مخالفت خیابانی با انتشار مجله‌ی تورکی موللا نصرالدین در تبریز، و دورغ‌پردازی‌ها و تاریخ‌بافی‌های آزربایجان‌گرایان
خیابانی‌نین تورک‌جه موللا نصرالدین ده‌رگی‌سی‌نین ته‌بریزده یایین‌لانماسی‌نا
قارشی چیخماسی، آزه‌ربایجان تاریخ یازیمی‌ندا بو گئرچه‌یین گیزله‌دیلمه‌سی
مئهران باهارلی
Hiyabani’nin Türkçe Molla Nesreddin Dergisinin Tebriz’de yayınlanmasına karşı çıkması, ve Azerbaycan Tarih yazımında bu gerçeğin gizledilmesi
Hiyabani's objection to the publication of the Turkish
Molla Nesreddin Magazine in Tabriz, and its concealment in Azerbaijani
historiography
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه:
پس از سقوط جمهوری مردمی آزربایجان، میرزه جلیل محمدقولوزاده به همراه خانواده‌اش در ٧ سپتامبر ١٩٢٠ به تبریز مرکز ایالت آزربایجان واقع در تورک‌ایلی در ایران قاجاری مهاجرت کرد. شهر تبریز در آن زمان در تصرف شیخ محمد خیابانی رهبر فرقهی دموکرات آزربایجان، شعبه‌ی تبریز فرقهی دموکرات ایران، و حاکمیت پان‌ایرانیست و ضد تورک آن فرقه موسوم به آزادی سِتان بود. میرزه جلیل سه روز پس از ورود به تبریز در ١٠ سپتامبر برای کسب اجازه برای انتشار مجله‌ی تورکی‌زبان موللا نصرالدین به ملاقات خیابانی رفت. اما خیابانی با انتشار آن در تبریز موافقت نه‌کرد. سه روز بعد از ملاقات مذکور، در صبح ١٣ سپتامبر ١٩٢٠ خیابانی توسط قوای قزاق کشته شد و حاکمیت آزادی سِتان فروپاشید. پنج ماه و نیم بعد از قتل خیابانی و برقراری دوباره‌ی آرامش در شهر، در ١٩ فوریه‌ی سال ١٩٢١ مجله‌ی موللا نصرالدین با اجازه‌ی مخبرالسلطنه والی جدید تبریز، و تلاش‌های یک ناسیونالیست تورک به نام «ابوالفتوح عُلْوٖی خلخالی» منتشر شد. حمیده خانم ماجرای ملاقات هم‌سرش میرزه جلیل را با خیابانی، و عدم موافقت خیابانی با انتشار مجله‌ی تورکی موللانصرالدین را در خاطرات خود به زبان روسی ذکر کرده است. فرقهی دموکرات آزربایجان یک جریان سیاسی ایران‌گرا و پان‌ایرانیست معتقد به ملت ایران ایجاد شده در دوره‌ی مشروطیت، وطن ایران، و تاریخ پارسی و زرتشتی بود. این حزب فارسی را زبان ملی خود، ایالت آزربایجان، کل تورک‌ایلی و همه‌ی ملت تورک ساکن در ایران (که فرقهی دموکرات آزربایجان اصلاً منکر وجود آن بود) می‌دانست. از طرف دیگر، زبان تورکی را تهدیدی برای وحدت ملیه‌ی ایران می‌شمرد، و به همین دلیل با زبان تورکی، مطبوعات تورک، نظام تحصیلی تورک، و مدارس تورک‌زبان مخالف بود. در تاریخ ایران، این فرقهی دموکرات آزربایجان است که برای نخستین بار تدابیری را برای ممنوع ساختن زبان تورکی و فارس‌سازی زبان تورکان (وحدت لسانی) طراحی و به اجرا گذاشته است. این جریان هم‌چنین اقداماتی مانند اتحاد با داشناک‌ها و دیگر گروه‌های افراطی ارمنی و انگلیس‌ها در سال‌های آخر جنگ جهانی اول بر ضد قوای ملی تورک، مخالفت با جمهوری مساوات در قفقاز و حاکمیت تورک اتحاد – جمشید خان مجدالسلطنه در تورک‌ایلی را در کارنامه‌ی خود دارد. تاریخ‌نگاری آزربایجانی در قفقاز (ناظم آخوندوف، عباس زمانوف، ...) و مخصوصاً تاریخ‌نگاران آزربایجان‌گرای تبریزی مبتلا به فتیشیم آزربایجانی و محلی‌گرایی تبریزی (غولام ممدلی تبریزی، نشریات حکومت ملی آزربایجان، ناهیدی آذر تبریزی، محمدزاده حسین صدیق تبریزی، باقر مرتضوی تبریزی، رضا اغنمی تبریزی، ...) واقعیت مخالفت خیابانی با انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین، و انتشار آن توسط تورک‌گرایان ٥ ماه و نیم بعد از قتل خیابانی را تحریف، وارونه‌نمایی و بازنویسی کرده و در این باره روایاتی دروغین آفریده‌اند. در این روایت جعلی، خیابانی‌یِ ایران‌گرا، فرقهی دموکراتِ آزربایجانِ پان‌ایرانیست و آزادی سِتانِ ضد تورک، و دموکرات‌های آزربایجان که صرفاً ملیون ایرانی وقت در تبریز بودند، به صورت حامیان و منتشر کننده‌ی مجله‌ی موللا نصرالدین نشان داده شده‌اند. این بازنویسی تاریخ، مطابق با اصل اساسی تقدیم کردن آگاهانه و سیستماتیک غیر تورک‌ها، ضد تورک‌ها و دشمنان تورک به عنوان ملی حتی قهرمان ملی در تاریخ‌نگاری آزربایجانی است.
