گفتگوی تورکی محمدعلی شاه قاجار با سلطان مَحْمَدْ ششم وحیدالدین عثمانلی و پیشنهاد او به ازدواج احمد شاه با صبیحه سولطان

 

گفتگوی تورکی محمدعلی شاه قاجار با سلطان مَحْمَدْ ششم وحیدالدین عثمانلی و پیشنهاد او به ازدواج احمد شاه با صبیحه سولطان شاهزاده‌ی عثمانلی

 

مئهران باهارلی

 

در روزنامه‌ی یئنی پوستای تورکیه، سال ١٩٤٤ مصطفی راغب اسدلی سلسله مقالاتی در باره‌ی سلطان محمد ششم وحیدالدین عثمانلی منتشر کرده است[1]. چند مقاله از این سلسله نوشته در ارتباط با تلاش محمدعلی شاه برای تزویج احمد شاه با دختر سلطان عثمانلی شاهزاده صبیحه سلطان[2] است (این قسمت به صورت کتاب‌چه‌ای مستقل در سؤزوموز منتشر خواهد شد). در یکی از این مقالات متن تورکی گفتگوی محمدعلی شاه قاجار در دیداری که به همین منظور با سلطان وحیدالدین داشته نقل شده است. در مقاله تاکید شده است که محمدعلی شاه و سفیر قاجاری در عثمانلی احتشام السلطنه در این ملاقات با سلطان عثمانلی به تورکی صحبت می‌کردند. در همین سری مقالات، سخن گفتن احمدشاه به تورکی با سلطان عثمانلی هم ذکر شده است.

١-در این مقالات که مفصل‌ترین نوشته در باره‌ی تلاش برای تزویج احمدشاه با صبیحه سلطان است، اطلاعات بکر و جالبی در باره‌ی این موضوع داده می‌شود. از جمله بنا به این مقالات، فکر ازدواج احمد شاه با صبیحه سلطان از آنِ محمدعلی شاه بود. وی این فکر خود را با سفیر قاجار در استانبول احتشام السطنه (حاجی میرزا محمودخان دوُوان‌لی - دولو علامیر قاجار) در میان گذاشته و او را نیز طرفدار این فکر کرده است. محمدعلی شاه سپس در ملاقات با سلطان عثمانلی فکر خود را به او عرض کرده و پس از دریافت پاسخ ضمنی مثبت او، اقدام به مطلع کردن احمد شاه از فکر خود و ماوقع نموده است.

 

٢-ازدواج‌های سیاسی بین خاندان‌های سلطنتی امری بسیار معمول و رایج است. این ازدواج‌ها که به مقاصد و انگیزه‌های گوناگون، از جمله تثبیت، تقویت و قدرت‌مندتر کردن یک سلسله و خاندان، توسعه‌ی قلمرو، ایجاد اتحاد برای مقابله با دشمنان، تعمیق دوستی، برقراری و تضمین صلح با دولت‌های رقیب و متخاصم، و ... انجام می‌شد در تاریخ تورک و دولت‌مداری تورک هم، بسیار رایج و معمول بود. مانند ازدواج‌های سیاسی بین غزنویان و سلجوقیان، سلجوقیان و قاراخانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان، ایلدنیزلی‌ها و سلجوقیان،  تیمورلوها و موغولان، قاراقویون‌لوها و تیموریان، آغ قویون‌لوها و قیزیل‌باشیه، .... یکی از معروف‌ترین ازدواج‌های سیاسی بین خاندان‌های تورک، ازدواج مرتضی قلی میرزا افشار ملقب به نصرالله پسر دوم نادرشاه افشار با جهان افروز بانو بیگوم دختر محمد شاه سلطان گورکان هند پس از فتح هندوستان توسط نادرشاه است[3]. از نمونه‌های ازدواج‌های سیاسی بین سلسله‌های تورک با  خاندان‌های غیر تورک، ازدواج‌های سیاسی بین آغ هون‌ها – هپتالیت‌ها و گؤک‌تورک‌ها و خزرها با ساسانیان است. («هرمز چهارم» ملقب به «تورک» و یا «تورک‌زاد – تورک‌زاده»، یکی از پادشاهان تورک سلسله‌ی ساسانی که از سال ٥٧٩ تا٥٩٠ میلادی یعنی سال قتل خویش بر تخت شاهی ساسانیان نشسته است حاصل ازدواج سیاسی بین گؤک‌تورک‌ها و ساسانیان بود. مادر هرمز چهارم «قاین»، دختر ایستمی‌خان خاقان امپراتوری گؤک‌تورک، و پدر او خسرو اول انوشیروان است که خود فرزند شاهزاده خانمی از قوم زردپوست هپتالیت و یا آغ‌هون بنام نویان‌دخت بود. «خسرو پرویز»، جانشین و پسر هرمز چهارم نیز حاصل ازدواج وی با یک شاهزاده‌ی دیگر هپتالیت - دختر خوراد خاقان هپتالیت - است)[4].

