به مناسبت بر تخت نشستن شاه اسماعیل دوم، خاقان سُنّی دولت قیزیل‌باش و فرزند و جانشین شاه تهماسب اول سروده شده‌اند را بررسی کرده‌ام. این ابیات بخشی از یک شعر دو زبانه‌ی فارسی-تورکی هستند که بنا به اظهار رسول جعفریان در مقاله‌ی «ترجیع‌بندی در ستایش شاه اسماعیل دوم» در یک نسخه‌ی خطی به شماره‌ی ١٣٤٧ که در بخش ولی‌الدین افندی از کتاب‌خانه‌ی سلیمانیه استانبول محافظت می‌شود آمده‌اند[1].   این ابیات تورکی از جنبه‌های رسمیت زبان تورکی، کاربرد لهجه‌ی جغتایی و تورکی شرقی از سوی دولت‌های تورک-تورکمان حاکم بر ایران به عنوان زبانی پرستیز و به صورت رسمی-دولتی، ژانر اؤوگوله‌مه-مدحیه در ادبیات تورکی و ... حائز اهمیت هستند.

غزل تهنیت تشریف آوردن به دولت‌خانه‌ی مبارک و ایوان سعادت که یک بیت فارسی و یک بیت تورکی گفته شده:

لله الحمد که شاهنشهِ اقلیمِ مراد

پایِ اقبال بر ایوانِ سعادت بنهاد

ائی گؤنگول شُکر ائیله کیم شاهِ کَرَم دولتی‌دین

فتح قاپی‌سی‌نا مفتاحِ دعا وئردی گشاد

شاهِ اقلیم‌ستان، خسرویِ عادل که بُوَد

حامی‌یِ اهلِ وفا، ماحی‌یِ اربابِ فساد

جان‌یله‌ن باشی آنینگ یولی‌غه صرف ائیله‌مه‌یه‌ن

بولاماز عالمِ اخلاص‌دا آثارِ مراد

هست با نصِّ جلی پادشهِ هفت اقلیم

شده سرتاسرِ آفاق به عدلش آباد

رقمِ فتح و ظفر چکدی قضا شاه آدی‌نا

رقمِ نسخِ ابد تاپدی قامو اهلِ عناد

چو قلم با دو لسان گشته شعوری مداح

صد زبان بهرِ دعایِ تو خدایش بدهاد

 

بنده و بنده‌زاده قديمى فدوى

عبدالمومن بن عبدى

تاريخ جلوس شاه عباس ظلّ آله ٩٦٧

 

تورک‌جه دیزه‌له‌ر:

 

ائی گؤنگول شُکر ائیله کیم شاهِ کَرَم دولتی‌دین

فتح قاپی‌سی‌نا مفتاحِ دعا وئردی گشاد

جان‌یله‌ن باشی آنینگ یولی‌غه صرف ائیله‌مه‌یه‌ن

بولاماز عالمِ اخلاص‌دا آثارِ مراد

رقمِ فتح و ظفر چکدی قضا شاه آدی‌نا

رقمِ نسخِ ابد تاپدی قامو اهلِ عناد

 

Éy göñül şükr éyle kim şâh-i kerem devletidin

Feth qâpısına miftâh-i dua vérdi güşâd

Cân ilen başı anıñ yoliğe serf éylemeyen

Bulamaz âlem-i ixlâsda âsâr-i murad

Reqem-i feth ü zefer çekdi qezâ’ Şâh adına

Reqem-i nesx-i ebed tapdı qamu ehl-i inad

 

ترجمه‌ی ابیات تورکی:

 

ای دل! شکر کن که از دولتِ شاهِ کرم [شاه اسماعیل دوم]،

کلیدِ دعا دروازه‌یِ فتح را گشود.

هر آن که جان و سر را در راهِ او هزینه نکند،

نمی‌تواند در عالمِ اخلاص آثارِ مراد را بیابد، کام‌یاب شود.

تقدیر، فرمانِ فتح و ظفر را به نامِ شاه نوشت.

و همه‌یِ دشمنان لج‌باز، فرمانِ نابودیِ ابدی را دریافت کردند.