کلمات کلیدی: مجله‌ی موللانصرالدین، دموکرات‌های آزربایجان، خیابانی، تبریز، مطبوعات تورک
اؤزه‌ت:
آزه‌ربایجان خالق جومهوریتی‌نین ییخیلماسی‌ندان سونرا میرزه جلیل ممدقولوزاده و عاییله‌سی، ٧ سیخمان آیی ١٩٢٠ده قاجار ایرانی و تورک‌ایلی‌ده بولونان آزه‌ربایجان ایالتی‌نین باش‌که‌ندی ته‌بریزه کؤچ ائتدی. او دؤنه‌م‌ده تبریز شه‌هه‌ری فرقهی دموکرات ایران‌ین ته‌بریز شعبه‌سی اولان فرقهی دموکرات آزربایجان‌ین لیدئری شیخ محمد خیابانی ایله بو پارتی‌نین آزادی ستان اولاراق بیلینه‌ن پان‌ایرانیست و تورک قارشیتی حکومتی‌نین ایشغالی و کونترولو آلتی‌ندایدی. میرزه جلیل ته‌بریزه واردیقدان اوچ گون سونرا ١٠ سیخمان آیی‌ندا تورک‌جه موللا نصرالدین ده‌رگی‌سی‌نی چیخارمایا ایذین آلماق اوچون خیابانی ایله گؤروشمه‌یه گئتدی. آنجاق خیابانی تورک‌جه موللا نصرالدین ده‌رگی‌سی‌نین ته‌بریزده یایین‌لانماسی‌نی قبول ائتمه‌دی. گؤروشمه‌ده‌ن اوچ گون سونرا ١٣ سیخمان آیی ١٩٢٠ خیابانی قازاق گوج‌له‌ری ساری‌سی‌ندان اؤلدورولدو و آزادی ستان حاکمیتی چؤکدو. خیابانی‌نین اؤلدورولمه‌سی‌نده‌ن و که‌ندده دینج‌لییین یئنی‌ده‌ن ساغ‌لانماسی‌ندان بئش بوچوق آی سونرا ١٩ بوزآی (شوبات) ١٩٢١ده ته‌بریزین یئنی والی‌سی مخبرالسلطنه‌نین ایذنی ایله و ابولفتوح علوی خالخالی آدی‌ندا بیر تورک میلیت‌چی‌سی‌نین چابالاری‌یلا موللا نصرالدین ده‌رگی‌سی یاییم‌لاندی. حمیده خانیم روس‌جا یازدیغی آنی‌لاریندا ائشی میرزه جلیل‌ین خیابانی ایله گؤروشمه‌سی اولایی‌نی و خیابانی‌نین موللا نصرالدین ده‌رگی‌سی‌نین یایین‌لانماسی‌نی اونای‌لاماماسی‌نی آنلاتمیش‌دیر. آزه‌ربایجان دئموکرات فیرقه‌سی، مشروطیت دؤنه‌می‌نده اولوشدورولان ایران میلتی قاورامی‌نا اینانان، تاریخ یازیمی‌نین ته‌مه‌لی پرس و زردوشتی تاریخی اولان، ایران‌چی و پان‌ایرانیست بیر سیاسی حرکت ایدی و ایرانی وطن اولاراق گؤروردو. بو پارتی فارس‌جانی، آزه‌ربایجان ایالتی‌نین یانی سیرا، بوتون تورک‌ایلی خالقی‌نین و ایران‌دا یاشایان (و آزه‌ربایجان دئموقرات فیرقه‌سی‌نین وارلیغی‌نی بوتونویله داندیغی) تورک میلتی‌نین اولوسال دیلی اولاراق قبول ائدیردی. بونا قارشی‌لیق، آزه‌ربایجان دئموقرات فیرقه‌سی، تورک دیلی‌نی ایران‌ین میللی بیرلییی‌نه بیر تهدید اولاراق گؤروردو و بو یوزده‌ن ده قاتی بیچیم‌ده تورک دیلی‌نه، تورک باسینی‌نا، تورک ائییتیم سیستئمی‌نه و تورک اوخول‌لاری‌نا قارشی چیخیردی. ایران تاریخی‌نده ایلک که‌ز تورک دیلی‌نین ایش‌له‌دیلمه‌سی‌نی یاساق‌لایان، تورک خالقی‌نین دیلی‌نین (توحید لسان آدی آلتی‌ندا) فارس‌جالاشدیریلماسی‌نا یؤنه‌لیک اؤنله‌م‌له‌ری گه‌لیشدیره‌ن و اویقولایان، ته‌بریزین آزه‌ربایجان دئمکرات فیرقه‌سی‌دیر. آزه‌ربایجان دئموکرات فیرقه‌سی‌نین بیرینجی دونیا ساواشی‌نین سون ایل‌له‌ری‌نده تورک میللی گوج‌له‌ری‌نه قارشی داشناک‌لار و اینگیلیزله‌رله اتحاد قورما، قافقاسیادا آزه‌ربایجان خالق جمهوریتی‌نه قارشی چیخما، اورمولو جمشید خان مجدالسلطنه اؤنده‌رلییی‌نده تورک‌ایلی‌ده قورولموش تورک بیرلیک دولتی‌نه قارشی مجادله ائتمه کیمی تورک قارشیتی فعالیت‌له‌رده‌ن اولوشان بیر گئچمیشی ده واردیر. آزه‌ربایجان تاریخ یازیمی (عابباس زامانوف، ناظیم آخوندوف، ...)، آزه‌ربایجان میللی حؤکومتی‌نین ایکینجی دونیا ساواشی‌نداکی یایین‌لاری، و آزه‌ربایجان فئتیشیسمی‌نه یاخالانان بیر سیرا تبریزلی یازارلار (غولام ممدلی، ناهیدی آذر، محمدزاده حسین صدیق، باقر مرتضوی، رضا اغنمی، ...) بو تاریخی گئرچه‌ک‌له‌ری چارپیتمیش، ته‌رسی‌نه چئوریمیش و یئنی‌ده‌ن یازمیش؛ خیابانی‌نین موللا نصرالدین ده‌رگی‌سی‌نین یایین‌لانماسی‌نا قارشی چیخدیغی گئرچه‌یی‌نی و خیابانی‌نین اؤلدورولمه‌سی‌نده‌ن بئش بوچوق آی سونرا بو ده‌رگی‌نی یایین‌لایان‌لارین اصلی‌نده تورک‌چوله‌ر اولدوغونو گیزله‌میش، بونون یئری‌نه باش‌دان سونا یالان اولان بیر ناغیل اویدورموش‌دور. بو قورقوسال ناغیل‌دا، ایران‌چی خیابانی، پان‌ایرانیست آزه‌ربایجان دئموکرات فیرقه‌سی، تورک قارشیتی آزادی ستان حاکمیتی و اصلی‌نده او دؤنه‌مین ته‌بریزی‌نده ایران میلیت‌چی‌لییی‌نی تمثیل ائده‌ن آزه‌ربایجان دئموکرات‌لاری، موللا نصرالدین ده‌رگی‌سی‌نین قول‌لاییجی‌لاری و یایین‌لاییجی‌سی اولاراق تصویر ائدیلیر. بو گئرچه‌ک‌له‌ره ته‌رس اولان تاریخی یئنی‌ده‌ن یازما، آزه‌ربایجان تاریخ یازیمی‌ندا تورک اولمایان‌لاری، تورک قارشیت‌لاری و تورک دوشمان‌لاری‌نی بیلینج‌لی و سیستئماتیک بیر بیچیم‌ده میللی و بعضن ده اولوسال قاهرامان اولاراق تصویر ائتمه اولگوسونه اویماق‌دادیر.