٣-با ماجرای مشروطیت انگلیسی و پس از اشغال تهران پایتخت دولت تورک قاجار توسط تروریست‌ها و آشوب‌طلبان مشروطه‌خواه، خلع محمدعلی شاه از سلطنت و یک دهه بعد وقوع جنگ جهانی اول و اشغال جنوب و شمال قلمروی قاجاری توسط روسیه و بریتانیا، دولت قاجار در سراشیب سقوط قطعی قرار گرفت. پس از آن عده‌ای از مقامات قاجاری و نخبه‌گان تورک برای نجات دادن سلسله‌ی قاجاری از این عاقبت محتوم، شروع به اندیشیدن تدابیری کردند. اکثریت آن‌ها بر این عقیده‌ی صحیح بودند که دولت قاجار تنها با کومک تورانی‌ها و تورک‌ها و احزاب اتحاد اسلام‌چی می‌تواند از سقوط نجات یابد[5].

٤-یکی از اقدامات عملی برای برخورداری از کومک تورکی، ایده‌ی ازدواج سیاسی احمدشاه قاجار با شاهزاده‌ی عثمانلی صبیحه سلطان بود. آنگونه که از سخنان محمدعلی شاه هم معلوم می‌شود، این ایده‌ی بکر از آن او بوده است. محمدعلی شاه که متوجه شده بود قصد مشروطه‌طلبان صرفا خلع شخص او از سلطنت نیست، بلکه خواهان ساقط کردن دولت قاجاری و پایان دادن به حاکمیت سیاسی تورک بر ایران هستند، در صدد برآمد با تزویج احمدشاه و صبیحه سلطان، دولت قاجاری را زیر چتر حمایتی امپراتوری عثمانلی داخل و بدین ترتیب تهدید براندازی حیاتی که از طرف بریتانیا می‌آمد را برطرف کند (این امر، علی رغم موافقت اولیه‌ی سلطان وحیدالدین، به دلایلی که در مقاله‌‌ی دیگری تشریح خواهم کرد انجام نشد).

٥-ایده‌ی بکر محمدعلی شاه برای ازدواج سیاسی بین دو دولت تورک قاجار و عثمانلی، می‌تواند به صورت تمایلات تورک‌گرایانه‌ی او - پس از اتحاد ناموفق با روسیه – تفسیر شود. بواقع در منابع و اسناد دیگری هم داده‌هایی در این استقامت یافت می‌شود. به عنوان نمونه سرگی ماركوویچ شاپشال (ادیب‌السلطان)  معلم محمدعلی شاه در تبریز و تهران، اصلا یک تورک قارائیم (موسوی) از شبه جزیره‌ی کریمه در اوکرایین، یک تورکولوژیست و ناسیونالیست تورک بود. شاپشال هم در تاریخ‌نگاری ایرانی و آزربایجانی، به سبب تورکیست بودن، به صورت شخصیتی منفی تقدیم شده است.

متن اصلی تورکی سخنان محمدعلی شاه در ملاقات با سلطان وحیدالدین:

«فقط بو روایت چوخ سورمه‌‌میشدی. هیچ بیر رسمی تبلیغ نشر ائدیلمه‌‌مه‌‌سی، نیشان مراسمی‌نین اویدورولموش بیر بالون‌دان باشقا بیر شئی اولمادیغی‌نا هرکسی ایناندیرمیشدی.

سابق شاه ‌‌اوغلونون مزیت‌له‌‌ری‌له ‌‌افتخار ائدییور

موش‌دان دولماباخچا ریختیمی‌نا چیخان محمدعلی شاه، ایران سفارتی‌نین اوتوموبیلی‌نه ‌‌بینمیش و سولوندا ایران سفیری احتشام السلطنه ‌‌اوتورموشدو. ایکینجی بیر اوتوموبیل‌ده ‌‌ده ‌‌سابق شاه‌ین ایکی آدامی ایله ‌‌بیر سفارت خدمه‌‌سی بولونویوردو. پادشاه ‌‌سفیرله ‌‌برابر زیارتی‌نه‌‌ گه‌‌له‌‌جه‌‌ک مخلوع شاه‌ین سلطنت موقعی‌نی محافظه ‌‌ائدییور گیبی، فوق العاده‌‌ بیر صورت‌ده ‌‌قارشی‌لاماسی، آنجاق متنکراً یاپیلان بیر زیارت فرض ائدیله‌‌ره‌‌ک، سابق شاه ‌‌حاققی‌ندا عسکری مراسم یاپیلماماسی‌نی امر ائتمیشدی.

خونکارین بو اراده‌‌سی اوزه‌‌ری‌نه ‌‌محمدعلی شاه ‌‌باش‌مابین‌جی، باش‌کاتب و دیگر مابین ارکانی طرفی‌نده‌‌ن حرمت‌له ‌‌قارشی‌لانمیشدی. آلتینجی مَحْمَدْ مسافری‌نی ییلدیز سارایی‌نین اوست قات‌دا بولونان خونکار دایره‌‌سی‌نده‌‌ن آشاغی قاتا اینمه‌‌ک صورتی‌یله ‌‌مه‌‌ردیوه‌‌ن [نردبان] باشی‌ندا قارشی‌لامیشدی. بونون اوزه‌‌ری‌نه ‌‌سفیر ده‌‌ داخل اولدوغو حال‌دا هر اوچو بیر اودایا گیرمیش‌له‌‌ردی. آلتینجی مَحْمَدْ، سابق شاها سیقارا وئرمیش و سیقاراسی‌نی دا بالذات یاخمیشدی. پادشاه‌‌ عینی صورت‌ده ‌‌ایران سفیری‌نه ‌‌ده‌‌ التفات‌دا بولونموشدو. قهوه‌‌چی‌باشی‌نین گه‌‌تیردییی قهوه‌‌له‌‌ر ایچیله‌‌ره‌‌ک قارشی‌لیق‌لی خاطر سورولدوقدان سونرا، محمدعلی شاه‌‌ زیارتی‌نده‌‌کی مقصدی ایضاح ائتمه‌‌ک‌ده‌‌ تردد ائتمه‌‌میشدی.