 

آنینگ:اونون، از آن او

ایله‌ن: ایله، بیله، بیرله، با، همراه

بولاماز:نمی‌تواند پیدا کند

تاپدی: پیدا کرد

-دین: -ده‌ن، از

قامو: همه

کیم:که

گؤنول: دل

یولیغه: یولونا

 

نقد قرائت و ترجمه‌ی جعفریان

-پسوند «–دین» در بیت اول تورکی معادل «ده‌ن» در تورکی غربی و به معنی از فارسی، به صورت اشتباه «دین» (کیش و آئین اعتقادی) خوانده شده‌ است

-بیت اول به صورت «ای دل شکر کن که شاه کرم دولت دین، باب فتح را با مفتاح دعا گشود» ترجمه شده است. در حالیکه ترجمه‌ی صحیح چنین است: ای دل! شکر کن که از دولتِ شاهِ کرم [شاه اسماعیل دوم] کلیدِ دعا دروازه‌یِ فتح را گشود. یعنی گشاینده‌ی باب فتح، کلید دعا، آن هم در سایه‌ی دولت شاه کرم-شاه اسماعیل دوم است. نه خود شاه کرم و دولت و دین...

-«جان‌یله‌ن» (جانیلن) در  بیت دوم تورکی به صورت اشتباه «جانیگن» ثبت شده است.

-در بیت دوم «یولییه» نوشته شده که می‌بایست به صورت «یولیغه» (در تورکی شرقی) و یا «یولینه» (یولونا، در تورکی غربی) تصحیح شود.

-در بیت سوم تاپدی (یافت، پیدا کرد) به صورت اشتباه منشق و دارای فاصله‌ی داخلی «تا پدی» ثبت شده است.

-مصرع آخر به صورت «و فرمان نسخ ابدی همه‌ی دشمنان را او یافت» ترجمه شده است. در حالیکه ترجمه‌ی صحیح چنین است: و همه‌یِ دشمنان لج‌باز، فرمانِ نابودیِ ابدی را پیدا و دریافت کردند. یعنی او فرمان نابودی ابدی دشمنانش را پیدا نکرد. بلکه بر عکس، دشمنان عنادکار فرمان نابودی ابدی خود  را پیدا کردند. 

سراینده‌ی شعر

در زیر شعر پس از خاتمه، شاعر خود را به صورت «عبدالمومن بن عبدی» و «بنده و بنده‌زاده‌ی قدیمی فدوی» معرفی کرده است.

١-عبدی در اینجا به احتمال قریب به یقین، علی عبدی بیگ بن عبدالمومن بن صدرالدین محمد بن ناصرالدین احمد قوامی شیرازی، آوارجه‌نویس و دبیر دفترخانه‌ی سلطنتی، شاعر و مورخ دوره‌ی شاه تهماسب و مولف كتاب تكملة الاخبار است که آن را به شاهزاده پریخان خانیم اهدا کرده است[2].

٢-فورم «عبدالمومن بن عبدی» مشکل آفرین است، زیرا شخصی با این نام معلوم نیست. عبدی بیگ دارای دو فرزند با نام‌های «شمس الدین محمد مومن» متولد ١٥٤٠ و «جلال الدین سلطان محمد» متولد ١٥٥١ بود، اما فرزندی به اسم عبدالمومن نداشت. بلکه عبدالمومن اسم پدر عبدی بیگ است. در اینجا دو احتمال وجود دارد:

الف-مقصود از عبدالمومن بن عبدی، پسر ارشد عبدی بیگ به نام شمس الدین محمد مومن است که به دلیلی، شاید ملقب بودن به نام پدر بزرگش، عبدالمومن هم خوانده می‌شد. شمس الدین محمد مومن متولد ١٥٤٠ و به هنگام تاج‌گذاری شاه اسماعیل دوم  ٢٦ ساله بود. (شاه اسماعیل دوم، تولد ٢٨ ماه مه ١٥٣٧-قوم-تورک‌ایلی؛ حاکمیت ٢٢ آوگوست ١٥٧٦ تا ٢٤ نووامبر ١٥٧٧ سال فوت- قزوین-تورک‌ایلی). بنابراین شمس الدین محمد مومن، با فرض دارا بودن لقب عبدالمومن، می‌تواند سراینده‌ی این شعر باشد.