آچار سؤزله‌ر: موللانصرالدین ده‌رگی‌سی، آزه‌ربایجان دئموکرات‌لاری، خیابانی، ته‌بریز، تورک باسینی
Özet
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin yıkılmasından sonra Mirze Celil Memmedkuluzade ve ailesi, 7 Sıkman (Eylül) 1920'de Kacar İranı ve Türkili’de bulunan Azerbaycan Eyaleti'nin başkenti Tebriz'e göç etti. O dönemde Tebriz şehri İran Demokrat Partisi'nin Tebriz şubesi olan Fırka-i Demokrat-ı Azerbaycan'ın lideri Şeyh Memmed Hiyabani ile bu partinin Âzâdî Setan olarak bilinen pan-İranist ve Türk karşıtı hükümetinin işgali ve kontrolü altındaydı. Mirze Celil, Tebriz'e vardıktan üç gün sonra 10 Sıkman’da (Eylül'de) Türkçe Molla Nesreddin dergisini çıkarmaya izin almak için Hiyabani ile görüşmeye gitti. Ancak Hiyabani, Türkçe Molla Nesreddin dergisinin Tebriz'de yayınlanmasını kabul etmedi. Görüşmeden üç gün sonra 13 Sıkman (Eylül) 1920 sabahı Hiyabani, Kazak güçleri tarafından öldürüldü ve Âzâdî Setan'ın hakimiyeti çöktü. Hiyabani'nin öldürülmesinden ve kentte dinçliğin (huzurun) yeniden sağlanmasından beş buçuk ay sonra, 19 Bozay (Şubat) 1921'de Tebriz'in yeni valisi Muhbir ül-Seltene'nin izniyle ve "Ebul Futuh Ulvi Halhali" adında bir Türk milliyetçisinin çabalarıyla Molla Nesreddin dergisi yayımlandı. Hemide Hanım, Rusça yazdığı anılarında eşi Mirze Celil'in Hiyabani ile görüşmesi olayını ve Hiyabani'nin Molla Nesreddin dergisinin yayınlanmasını onaylamamasını anlatmıştır. Azerbaycan Demokrat Partisi, Meşrutiyet döneminde oluşturulan “İran milleti” kavramına inanan, Tarih yazımının temeli Pers ve Zerdüşti tarihi olan, İrancı ve pan-İranist bir siyasi hareketti ve İran'ı vatan olarak görüyordu. Bu parti Farsça'yı, Azerbaycan Eyaletinin yanı sıra, tüm Türkili halkının ve İran'da yaşayan ve Azerbaycan Demokrat Partisi'nin varlığını tamamen dandığı (reddettiği) Türk milletinin ulusal dili olarak kabul ediyordu. Buna karşılık, Azerbaycan Demokrat Partisi, Türk dilini İran'ın ulusal birliğine tehdit olarak görürdü ve bu yüzden de katı biçimde Türk diline, Türk basınına, Türk eğitim sistemine ve Türk okullarına karşı çıkıyordu. İran tarihinde ilk kez Türk dilinin kullanımını yasaklayan, Türk halkının dilinin (Dil Birliği adı altında) Farsçalaştırılmasına yönelik tedbirleri geliştiren ve uygulayan, Azerbaycan Demokrat Partisi'dir. Azerbaycan Demokrat Partisi'nin Birinci Dünya Savaşı'nın son yıllarında Türk Milli güçlerine karşı Taşnaklarla ve İngilizlerle ittifak kurma, Kafkasya'da Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'ne karşı çıkma, Urmulu Camşid Han Mecd ül-Seltane önderliğinde Türkili'de kurulmuş “Türk Birlik Hükümeti”ne karşı mücadele etme gibi Türk karşıtı faaliyetlerden oluşan bir geçmişi de vardır. Azerbaycan tarih yazımı (Abbas Zamanov, Nazim Ahundov, …), Azerbaycan Milli Hökümeti'nin 2. Dünya Savaşı'ndaki yayınları, ve (Kulam Memmedli, Nahidi Azer, Mohammadzade Hüseyin Sedik, Bagher Mortazavi, Reza Aghnemi vb. gibi) Azerbaycan Fetişizmine yakalanmış bir sıra Tebrizli yazarlar, bu tarihi gerçekleri çarpıtmış, tersine çevirmiş ve yeniden yazmış, Hiyabani'nin Molla Nesreddin dergisinin yayınlanmasına karşı çıktığı gerçeğini ve Hiyabani'nin öldürülmesinden beş buçuk ay sonra bu dergiyi yayınlayanların Türkçüler olduğunu gizlemiş, bunun yerine baştan sona yalan olan bir hikaye uydurmuştur. Bu kurgusal hikayede, İran yanlısı Hiyabani, pan-İranist Azerbaycan Demokrat Partisi, Türk karşıtı Âzâdî Setan hükümeti ve o dönemin Tebrizinde İran milliyetçiliğini temsil eden Azerbaycan Demokratları, Molla Nesreddin dergisinin kollayıcıları ve yayınlayıcısı olarak tasvir ediliyor. Bu gerçeklere ters olarak tarihi yeniden yazma, Azerbaycan tarih yazımında Türk olmayanları, Türk karşıtlarını ve Türk düşmanlarını bilinçli ve sistematik bir şekilde milli ve bazen de ulusal kahraman olarak tasvir etme kalıbı ve ülgüsüne uymaktadır.