منسوب بولوندوغو قاجار خاندانی‌‌نین آزه‌‌ربایجان تورک‌جه‌‌سی ایله ‌‌قونوشان سابق شاه‌ین دئدیک‌له‌‌ری‌نی آنلاتماق‌دا پادشاه ‌‌په‌‌ک گوج‌لوک چه‌‌کییوردو. آراسیرا سفیرین یاردیمی ایله ‌‌مرامی‌نی آنلاتماغا چالیشان محمدعلی خان شون‌لاری سؤیله‌‌یه‌‌بیلمیشدی:

«به‌‌ن‌ده‌‌ن سونرا ایران تختی‌نه ‌‌جلوس ائده‌‌ن احمد شاه، شیمدی‌یه ‌‌قه‌‌ده‌‌ر گؤسته‌‌ردییی بویوک کیاست نتیجه‌‌سی اولاراق، ایران‌لی‌لارین به‌‌نی آرامادیق‌لاری‌نی گؤرویوروم. اوغلومون زکا، درایت و قابلیت باخیمی‌ندان مملکتی حُسنِ اداره‌‌یه ‌‌موفّق اولماسی‌ندان هر شئی‌ده‌‌ن اوّل بیر بابا صفتی‌یله ‌‌مفتخر بولونماق‌داییم. بون‌دان باشقا بو مزیّت‌له‌‌ره‌‌ مالک اولان احمد شاه‌‌ عینی زمان‌دا عفیف المجسّم‌دیر. که‌‌ندی‌سی‌نین هیچ بیر قیز و یا قادینا اه‌‌لی‌نی سوردویو گؤرولمه‌‌میش‌دیر. بونونلا برابر آرتیق ائوله‌‌نمه‌‌ چاغی‌نا گیرمیش‌دیر. بو قه‌‌ده‌‌ر مزیّت‌له‌‌ری نفسِ همایونوندا توپلایان اوغلوم احمد شاه‌‌ قاجارین که‌‌ندی شرفِ ذاتی‌سی‌یله‌‌ متناسب بیر طرزده ‌‌ائوله‌‌نمه‌‌سی په‌‌ک موافق اولور.

بیر بابا صفتی‌یله‌‌ بیر مدّت‌ده‌‌ن به‌‌ری به‌‌سله‌‌دیییم بو املی اوغلوما بیله ‌‌هنوز ابلاغ ائتمه‌‌ده‌‌ن سفیر محمود خان‌ا آچدیم. که‌‌ندی‌سی ده‌‌ بو فکره ‌‌طرف‌دار اولدو. حضورِ شاهانه‌‌له‌‌ری‌نه‌‌ جرات ائده‌‌ره‌‌ک شونو عرض ائتمه‌‌ک ایسته‌‌ریم کی اوغلوم شاهِ ‌‌ایران ایله‌‌ کریمه‌‌یِ شهریاری‌له‌‌ری‌نین ازدواج‌لاری ایله‌‌ هر ایکی اسلام سلطنت خاندانی آراسی‌ندا په‌‌ک اییی نتیجه ‌‌وئره‌‌جه‌‌ک بیر رابطه ‌‌تامین ائدیلمیش اولور. ذاتِ شوکت‌مآب‌لاری، بو معروضات و استرحاماتیما التفات بویورولورسا، کیفیّتی اوغلوم شاها هه‌‌مه‌‌ن عرض ائده‌‌ریم».

پادشاه ‌‌احمد شاه‌ین و ایران حکومتی‌نین تعلیماتی اولماق‌سیزین، محمدعلی شاه‌ین هه‌له ‌‌تابع بولوندوغو دولتی تمثیل ائتمه‌‌ک گیبی رسمی بیر صفتی اولان ایران سفیری‌نین که‌‌ندی‌له‌‌ری‌نده‌‌ن بؤیله‌‌ بیر تشبث‌ده ‌‌بولونمایاجاق‌لاری‌نی تقدیر ائتمیشدی. فقط مادام که ‌‌مخاطب‌له‌‌ری هنوز شاه‌ین بو ایش‌ده‌‌ن خبردار اولمادیغی‌نی ایله‌‌ری سوره‌‌ره‌‌ک سؤز سؤیلویورلاردی، او دا بوسبوتون بو طلبه‌‌ هوس‌لی اولاراق گؤزوکمه‌‌یه‌‌جه‌‌ک و جوابی‌نی اداره‌‌لی اولاراق وئره‌‌جه‌‌ک‌دی.