ب-فورم «عبدالمومن بن عبدی» اشتباه ناسخ و ترتیب صحیح، معکوس آن یعنی «عبدی بن عبدالمومن» و سراینده‌ی شعر، خود عبدی بیگ است:

-خوجا عبدی بیک متولد ٢ ماه مه ١٥٢٥، و ٤٠ سال یعنی تا ١٥٦٥ در خدمت شاه تهماسب بود. او در سال  ١٥٦٧ از دفترخانه‌ی سلطنتی معزول و در سال ١٥٦٨ مقیم اردبیل شد. در سال ١٥٧٥ در اوان بر تخت نشستن شاه اسماعیل دوم به قزوین بازگشت و بعد از چند سال اقامت در آن شهر دوباره به اردبیل مراجعه و در سال ١٥٨٠ در ٥٥ ساله‌گی، سه سال بعد از قتل شاه اسماعیل دوم در آن شهر درگذشت. عبدی بیگ به هنگام بر تخت نشستن شاه اسماعیل دوم در ٢٢ آوگوست ١٥٧٦ در قید حیات، مقیم قزوین و ٥١ ساله بود. بنابراین عبدی بیگ، به لحاظ کرونولوژیک می‌تواند سراینده‌ی این شعر باشد.

-زبان ابیات تورکی این شعر، مختلط و مرکب از لهجه‌های تورکی شرقی –جغتایی (دولتیدین، تاپدی، کاربرد نون غنّه: آنینگ) و تورکی غربی (آدینا، بولاماز، ویردی به جای بیردی، ..) است. عبدی بیگ هم اشعاری به تورکی، با لهجه‌ی جغتایی و لهجه‌ی مختلط تورکی شرقی-تورکی غربی در مدح سلطان مراد سوم عثمانلی دارد (این اشعار برای نخستین بار در سؤزوموز منتشر خواهند شد).

-این ابیات تورکی، بخشی از یک شعر دو زبانه‌ی فارسی-تورکی هستند. شعرسرایی دوزبانه حتی سه‌زبانه طرزی بود که عبدی بیگ هم آن را بکار برده است. به عنوان نمونه ابیات تورکی مذکور عبدی بیگ در مدح سلطان مراد سوم، بخشی از یک شعر سه‌زبانه‌ی عربی-فارسی-تورکی او هستند.

-صفت «فدوی قدیمی»، بیش‌تر از پسر ٢٦ ساله‌اش، برای عبدی بیگ ٥١ ساله مناسب‌تر است.

-ممکن است گفته شود عبدی بیگ که یک شیعه‌ی امامی متعصب و متشرعه بود نمی‌توانست برای شاهی سنّی- شاه اسماعیل دوم مدحیه بسراید. پاسخ این است که این شعر به مناسبت جلوس شاه اسماعیل دوم بر تخت سروده شده و در آن هنگام شاه اسماعیل دوم شاید تمایلات و سیاست‌های سنی‌گرایی و شیعه‌ستیزی خود را آشکار نکرده بود (وی تا هنگام بر تخت سلطنت نشستن در قزوین، سال‌های طولانی در زندان قهقه محبوس و منزوی از جامعه بود). همچنین ابیات تورکی مذکور عبدی بیگ در مدح سلطان مراد سوم هم وجود دارند که نشان می‌دهند عبدی بیگ در مدح سلاطین سنّی هم سروده است. و نهایتا آنکه مقامات و روحانیون شیعی امامی تاجیک و عرب در دوره‌ی دولت قیزیل‌باش تقیه کرده از شاهان قیزیل‌باش بر مذهب غلات علوی، علی رغم آن که شرعاً و فقهاً آن‌ها را مرتد می‌دانستند، و در راس آن‌ها شاه اسماعیل اول، با ملاحظات سیاسی و سائقه‌ی منفعت‌طلبی و اقتدارجوئی، حمایت می‌کردند. سرودن مدحیه توسط عبدی بیگ برای شاه اسماعیل دوم و سلطان مراد سوم سنُی هم می‌تواند نمونه‌ی دیگری از این تقیه‌ی تاکتیکی و مصلحت‌گرایی باشد.