Açar sözcükler: Molla Nesreddin dergisi, Azerbaycan demokratları, Hiyabani, Tebriz, Türk basını
Abstract
After the fall of the Azerbaijan People's Republic, Mirze Celil Memmedquluzade and his family migrated to Tebriz, the capital of Azerbaijan İyalet or State, located in Türkili in Qajar Iran, on September 7, 1920. At that time, the city of Tebriz was under the control of Şeyh Memmed Hiyabani, the leader of the Firqe-i Demokrat-i Azerbaycan, the Tebriz branch of the Democrat Party of Iran, and the pan-Iranist and anti-Turkish government of that party known as Âzâdî Setan. Three days after arriving in Tebriz on September 10, Mirze Calil went to meet Hiyabani to obtain his permission to publish the Turkish-language magazine Molla Nesreddin. However, Hiyabani did not agree with the publication of the Turkish Molla Nesreddin magazine in Tebriz. Three days after the meeting, on the morning of September 13, 1920, Hiyabani was killed by Qazaq forces and the rule of Âzâdî Setan collapsed. Five and a half months after Hiyabani’s murder and the re-establishment of tranquility in the city, on February 19, 1921, Molla Nesreddin magazine was published with the permission of Mokhber al-Saltaneh, the new governor of Tebriz, and through the efforts of a Turkish nationalist named "Abul Futuh Ulvi Halhali". Mrs. Hemide mentioned the incident of her husband Mirze Celil's meeting with Hiyabani, and Hiyabani's disapproval of the publication of Molla Nesreddin magazine in her memoirs written in Russian. The Democrat Party of Azerbaijan was an Iranophile and pan-Iranist political movement that believed in the concept of the “Iranian nation” created during the constitutional period. It viewed Iran as its homeland, with Persian and Zoroastrian history forming the basis of its historiography. The party considered Persian to be its national language, as well as that of the Azerbaijan Iyalet, all the people of Türkili, and the entire Turkish nation living in Iran (which the Democrat Party of Azerbaijan completely denied the existence of). In contrast, the party saw the Turkish language as a threat to Iran’s national unity, leading them to oppose the Turkish language, press, education system, and schools. It was the Democrat Party of Azerbaijan that, for the first time in the history of Iran, developed and implemented measures to ban and prohibit the useof the Turkish language and promote the Persianization of the language of Turks (referred to as Linguistic Unity). The Democrat Party of Azerbaijan also had a history of anti-Turkish activities such as forming alliances with the Dashnaks and the British against the Turkish national forces, opposing the Azerbaijan People's Republic in the Caucasus, and fighting against the rule of the Turkish Unity Government led by Camşid Han Mecd ül-Seltanh in Türkili during the final years of the First World War. Azerbaijani historiography (Nazim Axundov, Abbas Zamanov, …), publications of the Azerbaycan Milli Hökümeti in WWII, and some writers from Tebriz who suffer from Azerbaijan Fetishism (Qulam Memmedli, Nahidi Azer, Mohammadzade Hüseyin Sediq, Bagher Mortazavi, Reza Aghnemi, etc) have distorted, inverted, and rewritten the related facts. They have concealed the fact that Hiyabani opposed the publication of Molla Nesreddin magazine, and it was actually Turkists who published it five and a half months after Hiyabani’s murder. Instead, they have fabricated a false and unfounded narrative about it. In this fictional narrative, the pro-Iranian Hiyabani, the pan-Iranist Democrat Party of Azerbaijan the anti-Turkish Âzâdî Setan government, and the Democrats of Azerbaijan, who were actually Iranian nationalists from Tebriz at the time, are wrongfully portrayed as the supporters and publisher of Molla Nesreddin magazine. This revision of history follows the pattern of deliberately and consistently depinting non-Turks, anti-Turks, and Turkish opponents as national, and at times national heroes in Azerbaijani historiography.
Keywords: Molla Nasraddin magazine, Azerbaijan democrats,
Khiyabani, Tebriz, Turkish press
.png)
.png)
مقدمه
موللا نصرالدین مجله‌ای تورکی بود که بین سال‌های ١٩٠٦-١٩١٧ توسط «میرزه جلیل محمدقولوزاده» و شخصیت ملی - قهرمان ملی تورک «عمر فائق نعمان‌زاده»[1] در تفلیس مرکز گورجستان منتشر می‌شد. در سال‌های پایانی جنگ جهانی اول اغتشاش و ناامنی ایجاد شده در قفقاز در نتیجه‌ی سقوط تزاریسم در روسیه و هجوم بولشویک‌ها و داشناک‌ها و دیگر گروه‌های افراطی ارمنی برای اشغال منطقه، عده‌ی بسیاری از مردم تورک را به تَرک شهرها و روستاهای خود و فرار مجبور ساخت، انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین هم متوقف شد.