پادشاه، محمدعلی شاه‌ین سؤزله‌‌ری قارشی‌سی‌ندا شو مقابله‌‌ده‌‌ بولونموشدو:

«شاهِ ‌‌جهان احمد قاجار حضرت‌له‌‌ری‌نین اصالت و نجابتِ شاهانه‌‌له‌‌ری به‌‌ن‌جه‌‌ ده ‌‌اؤته‌‌ده‌‌ن به‌‌ری معلوم و مسلّم‌دیر. عینی زمان‌دا ذاتِ همایون‌لاری‌نین متّصف اولدوق‌لاری مزیّت و اوصافِ گزیده‌‌له‌‌ری‌نین حیرانی بولونماق‌داییم. بو اعتبارلا شیمدی‌یه ‌‌قه‌‌ده‌‌ر شرف‌یاب اولماماق‌لیغیم‌دان په‌‌ک متاثریم. ایران تختِ عالی‌سی‌نه ‌‌شرف‌بخش اولان شاه ‌‌حضرت‌له‌‌ری‌نین اصالت‌له‌‌ری‌یله ‌‌متناسب صورت‌له ‌‌ازدواج بویورمالاری اه‌‌ن بویوک امل‌له‌‌ریم‌ده‌‌ن بیری‌نی تشکیل ائده‌‌ر. بونا اعتماد بویورمانیزی رجا ائده‌‌ریم. که‌‌ندی‌له‌‌ری‌نه ‌‌سلام‌لاریم‌لا مودّت حرمت‌له‌‌ریمی ابلاغ بویوراجاغینیزا دا امینیم».

آلتینجی مَحْمَدْ بیر کلمه ‌‌داها علاوه ‌‌ائتمه‌‌ک‌سیزین بورادا دورموشدو. پادشاه‌ین بو دیپلومات‌جا سؤزله‌‌ری، مخاطب‌له‌‌ری‌نی دوشوندوره‌‌جه‌‌ک ماهیت‌ده‌‌ ایدی. اوّلا خونکار قیزی‌یلا ‌‌احمدشاه‌ین ائوله‌‌نمه‌‌له‌‌ری تکلیفی‌نی نه ‌‌صراحتاً ردّ ائدییور، نه‌‌ ده ‌‌بیر تعهّده‌‌ گیریشییوردو. شاه‌لا شیمدی‌یه ‌‌قه‌‌ده‌‌ر گؤروشمه‌‌دیی‌نه ‌‌متاثّر اولدوغونو، شاه‌ین ائوله‌‌نمه‌‌سی‌نین که‌‌ندی امل‌له‌‌ری‌نده‌‌ن بیری بولوندوغونو سؤیله‌‌مه‌‌ک‌له‌‌ که‌‌ندی‌سی‌نه‌‌ یاپیلان بو تکلیفی ضمناً قبول ائتمیش گیبی گؤرونویور، فقط آچیق‌جا موافقت ائتدییی‌نه‌‌ دایر بیر شئی سؤیله‌‌مییوردو.

خونکارین بو جوابی‌نی محمدعلی شاه ‌‌و بالخاصه ‌‌سفیر شؤیله ‌‌تفسیر ائتمیش‌له‌‌ردی: «هه‌‌له‌‌ شاه‌لا گؤروشه‌‌ییم. رسمن طالب اولسون، به‌‌ن ده ‌‌قیزیمین که‌‌ندی‌سی‌نه ‌‌وئرمه‌‌ک املی‌نده‌‌ییم».

اوغلو حسابی‌نا حرکت ائده‌‌ن مخلوع شاه‌لا اه‌‌فه‌‌ندی‌سی‌نین التفات و توجّهونو قازانماق غایه‌‌سی‌نی تعقیب ائده‌‌ن سفیر احتشام السلطنه‌‌نین گون‌له‌‌رده‌‌ن به‌‌ری گؤنول‌له‌‌ری‌نده‌‌کی بو امل، او درجه ‌‌به‌‌ن‌لیک‌له‌‌ری‌نه‌‌ یئرله‌‌شمیشدی کی پادشاه‌ین سؤزله‌‌ری‌نده‌‌ن که‌‌ندی دوشونجه‌‌له‌‌ری‌نه ‌‌آیقیری بیر معنا چیخارماق قابل دئییل‌دی. مع مافیه‌‌ خونکار دا مخاطب‌له‌‌ری‌نی بیر آز اومیدله‌‌ندیرمه‌‌ک و انکسارا اوغراتماماق پولیتیکاسی‌نی تعقیب ائتمیشدی.

حضوردان ممنون بیر حال‌دا چیخان سابق شاه‌لا سفیره‌‌ مابین‌ده ‌‌لیموناتا، چای، بیسکوویت اکرام ائدیلمیشدی. ایران‌لی مسافرله‌‌ری بیر مدّت استراحت ائتدیک‌ده‌‌ن سونرا، مابین ارکانی‌نین چوخ حرمت‌کار تشییع‌له‌‌ری‌یله ‌‌سارای‌دان آیریلمیش‌لاردی. و دولماباخچا ریختیمی‌ندان حرکت ائده‌‌ن موش [گه‌می‌سی]، سابق شاه‌لا سفیری بویوک آدایا دؤندورموشدو. سفیر او گئجه ‌‌محمدعلی شاه‌ین نظام‌داکی کؤشکونده ‌‌مسافر قالمیش و پادشاه‌لا یاپدیق‌لاری ملاقاتین نتیجه‌‌له‌‌ری‌نی تاهران‌ا نه ‌‌صورت‌له ‌‌بیلدیره‌‌جه‌‌ک‌له‌‌ری‌نه ‌‌دایر سابق شاه‌لا اوزون اوزادی‌یا گؤروشموشدو. بیر طرف‌ده‌‌ن محمدعلی شاه ‌‌اوغلونا، دیگر طرف‌ده‌‌ن سفیر محمود خان تاهران‌داکی سارای شاهی ایله ‌‌ایران خارجیه‌‌ وزارتی‌نه‌‌ عینی مآل‌دا شیفره‌‌لی اوزون تئلئگراف‌لار چه‌‌کمه‌‌یی‌‌ مناسب گؤرموش‌له‌‌ردی.