٣- در زیر نام شاعر، عبارت «جلوس شاه عباس ظلّ آله ٩٦٧ (١٥٦٠)» نوشته شده است. دلیل نوشته شدن این تاریخ که هم با جلوس شاه اسماعیل دوم در سال ١٥٧٦ بی ارتباط و هم نادرست است (شاه عباس اول: تولد ١٥٧١، تاج‌گذاری ١٥٨٨) معلوم نیست.

نقدی بر نشر جعفریان

رسول جعفریان علی رغم آنکه به عکس نسخه‌ی خطی حاوی اشعار مذکور  دسترسی داشته، عکس تمام صفحات مربوطه را در مقاله‌ی خود نیاورده و در مورد ابیات تورکی عکسی ناقص از صفحه‌ی آخر آن را ضمیمه‌ی مقاله‌ی خود کرده است. جعفریان در ذکر منبع نیز آن را صرفا به صورت «ولی الدین افندی، ش ١٣٤٧، ص ٢٢٠-٢٢٥. کتاب‌خانه‌ی سلیمانیه» معرفی کرده است. در حالیکه شایسته بود عکس تمام صفحات حاوی اشعار موضوع مقاله‌ی خود را، هر صفحه را به طور کامل و تمام در مقاله‌ی خود بیاورد، به منظور جلوگیری از سوء برداشت این نکته را ذکر کند که ولی الدین افندی نه نام مولف، بلکه اسم کولکسیونی در کتاب‌خانه‌ی سلیمانیه است، و برای تسهیل امر دست‌رسی محققین و علاقه‌مندان بدان مشخصات کامل نسخه‌ی خطی را بدهد[3]. این رفتار در دیگر نشرهای رسول جعفریان هم مشاهده می‌شود. به عنوان نمونه او در مقاله‌ی «اشعار تورکی به مناسبت فتح بغداد توسط شاه عباس در پشت یک نسخه خطی» عکس صفحه‌ی حاوی اشعار مذکور را با کیفیت فوق العاده بسیار پائین، که قابل قرائت و استفاده نیست؛ داده است[4].

اسناد و نسخ خطی و نشریات قدیمی و منابع تاریخی مُلک معنوی و میراث مشترک و عمومی همه‌ی مردم هستند و به همه تعلق دارند. عدم به اشتراک گذاردن آن‌ها از طرف کسانی که صاحبان آن‌ها هستند و یا به نحوی بر آن‌ها دست‌رسی پیدا کرده‌اند، ضنّت و خسّت و بخل در دادن اطلاعات کافی، نام و مشخصات، محل نگه‌داری، عدم نقل متون اصلی و ضمیمه نکردن عکس تمام صفحات مربوطه‌ی منابع و اسناد و نسخ خطی و نشریات قدیمی و همچنین در دسترس عموم قرار ندادن فورمت‌های دیجیتالیزه‌ی آن‌ها در اینترنت به طور کامل و با کیفیت مقبول و سهل و مجانی؛ تجاوز به حق مردم بر آگاهی و آشنا شدن و آموختن و بهره‌مند شدن از آن‌ها، ممانعت از دستیابی محققین و علاقه‌مندان بدان‌ها؛ و برآیند این دو جاهل و ناآگاه نگاه داشتن مردم و مخفی نمودن حقایق و واقعیات و در درازمدت نهادینه کردن ناآگاهی است.