در سال ١٩٢٠ پس از سقوط جمهوری مردمی آزربایجان – مساوات، مدیر مجله جلیل محمدقولوزاده تصمیم گرفت به همراه خانواده‌اش به تبریز مرکز ایالت آزربایجان واقع در تورک‌ایلی در ایران قاجاری مهاجرت کند. میرزه جلیل و خانواده‌اش در ٧ سپتامبر ١٩٢٠- ١٦ شهریور ١٢٩٩ شمسی وارد تبریز شدند. در آن زمان شهر در تصرف شیخ محمد خیابانی رهبر فرقهی دموکرات آزربایجان شعبه‌ی تبریز فرقهی دموکرات ایران و حاکمیت آن فرقه موسوم به آزادی سِتان بود. جلیل محمدقولوزاده به پیشنهاد اطرافیان خود در ١٠ سپتامبر ١٩٢٠- ١٩ شهریور ١٢٩٩ سه روز پس از ورودش به تبریز برای کسب موافقت و حمایت و اجازه برای انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین به اتفاق برادرش میرزه علی‌اکبر به ملاقات شیخ محمد خیابانی رفت. اما در این ملاقات، خیابانی با انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین در تبریز موافقت نه‌کرد. یک هفته بعد از ورود جلیل محمدقولوزاده به تبریز و سه روز بعد از ملاقات مذکور، در صبح ١٣ سپتامبر ١٩٢٠ - ٢٢ شهریور ١٢٩٩ خیابانی توسط قوای قزاق - والی مخبرالسلطنه کشته شد و ماجرای آنارشیستی، ایران‌گرا و ضد تورک آزادی سِتان خاتمه یافت. بدین ترتیب مجله‌ی موللا نصرالدین در دوره‌ی حاکمیت آزادی سِتان که میرزه جلیل صرفاً یک هفته‌ی آخر آن را در تبریز بود منتشر نه‌شد.
تنها پنج ماه و نیم بعد از قتل خیابانی و فروپاشی حاکمیت آزادی سِتان و برقراری دوباره‌ی آرامش در شهر در ١٩ فوریه‌ی سال بعد یعنی ١٩٢١ بود که مجله‌ی موللا نصرالدین توانست با اجازه‌ی مخبرالسلطنه والی تبریز منتشر شود[2]. عامل اصلی انتشار مجله در تبریز، «ابوالفتوح عُلْوٖی خلخالی» شخصیتی در آن مقطع تورک‌گرا و ناسیونالیست تورک بود که به سبب تورک‌گرا بودن حتی ٢٧ سال بعد از آن توسط حکومت ملی آزربایجان – پیشه‌وری «پان‌تورکیست» نامیده و ترور شخصیت شده است. به عبارت دیگر، انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین در تبریز پس از چهار سال منتشر نه‌شدن، محصول تلاش و اقدامات و همت ناسیونالیست‌های تورک و تورک‌گرایان وقت و در راس آن‌ها ابوالفتوح عُلْوٖی خلخالی بود (مقاله‌ای جداگانه در باره‌ی ابوالفتوح علوی خلخالی و انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین توسط او در سؤزوموز منتشر خواهد شد).
شرح ملاقات با خیابانی در خاطرات حمیده خانم و عدم موافقت خیابانی با انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین در تبریز
حمیده خانم ( ١٨٧٣-١٩٥٥) همسر جلیل محمدقولوزاده ماجرای ملاقات او با شیخ محمد خیابانی را در خاطرات خود که به زبان روسی تالیف نموده، ذکر کرده است. بنا به حمیده خانم، «میرزه جلیل از دیدار خود با خیابانی جواب مشخصی در باره‌ی انتشار موللا نصرالدین نه‌گرفت، زیرا سر او بسیار شلوغ بود». این جملات دیپلوماتیک حمیده خانم، بیان محترمانه‌ی عدم موافقت و یا دقیق‌تر مخالفت شیخ محمد خیابانی با انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین در تبریز است:
Értesi gün séntiyabrın sekkizinde Mirze Celil’in görüşüne xéyli ziyaretçi geldi .... bu qeder adamın her gün gelip gétmesi yérli polisi narahat étdi. O günden qapımızın ağzına güdükçü qoydular. O vaxt Tebriz’i Şéyx Mehemmed’in başçılıq étdiyi Démoķratik Hökümet idâre édirdi. Mirze Celil’e meslehet gördüler ki özünü ona teqdim étsin ve Molla Nesreddin’in neşri üçün icâze istesin. Mirze Celil, Mirze Elekber’le Şéyx’in yanına gétdi. Tanış oldular, danışdılar. Ancaq müeyyen cavab alabilmediler. Şéyx’in başı berk qarışıq imiş. .... s 252
«ائرته‌سی گون سئنتییابرین سه‌ککیزی‌نده میرزه جلیل‌ین گؤروشونه خیلی زیارت‌چی گه‌لدی، .... بو قه‌ده‌ر آدامین هر گون گه‌لیپ گئتمه‌سی یئرلی [آزادی سِتان] پولیسی ناراحات ائتدی. [اونلار] او گون‌ده‌ن قاپیمیزین آغزی‌نا گودوک‌چو قویدولار. او واخت تبریزی شیخ محمدین باش‌چی‌لیق ائتدییی دئموکراتیک حکومت اداره ائدیردی. میرزه جلیل‌ه مصلحت گؤردوله‌ر کی اؤزونو اونا تقدیم ائتسین و موللا نصرالدین‌ین نشری اوچون اجازه ایسته‌سین. میرزه جلیل، میرزه علی‌اکبرله شیخ‌ین یانی‌نا گئتدی. تانیش اولدولار، دانیشدی‌لار. آنجاق معین جواب آلابیلمه‌دی‌له‌ر. شیخ‌ین باشی به‌رک قاریشیق ایمیش ...». ص ٢٥٢
ترجمه‌ی فارسی: «روز بعد در هشتم سپتامبر، جمعیت بسیاری برای دیدن میرزه جلیل آمد، .... آمد و شد هر روزی این همه جمعیت پولیس محلی [آزادی سِتان] را ناراحت کرد. [پولیس] از آن روز دم در مراقب گذاشت. در آن زمان تبریز تحت اداره‌ی حکومت دموکرات‌ها به سرکرده‌گی شیخ محمد خیابانی بود. [اطرافیان] میرزه جلیل مصلحت دیدند که او خود را به شیخ محمد خیابانی تقدیم و از وی برای انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین اجازه دریافت کند. به همین سبب [میرزه جلیل] به همراه [برادرش] میرزه علی‌اکبر پیش او رفت. آن‌ها [با شیخ محمد] آشنا شدند و گفتگو کردند. اما نه‌توانستند جواب مشخصی دریافت کنند. ظاهراً سر شیخ زیادی شلوغ بود ....».