آرخاسی وار....

ترجمه ی فارسی (مئهران باهارلی)

... اما این داستان زیاد دوام نیاورد. عدم انتشار هر گونه‌‌ اطلاعیه‌ی رسمی همه‌‌ را متقاعد کرده ‌‌بود که‌‌ «مراسم نامزدی» چیزی بیش از یک بادکنک ساخته‌گی نیست.

شاه ‌‌به ‌‌شایسته‌گی‌های پسرش افتخار می‌کند

محمدعلی شاه ‌‌که ‌‌از کشتی «موش» به ‌‌اسکله‌‌ی دولماباغچه ‌‌آمده‌‌ بود، سوار ماشین سفارت ایران شده ‌‌و در سمت چپ سفیر ایران، احتشام السلطنه ‌‌نشسته‌‌ بود. در ماشین دوم هم دو نفر از افراد شاه‌‌ سابق و یک خدمه‌‌ی سفارت بودند. سلطان دستور داده‌‌ بود از شاه‌‌ مخلوع که‌‌ همراه‌‌ با سفیر برای دیدار او می‌آمد، به ‌‌صورتی فوق العاده ‌‌و محتشم، گویی که ‌‌هنوز مقام سلطنت خود را حفظ می‌کند استقبال شود، اما با فرض اینکه ‌‌این یک دیدار غیر رسمی بود، امر کرده بود مراسم نظامی در استقبال از شاه ‌‌سابق اجرا نگردد.

بر اساس اراده‌‌ی خونکار، محمدعلی شاه‌‌ مورد استقبال باش‌مابینجی (رئیس روابط عمومی دربار)، باش‌کاتب و دیگر مقامات دربار قرار گرفت. محمد ششم با پایین آمدن از آپارتمان خونکار که ‌‌در طبقه‌‌ی فوقانی کاخ یلدیز قرار داشت از بالای پله‌‌ها به ‌‌مهمانش خوش‌آمدی گفت. سپس هر سه ‌‌نفر از جمله ‌‌سفیر وارد اوتاقی شدند. محمد ششم به ‌‌شاه ‌‌سابق سیگار تعارف و شخصاً سیگارش را روشن کرد. سلطان به ‌‌همین ترتیب به ‌‌سفیر ایران هم التفات نمود. پس از نوشیدن قهوه‌هایی که ‌‌قهوه‌‌چی‌باشی ‌آورده ‌‌بود و احوال‌پرسی  متقابل، محمدعلی‌ شاه‌‌ در تشریح هدف ملاقات خود درنگ نکرد.

سلطان در درک سخنان شاه‌‌ سابق به ‌‌تورکی [رایج در] آزربایجان – که خاندان قاجار منسوب ‌‌به ‌‌آن بود - مشکل داشت. محمدعلی خان که ‌‌گهگاه ‌‌سعی می‌کرد با کومک سفیر منظور خود را توضیح دهد، توانست این مطالب را بگوید:

«مشاهده ‌‌می‌‌کنم ایرانی‌ها در نتیجه‌‌ی کیاست بزرگی که‌‌ احمد شاه‌‌ - که‌‌ بعد از من بر تخت سلطنت ایران جلوس کرد - تاکنون از خود نشان داده،‌‌ دیگر خواهان من نیستند. از موفقیت پسرم در حُسن اداره‌‌ی کشور به‌‌ سبب ذکا، درایت و قابلیت‌هایش قبل از همه‌‌ چیز به ‌‌عنوان یک پدر افتخار می‌کنم.

علاوه‌‌ بر این، احمد شاه‌‌ که‌‌ دارای این فضایل است، همچنین تجسم عفت (مجسمه‌‌ی حیا و ادب) است. هرگز دیده ‌‌نشده‌‌ که ‌‌او دختر یا زنی را لمس کرده ‌‌باشد. با این حال او اکنون به‌‌ سن ازدواج رسیده ‌‌است. برای پسرم احمد شاه‌‌ قاجار که ‌‌این همه ‌‌فضایل را در نفس همایون خود جمع کرده، بسیار مناسب خواهد بود ‌‌به ‌‌طرزی (با شخصی) متناسب با شرافت ذاتی‌اش ازدواج کند. من این آرزو و اندیشه ‌‌را که ‌‌به ‌‌عنوان یک پدر از مدتی قبل پرورانده‌‌ام، حتی قبل از آن که ‌‌با پسرم در میان بگذارم، به‌‌ سفیر محمود خان ارائه ‌‌کردم. او نیز طرف‌دار این ایده ‌‌شد.

می‌خواستم جسارت کرده‌‌ به‌‌ حضور شاهانه ‌‌عرض کنم که ‌‌با ازدواج پسرم شاه‌‌ ایران و کریمه‌‌ی شهریاری [سلطان عثمانلی]، پیوندی بین دو سلسله‌‌ی سلطنتی مسلمان که ‌‌نتیجه‌‌ی بسیار خوبی خواهد داد برقرار خواهد شد. اگر ذات شوکت‌مآب (سلطان) به ‌‌این معروضات و استرحامات من التفات فرمایند، فوراً وضعیت را به ‌‌پسرم شاه‌‌ اطلاع خواهم داد.»