برای مطالعه‌ی بیشتر:

تورک‌جه اؤوگوقوشوق‌لار-مدحیه‌های تورکی:

شعر نصیر باکویی به تورکی شرقی در مدح سلطان اوْلجای‌تۇ خۇربان اۇۇدا (خدابنده) ایلخان‌لی

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/xurban-uuda.html

کتیبه‌ی تورکی با خط اویغوری در صومعه‌ی سوریانی-آسوری مار بهنام  موصل- عراق

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_30.html

سید لقمان اورموی: در مدح سلطان محمد فاتح و ستایش فتح استانبول

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_69.html

سید لقمان اورموی: آلِ عثمان نورِ چشمِ عالمند، و مدح سلطان سلیم دوم

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/blog-post.html

فضولی: قصیده ‌در مدح شاهِ دین سلطان سلیمانِ سعادت‌مند علیه ‌الرحمة و الغفران

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/04/blog-post_25.html

فرمان و دعای تورکی آغاز کتاب تكمله ‌الاخبار تالیف عبدی بیگ اتحاف شده ‌به ‌دولت‌زن تورک شاه‌زاده ‌پریخان خانیم

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post_4.html

مدحیه‌ی تورکی در جلوس شاه اسماعیل دوم سروده‌ی عبدالمومن بن عبدی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post.html

مدحیه‌ی ولی‌قلی بیگ شاملو در ستایش شاه‌ عباس دوم

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_5.html

محمدشاه غازی قاجار اؤوگۆسۆنده: مدحیه‌ی تورکی ابوالقاسم نباتی برای محمدشاه غازی، مفخر قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/08/blog-post_29.html

مدحیه‌ی تورکی قُمْری دربندی در ستایش ناصرالدین شاه قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post.html

قدم قویدو فغفور و خاقانیمیز- شعر تورکی میرزا مهدی شکوهی در استقبال ورود مظفرالدین میرزا به مراغه

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_18.html

سِنْجه بير طفلِ صغير، عقل و فطانت‌جه کبير؛ تختِ ايرانا جلوس ائتدی بو دم «احمدشاه»

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_22.html

تبریزلی شیخ رمزی بابا افندی: ای دولتِ عثمانیه‌نین مخلصِ خاصی - وی ملّتِ اسلامیه‌نین یارِ معینی

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/11/blog-post_27.html

تبریزلی شیخ رمزی بابا افندی: ائتدی مُلکِ روُم‌و گلزارِ ارم، سلطان حمید - وه نه خوش ائتمیش جهان‌ی منتظم، سلطان حمید

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/11/blog-post_27.html

محمد نیازی تبریزی‌: دعایِ حضرتِ عبدالحمیدِ ذی شان

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_13.html

قصيده‌ی تورکی کونسول قاجار در شام در مدح فخرِ شاهان، حضرتِ سلطان حميد

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post.html

میللی شاعیر معلم فیضی: عوثمانلی سلطان عبدالحمیدخان و قاجار مظفرالدین شاه اؤیگوسونده

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_4.html

دو سروده از شاعر تورک شوشایی-قاراباغی در مدح سلطان عبدالحمید عثمانلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_47.html

اوجان‌لی معلم احمد فیضی افندی‌ده‌ن میللی بیر تورکو : تورک باهادیرلاری حرب شرقی‌سی -ساواش تورکوسو

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post.html

شیخ الرئیس قاجار تبریزی: در ستایش خلیفه‌ی اعظم، سلطان معظم مَحْمَتْ رشات عثمانلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/10/blog-post_16.html

شاعر ملی معلم فیضی افندی، سراینده‌ی مرثیه‌ی سعید سلماسی است

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_92.html

تبریزلی علی: ائی تورکییه ملّتی، ائی قهرمان ملّت!

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/02/blog-post_13.html

---

[1] ولی الدین افندی، ش ١٣٤٧، ص ٢٢٠-٢٢٥. کتابخانه‌ی سلیمانیه. به نقل از مقاله‌ی «ترجیع‌بندی در ستایش شاه اسماعیل دوم». رسول جعفریان.

[2] فرمان و دعای تورکی آغاز کتاب تكمله ‌الاخبار تالیف عبدی بیگ اتحاف شده ‌به ‌دولت‌زن تورک شاه‌زاده ‌پریخان خانیم

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post_4.html

[3] آدرس صحیح‌تر احتمالا چیزی مانند این است:

Bayezit Devlet Kütüphanesi, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi Koleksiyonu, nr. 1347

[4] اشعار تورکی در مدح فتح بغداد توسط شاه عباس

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_25.html