نوت: در جملات فوق «حاکمیت دموکرات‌ها» در تبریز به صورت «حکومت دمکراتیک» (دئموکراتیک حکومت) نامیده شده که نامی اشتباه است. زیرا اسم آن حکومت، «حاکمیت دموکرات‌ها» و یا حکومت فرقهی دموکرات آزربایجان بود، نه «حکومت دموکراتیک». به لحاظ سیاسی هم، آن فرقه و حاکمیتش غیر دموکراتیک بود (در ادامه‌ی مقاله).
دلایل مخالفت خیابانی با انتشار موللا نصرالدین در تبریز:
حمیده خانم می‌نویسد از ملاقات میرزه جلیل با خیابانی نتیجه‌ی معینی به دست نیامد، زیرا شیخ خیابانی سرش خیلی مشغول بود. این جمله می‌تواند به دو صورت تفسیر شود: اول آن که به دلیل مشغله‌ی فراوان خیابانی، دیدار شخصی بین او و میرزه جلیل انجام نه‌گرفت. دوم آن که ملاقات بین میرزه جلیل و خیابانی انجام گرفت، اما شیخ به میرزه جلیل بیان نمود که به سبب مشغله‌ی فراوانش، وقت و امکانی برای اندیشیدن و تصمیم در مورد انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین نه‌دارد. این تفسیر دوم محتملاً بیشتر مقرون به حقیقت است.
عدم موافقت - مخالفت خیابانی با انتشار موللا نصرالدین در تبریز، با مواضع معلوم و جاافتاده‌ی فرقهی دموکرات آزربایجان و یا ملیون و آزادی‌خواهان و دموکرات‌های تبریزی هم‌خوان است:
الف-مخالفت با زبان تورکی، تورکی‌نویسی و مطبوعات تورک: فرقهی دموکرات آزربایجان - خیابانی یک جریان سیاسی ایران‌گرا و پان‌ایرانیست معتقد به ملت ایران ایجاد شده در دوره‌ی مشروطیت و وطن ایران و تاریخ پارسی و زرتشتی و ... بود. این جریان فارسی را زبان ملی خود، ایالت آزربایجان، کل تورک‌ایلی و همه‌ی ملت تورک ساکن در ایران (که فرقهی دموکرات آزربایجان اصلاً منکر وجود آن بود) می‌دانست؛ و زبان تورکی را تهدیدی برای وحدت ملیه‌ی ایران می‌شمرد. به همین دلیل نیز با زبان تورکی و مطبوعات تورک و نظام تحصیلی تورک و تورکی‌نویسی و مدارس تورک‌زبان و .... مخالف بود. حتی برای ممنوع ساختن زبان تورکی و فارس‌سازی زبان تورکان (وحدت لسانی) اقدامات و تدابیری را طراحی و به اجرا گذارده بود. مخالفت فرقهی دموکرات آزربایجان و آزادی سِتان با زبان تورکی، دلیل اصلی عدم اشتیاق و یا مخالفت خیابانی با انتشار مجله‌ی موللانصرالدین در تبریز بود.
ب-عدم تولرانس به نشریات مخالف و صداهای منتقد: به لحاظ سیاسی فرقهی دموکرات آزربایجان، مخالف آزادی‌های سیاسی و مطبوعات آزاد و منتقد بود، حتی برای خاموش کردن صدای مخالفین از ابزارهای خشونت‌آمیز و تروریسم هم استفاده می‌کرد. دموکرات‌های آزربایجان و آزادی سِتان با تمام احزاب مخالف از جمله تورک‌گرایان و سوسیال دموکرات و تنقیدیون مساله‌دار بودند و آن‌ها را در رهبری حاکمیت جدید شرکت نه‌می‌دادند، حتی سرکوب می‌کردند. در حالی که میرزه جلیل – همان گونه که از نوشته‌های بعدی‌اش در موللا نصرالدین چاپ تبریز بر می‌آید – آرزو می‌کرد دموکرات‌های آزربایجان هنگامی که اقتدار را در دست داشتند – بر خلاف آن چه کردند - با احزاب مخالف خود مدارا می‌کردند، مانع فعالیت آزاد آن‌ها نه‌می‌شدند و مخصوصاً سوسیال دموکرات‌ها را در حاکمیت شرکت می‌دادند. میرزه جلیل در شماره‌ی دوم مجله‌ی موللا نصرالدین که پنج ماه و نیم بعد از فروپاشی آزادی سِتان در تبریز منتشر شد، نوشته‌ای به اسم «فرقه‌له‌ر دعواسی» (نبرد احزاب) منتشر کرد و در آن از رفتارها و اقدامات و برخوردهای ضد دموکراتیک فرقهی دموکرات آزربایجان خیابانی و حاکمیت آزادی سِتان در زمان حیاتشان با دیگر احزاب و سرکوب و حذف آن‌ها انتقاد کرد. (این نوشته موضوع یک مقاله‌ی دیگر در سؤزوموز خواهد بود).