بنا به ‌‌ارزیابی سلطان، امکان نداشت محمدعلی شاه‌‌ مخصوصا سفیر ایران که ‌‌دارای صفتی رسمی برای نماینده‌‌گی دولت متبوع خود بود، بدون دستور احمد شاه ‌‌و دولت ایران، راسا به‌‌ چنین اقدامی دست بزند. اما از آنجایی که ‌‌مخاطبینش ادعا می‌کردند احمد شاه‌‌ هنوز از این موضوع اطلاعی ندارد، سلطان هم ترجیح داد شدیدا مشتاق و مایل به ‌‌این تقاضا دیده ‌‌نشود و جواب خود را با درایت بدهد.

سلطان به‌‌ سخنان محمدعلی شاه‌‌ چنین جواب داد:

« اصالت و نجابت شاهانه‌‌ی حضرت شاه‌‌ جهان احمد از دیرباز برای من معلوم و مسلم بوده ‌‌است. در عین حال من حیران و شیفته‌‌ی فضایل و اوصاف گُزیده‌‌ای که ‌‌ذات همایون ایشان بدان متصف می‌باشند هستم. از این نظر خیلی متاسفم که ‌‌تا الان افتخار ملاقات با ایشان را نداشته‌‌ام! همچنین ازدواج اعلیحضرت شاه‌‌ که‌‌ به ‌‌تاج و تخت ایران شرف داده‌‌اند، به ‌‌صورتی متناسب با اصالتش یکی از بزرگ‌ترین آرزوهای من بوده ‌‌است. از شما خواهش می‌کنم که ‌‌در این مورد به من اعتماد کامل داشته ‌‌باشید. و مطمئن هستم که ‌‌سلام‌ها و احترامات محبت‌آمیز من را به ‌‌ایشان خواهید رسانید».

مَحْمَدْ ششم بدون اینکه ‌‌کلمه‌ی ‌‌دیگری اضافه‌‌ کند اینجا ایستاد. این سخنان دیپلوماتیک سلطان به‌‌ گونه‌‌ای بود که ‌‌مخاطبانش را به ‌‌فکر فرو بَرَد. اولاً، خونکار پیشنهاد ازدواج احمد شاه ‌‌با دخترش را صراحتا رد نمی‌کرد و تعهدی هم نمی‌نداد. سلطان با بیان تاسف‌اش از اینکه ‌‌تا به ‌‌حال شاه ‌‌را ملاقات نکرده، و گفتن اینکه ‌‌ازدواج شاه ‌‌یکی از آرزوهای خودش است، به‌‌ نظر می‌رسید پیشنهادی را که ‌‌به ‌‌او شده تلویحاً  قبول می‌کرد، هر چند در موافقت و رضایت آشکار خود با آن چیزی نمی‌گفت.

محمدعلی شاه ‌‌و به ‌‌ویژه‌‌ سفیر این پاسخ خونکار را چنین تفسیر کرده ‌‌بودند: «اجازه‌‌ دهید اول با شاه‌‌ ملاقات کنم. بگذارید او رسما خواستگار باشد، من هم قصد دارم دخترم را به ‌‌او بدهم!»

این آرزو در ضمیر شاه‌‌ مخلوع که ‌‌از جانب پسرش حرکت می‌کرد و سفیر احتشام السلطنه‌‌ که ‌‌به ‌‌دنبال کسب الطاف و توجه‌‌ صاحب خود بود، آنچنان جا کرده ‌‌بود که‌‌ امکان نداشت از سخنان سلطان معنایی بر خلاف آنچه‌‌ خودشان تصور می‌کردند [جواب مثبت] استنباط نمایند. با این همه، خونکار هم از سیاست اندکی اومید دادن به‌‌ مخاطبانش و نااومید نکردن آن‌ها پیروی کرده‌‌ بود.

در کاخ به‌‌ شاه ‌‌سابق و سفیر که‌‌ از ملاقات بسیار ممنون خارج شده ‌‌بودند لیموناد، چای و بیسکویت تعارف شد. مهمانان ایرانی پس از مدتی استراحت، با بدرقه‌ی بسیار محترمانه‌‌ی مامورین دربار، کاخ را ترک کردند و کشتی «موش» با حرکت از اسکله‌‌ی دولما باغچه، شاه‌‌ سابق و سفیر را به ‌‌بویوک آدا برگرداند. سفیر آن شب در قصر محمدعلی شاه‌‌ در نظام ماند و با شاه‌‌ سابق در این مورد که ‌‌نتایج ملاقاتشان با سلطان را به‌‌ چه ‌‌صورتی به ‌‌تهران اطلاع دهند مفصلا و طولانی گفتگو کرد. آن‌ها صلاح دیده ‌‌بودند که ‌‌از یک سو محمدعلی شاه ‌‌به ‌‌پسرش احمد شاه، و از سوی دیگر سفیر محمود خان به‌‌ «کاخ شاه» در تهران و وزارت خارجه‌‌ی ایران، تلگراف‌های طولانی رمزدار در این خصوص ارسال کنند. ...

ادامه‌‌ دارد

خوندکار، خونکار: لقب و عنوانی به‌‌ معنای پادشاه ‌‌و حکم‌دار و سلطان که ‌‌برای سلاطین عثمان‌لی و ندرتا برای بعضی از شخصیت‌های معنوی تورک مانند حاجی بکتاش ولی خوراسان‌لی بکار می‌رفت.

اصل نوشته به تورکی با الفبای لاتین

VAHDETTİNLE MEHMET ALİ ŞAH ARASINDA GEÇEN MUHAVERE

BİR DEVRİN TARİHİNİ KONAKLARDAN DİNLEYELİM

 

Yazan: Mustafa Ragıb Esatlı

Son posta, sayfa 5, ağustos 28

 

... Fakat bu rivayet çok sürmemişti. Hiç bir resmi tebliğ neşredilmemesi “nişan merasimi”nin uydurulmuş bir balondan başka bir şey olmadığına herkesi inandırmıştı.

SABIK ŞAH OĞLUNUN MEZİYETLERİLE İFTİHAR EDİYOR

Muş’tan Dolmabahçe rıhtımına çıkan Mehmet Ali Şah, İran sefaretinin otomobiline binmiş ve solunda İran sefiri İhtişam us-Saltana oturmuştu. İkinci bir otomobilde de Sabık Şah’ın iki adamı ile bir sefaret hademesi bulunuyordu. Padişah sefirle beraber ziyaretine gelecek mahlû Şah’ın saltanat mevkiini mahafaza ediyor gibi, fevkelâde bir surette karşılaması, ancak mütenekkiren yapılan bir ziyaret farzedilerek Sabık Şah hakkında askeri mesasim yapılmamasını emretmişti.

Hunkâr’ın bu iradesi üzerine Mehmed Ali Şah, başmabeynci, başkâtip ve diğer mabeyn erkânı tarafından hürmetle karşılanmıştı. Altıncı Mehmed, misafirini Yıldız Sarayı’nın üst katta bulunan Hünkar Dâiresinden aşağı kata inmek suretiyle, merdiven başından karşılamıştı. Bunun üzerine sefir de dahil olduğu halde her üçü bir odaya girmişlerdi. Altıncı Mehmed, Sabık Şah’a sigara vermiş ve sigarasını da bizzat yakmıştı. Padişah aynı surette İran sefirine de iltifatta bulunmuştu. Kahvecibaşının getirdiği kahveler içilerek karşılıklı hatır sorulduktan sonra, Mehmed Ali Şah ziyaretindeki maksadı izah etmekte tereddüt etmemişti.

Mensup bulunduğu Kacar[6] Hanedanının Azerbaycan Türkçesi ile konuşan Sabık Şah’ın dediklerini anlamakta Padişah pek güçlük çekiyordu. Ara sıra sefirin yardımı ile meramını anlatmağa çalışan Mehmed Ali Han şunları söyleyebilmişti:

“Benden sonra İran tahtına cülûs eden Ahmet Şah, şimdiye kadar gösterdiği büyük kiyaset neticesi olarak İranlıların beni aramadıklarını görüyorum. Oğlumun zekâ, dirâyet ve kâbiliyet bakımından memleketi hüsn-ü idareye muvaffak olmasından, her şeyden evvel bir baba sıfatı ile müftehir bulunmaktayım.

Bundan başka, bu meziyetlere malik olan Ahmed Şah aynı zamanda afif ül-müceassemdir. Kendisinin hiç bir kız veya kadına elini sürdüğü görülmemiştir. Bununla beraber artık evlenme çağına girmiştir. Bu kadar meziyetleri nefs-i hümayununda toplayan oğlum Ahmed Şah Kacar’ın kendi şeref-i zatisiyle mütenasip bir tarzda evlenmesi pek muvafık olur. Bir baba sıfatı ile bir müddetden beri beslediğim bu emeli, oğluma bile henüz iblâğ etmeden sefir Mehmed Han’a açtım. Kendisi de bu fikre taraftar oldu.

Huzur-u şahanelerine cüret ederek şunu arzetmek isterim ki oğlum Şah-ı İran ile Kerime-i Şehriyarileri’nin izdivaçları [ile] her iki İslâm saltanat hanedanı arasında pek iyi netice verecek bir rabıta temin edilmiş olur. Zat-ı şevketmeapları[nca] bu maruzat ve istirhamatıma iltifat buyurulursa, keyfiyeti oğlum Şah’a hemen arzederim”.

Padişah, Ahmed Şah’ın ve İran hükûmetinin talimatı olmaksızın, Mehmed Ali Şah’ın, hele tâbi bulunduğu devleti temsil etmek gibi resmi bir sıfatı olan İran sefirinin kendiliklerinden böyle bir teşebbüste bulunmıyacaklarını taktir etmişti. Fakat madem ki muhatapları henüz Şah’ın bu işten haberdar olmadığını ileri sürerek söz söylüyorlardı, O da büsbütün bu talebe hevesli olarak gözükmeyecek ve cevabını idareli olarak verecekti.

Padişah, Mehmed Ali Şah’ın sözleri karşısında şu mukabelede bulunmuştu:

“Şah cihan Ahmed-i Kacar Hazretlerinin asalet ve necabet-i şâhâneleri bence öteden beri malûm ve müsellemdir. Aynı zamanda zat-ı hümayunlarının müttasıf oldukları meziyet ve evsaf-ı güzedelerinin hayranı bulunmaktayım. Bu itibarla şimdiye kadar şerefyab olmamaklığımdan pek müteessirim! İran taht-ı âlisine şerefbahş olan Şah Hazretlerinin asaletleri ile mütenasip süretle izdivaç buyurmaları en büyük emellerimden birini teşkil eder. Buna itimad buyurmanızı rica ederim. Kendilerine selâmlarımla meveddet hürmetlerimi iblâğ buyuracağınıza da eminin”.