ج- ناخشنودی شخصی خیابانی از مجله‌ی موللا نصرالدین. مجله‌ی موللا نصرالدین چاپ تفلیس قبلاً در شماره‌ی ٢٢ خود، خیابانی را با چاپ کاریکاتوری از او در سفرش به تفلیس بعد از بسته شدن مجلس دوم هجو کرده بود. این مساله ممکن است مخالفت خیابانی با مجله‌ی موللا نصرالدین را تشدید کرده باشد.
د-واکنش منفی حاکمیت آزادی سِتان به محبوبیت مجله‌ی موللا نصرالدین: این نکته را حمیده خانیم در خاطرات خود ذکر کرده، اما تاکنون به آن توجه نه‌شده است. حمیده خانیم می‌گوید پولیس محلی وقت یعنی پولیس آزادی سِتان، از هجوم مردم برای دیدن میرزه جلیل، و مقبولیت مجله‌ی موللا نصرالدین ناراحت شد و بدین دلیل جلوی در خانه‌ی آن‌ها نگهبان گذاشت.
ترجمه‌های مخدوش خاطرات حمیده خانم توسط آزربایجان‌گرایان
-حمیده خانیم همسر میرزه جلیل محمدقولوزاده، سردبیر مجله‌ی موللا نصرالدین کتاب خاطرات خود را به روسی نوشته است. تاکنون دست‌خط حمیده محمدزاده (و متن چاپی روسی آن ؟) منتشر نه‌شده است.
-قسمت‌هایی از متن اصلی روسی خاطرات حمیده خانیم توسط عباس زمانوف و به صورت گزینشی با هم تلفیق و به «آزه‌ربایجان‌جا» ترجمه شده است. این ترجمه و نشر عباس زمانوف دارای تحریفات است.
-در سال ٢٠١١ ترجمه‌ای جدید از متن روسی خاطرات حمیده خانیم در جمهوری آزربایجان به زبان گویا آزربایجانی منتشر شده است[3]. ادعا شده که این ترجمه و نشر بدون سانسور است. با این‌همه تا زمانی که دست‌خط روسی خاطرات حمیده خانیم منتشر نه‌شود، همه‌ی ترجمه‌های آن در جمهوری آزربایجان را و از جمله این ترجمه را – به سبب سنت جاافتاده‌ی آزربایجانیزه و تحریف کردن منابع و متون قدیمی به هنگام بازنشر آن‌ها در جمهوری آزربایجان - باید با دیده‌ی احتیاط نگریست.
-ترجمه‌هایی از خاطرات حمیده خانیم و یا قسمت‌هایی از آن به فارسی موجود است[4]. ظاهراً همه‌ی این ترجمه‌های فارسی مخدوش هستند. اغلب این ترجمه‌ها بر اساس ترجمه‌ی عباس زمانوف تالیف شده‌اند که خود اثری دارای تحریفات است. علاوه بر آن مترجمان فارسی هم – در راستای تمایلات چپ ایرانی و ایدئولوژی آزربایجان‌گرایی – در ترجمه‌های خود امانت را رعایت نه‌کرده‌اند و به تحریفات جدید و سانسور دست زده‌اند. به عنوان نمونه در ترجمه‌های فارسی: قسمت مربوط به ناراحتی پولیس آزادی سِتان از مراجعه‌ی مردم به خانه‌ی میرزه جلیل و گماردن مراقب در جلوی خانه‌ی او حذف، اصطلاح «تورک دیلی (زبان تورکی)» که حمیده خانیم به کار برده، با «زبان آزربایجانی» جای‌گزین شده است.
بی اخلاقی علمی و سیاسی آزربایجان‌گرایان
تاریخ‌نگاری آزربایجانی و طیف‌های گوناگون آزربایجان‌گرایان مخصوصاً محققین و مورخ(نمایان) تبریزی مانند غولام ممدلی تبریزی، نشریات حکومت ملی آزربایجان، ناهیدی آذر تبریزی، محمدزاده حسین صدیق تبریزی، باقر مرتضوی تبریزی، رضا اغنمی تبریزی، ... در رفتاری فوق‌العاده مذموم و زشت، واقعیت تاریخی مخالفت خیابانی با انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین، و انتشار آن توسط تورک‌گرایان ٥ ماه و نیم بعد از قتل خیابانی را با وارونه‌سازی بازنویسی کرده‌اند. در این روایات جعلی، خیابانی‌یِ ایران‌گرا، فرقهی دموکراتِ آزربایجانِ پان‌ایرانیست و آزادی سِتانِ ضد تورک، یعنی ملیون ایرانی وقت در تبریز و دموکرات‌های آزربایجان که اقداماتی ننگین مانند ممنوع کردن زبان تورکی در ایران برای نخستین بار در تاریخ و خیانت به ملت تورک در سال‌های آخر جنگ جهانی اول (اتحاد با داشناک‌ها و انگلیس‌ها، مخالفت با جمهوری مساوات در قفقاز و حاکمیت تورک اتحاد – جمشید خان مجدالسلطنه، خراب‌کاری بر علیه قوای ملی تورک در حین فجایع جیلولوق، ...) را در کارنامه‌ی سیاه خود دارند، به صورت حامی مجله‌ی موللا نصرالدین، حتی منتشر کننده‌ی آن در تبریز نشان داده شده‌اند. این رفتارهای مذموم آزربایجان‌گرایان و مورخ‌نمایان تبریزی در وارونه‌نمایی و بازنویسی تاریخ و تحریف و دروغ‌بافی سیستماتیک و آگاهانه، علاوه بر بی اخلاقی علمی و سیاسی؛ احمق‌انگاری و بی‌شعور فرض کردن مردم و مخصوصاً ملت تورک و اهانت آشکار به او است.