Altıncı Mehmed bir kelime daha ilâve etmeksizin burada durmuştu. Padişah’ın bu diplomatça sözleri, muhatıplarını düşündürecek mahiyette idi. Evvelâ Hünkâr kızı ile Ahmed Şah’ın evlenmeleri teklifini ne sarahatan reddediyor, ne de bir taahhüde girişiyordu.

Şah’la şimdiye kadar görüşmediğine müteessir olduğunu, Şah’ın evlenmesinin kendi emellerinden biri bulunduğunu söylemekle, kendisine yapılan bu teklifi zımnen kabul etmiş gibi görünüyor, fakat açıkça muvafakat ettiğine dair bir şey söylemiyordu.

Hunkâr’ın bu cevabını Mehmed Ali Şah ve bilhassa sefir şöyle tefsir etmişlerdi: “Hele Şah’la görüşeyim. Resmen talip olsun, ben de kızımı kendisine vermek emelindeyim!”

Oğlu hesabına hareket eden mahlû Şah’la efendisinin iltifat ve teveccühünü kazamak gayesini takip eden sefir İhtişam us-Saltana’nın günlerden beri gönüllerindeki bu emel, o derece benliklerine yerleşmişti ki Padişah’ın sözlerinden kendi düşüncelerine aykırı bir mâna çıkarmak kabil değildi. Mamafih Hünkâr da muhatablarını biraz ümidlendirmek ve inkisara uğratmamak politikasını takip etmişti.

Huzurdan memnun bir halde çıkan Sabık Şah’la sefire mabeynde limonata, çay, bisküvi ikram edilmişti. İranlı misafirler bir müddet istirahat ettikten sonra, mabeyn erkânının çok hürmektkâr teşyileri ile saraydan ayrılmışlardı. Ve Dolmabahçe rıhtımından hareket eden Muş, Sabık Şah’la sefiri Büyükada’ya döndürmüştü. Sefir o gece Mehmed Ali Şah’ın Nizamdaki köşkünde misafir kalmış ve Padişah’la yaptıkları mülâkatın neticelerini Tahran’a ne suretle bildireceklerine dair Sabık Şah’la uzun uzadıya görüşmüştü.

Bir taraftan Mehmed Ali Şah oğluna, diğer taraftan sefir Mahmud Han Tahrandaki “Saray Şahı” ile İran Hariciye vezaretine ayni mealde şifreli uzun telgraflar çekmeğe münasip görmüşlerdi. ...

Arkası var

برای مطالعه‌ی بیشتر:

محمّدعلی میرزا خان حضرت‌له‌ری. مرصّع نشانِ عالی‌یِ عثمانی اهداء بویورولان تبریز والی‌سی

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/07/blog-post_25.html

محمدعلی‌شاه: در اورمیه جمعی کشته شده‌اند، سزاوار نیست من جشن مولود خود را بگیرم

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_13.html

تورکی‌گویی محمدعلی‌شاه و دربار قاجاری او

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/11/blog-post_6.html

محمدعلی شاه، خواستار و دوستدار مشروطیت که قربانی تباه‌کاری‌های دیگران (و خود) گشت....

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_12.html

گفتگوی تورکی محمدعلی شاه قاجار با سلطان مَحْمَدْ ششم وحیدالدین عثمانلی و پیشنهاد او به ازدواج احمد شاه با صبیحه سولطان

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/03/blog-post_46.html

---

[1] Vahdettinle Mehmet Ali Şah arasında geçen muhavere. Bir devrin tarihini konaklardan dinleyelim. Yazan: mustafa ragıb esatlı. Son posta, sayfa 5, Ağustos 28, 1944

https://www.gastearsivi.com/gazete/son_posta/1944-08-28/5

[2] RUKİYE SABİHA SULTAN

Her betrothal to Ahmad Shah Qajar, the last ruling member of the Qajar dynasty and Mustafa Kemal Atatürk was forfeited in favor of her second cousin Şehzade Ömer Faruk thus missing her chance of becoming the first "First Lady" of the nascent Turkish Republic.

https://en.wikipedia.org/wiki/Sabiha_Sultan

Rukiye Sabiha Sultan (19 Mart 1894, İstanbul - 26 Ağustos 1971, İstanbul), son Osmanlı padişahı Sultan Vahdettin’in kızı ve son İslam Halifesi Abdülmecid Efendi'nin gelini.

https://tr.wikipedia.org/wiki/Sabiha_Sultan

[3] سئوینچی‌لیک (موشتولوق-مژده‌نامه‌) تورکی سروده شده به امر نادرشاه به مناسبت تولد تیمورخان نوه‌ی او و محمدشاه گورکان

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/09/blog-post.html

[4] مئهران باهارلی. هورموز چهارم: شاه تورکزاد ساسانی و هزار و پانصد سال حاکمیت دولتی زبان تورکی در ایران. ٢٠٠٤

http://turkoloji-iran.blogspot.com/2009/10/httpsozumuz.html

[5] صاحب جمع و توفیق همدانی: دولت قاجار تنها با کومک «تورانیان» و «تورک‌ها» می‌تواند نجات یابد

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post.html

[6] Gazetede yanlışlıkla Kaçâr biçiminde yazılmıştır.