در زیر به مواردی از این خیانت تاریخی و ملی اشاره کرده‌ام:
ترور شخصیت تورک‌گرایان توسط حکومت ملی آزربایجان: حکومت ملی آزربایجان به صدارت پیشه‌وری، ابوالفتوح علوی خلخالی که مجله‌ی موللا نصرالدین در نتیجه‌ی تلاش‌های او در تبریز منتشر شد را به جرم تورک‌گرا بودن، با پان‌تورکیست نامیدن ترور شخصیت کرده[5]، و عمل خائنانه‌ی فارسی‌نویسی حاکمیت آزادی سِتان را توجیه و از آن دفاع کرده است.
ترور شخصیت تورک‌گرایان توسط ناهیدی آذر تبریزی: ناهیدی آذر، یک آزربایجان‌گرای پان‌ایرانیست منسوب به جریان مانقورتیسم تبریزی، که در کتاب خود «جنبش آزادیستان شیخ محمد خیابانی» عارف قزوینی نژادپرست ضد تورک و رهبر معنوی فرقهی دموکرات آزربایجان را «شاعر ملی» می‌نامد، به ترور شخصیت ابوالفتوح علوی پرداخته و ادعا می‌کند که او - به سبب انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین در تبریز - از پشت سر به نهضت آزادی سِتان خنجر زده است.
دروغ‌بافی‌های غلام ممّدلی تبریزی: بنا به قولام ممدلی (غلام‌علی ممّداوغلو، ١٨٩٧- تبریز، ١٩٩٤-باکی)، «خیابانی به میرزه جلیل قول می‌دهد که برای نشر روزنامه‌اش در تبریز کومک کند». (خاطرات حمیده خانم ص ٨٤). این ادعا دروغ است. خیابانی هرگز قول کومک برای انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین در تبریز را به میرزه جلیل نه‌داده است. بر عکس با انتشار آن مخالفت کرده است.
دروغ‌بافی‌ها و داستان‌های تخیلی ناظم آخوندوف: وی ادعا کرده که «جلیل محمدقولی‌‌زاده توسط برادرش با شیخ محمد روابط گرمی برقرار کرده بود، ... موجب نزدیکی بیشتر افکار اجتماعی جلیل محمدقولی‌‌زاده و شیخ محمد خیابانی شد که بعدها این نزدیکی محکم‌تر گردید، ... یکی از علل مهاجرت جلیل محمدقولی‌‌زاده به تبریز در سال ١٩٢٠ و انتشار ملانصرالدین در آن‌جا، دلبستهگی وی به حزب دموکرات و رهبرش خیابانی و پذیرفتن خواست وی برای مهاجرت به تبریز بود. مسافرت جلیل محمدقولی‌‌زاده به تبریز سبب خوشحالی عمیق دموکرات‌ها و اهالی روشن‌فکر شد، ... مستقیماً با رهبر فرقة دموکرات شیخ محمد خیابانی کار می‌کرد، ... در روزنامه‌های موللا نصرالدین زود زود به نوشته‌هایی که به جنبش خیابانی اختصاص داده شده است بر می‌خوریم، ... سیاست وحشیانه و منافقانه‌ی مخبرالسلطنه از دیرباز برای جلیل محمدقلی‌زاده معلوم بود ». (ناظم آخوندوف، طنز روزنامه‌له‌ری، صص ٨٧، ٣٥٠، ٥٧٣)»
این ادعاهای ناظم آخوندوف، دروغ‌بافی‌های بی شرمانه و داستان‌های تخیلی سرتاپا پوچ و مهمل محصول ذهن او است. زیرا:
-بر
خلاف خیال‌بافی‌ها و دروغ‌پردازی‌های ناظم آخوندوف؛ جلیل محمدقولوزاده هرگز
دارای روابط گرم با خیابانی نه‌بود و مرور زمان نزدیکی آن‌ها را – که اصلاً وجود نه‌داشت
– محکم‌تر نه‌کرد.
-افکار
اجتماعی جلیل محمدقولوزاده و خیابانی اساساً نزدیک به هم نه‌بود. هرچند جلیل محمدقولوزاده
هم مانند خیابانی تمایلات ایران‌گرایانه داشت، اما او به لحاظ سیاسی یک چپ ضد مذهب بود. هجو
خیابانی در شماره‌ی ٢٢ مجله‌ی موللا نصرالدین هم اعتقادات مذهبی خیابانی را هدف
گرفته است. به همین جهت، جلیل محمدقولوزاده با فرقهی اجتماعیون عامیون – سوسیال
دموکرات‌ها نزدیکی داشت. در حالی که خیابانی و دموکرات‌های تبریز مخالف آن بودند.
-جلیل
محمدقولوزاده هیچ‌گونه دلبستهگی به فرقهی دموکرات آزربایجان و رهبرش خیابانی
نه‌داشت، مخصوصاً بدان سبب که خیابانی با انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین مخالفت
کرده بود و دموکرات‌های آزربایجان دارای مشی‌ای غیر دموکراتیک بودند.
-این
دلبستهگی ناموجود ادعایی، هیچ نقشی در مهاجرت جلیل محمدقولوزاده به تبریز نه‌داشت.
-خیابانی
هرگز از جلیل محمدقولوزاده نه‌خواسته بود که به تبریز مهاجرت کند، جلیل محمدقولوزاده
هم در نتیجه‌ی این خواست ناموجود به تبریز مهاجرت نه‌کرده بود.
-مهاجرت
محمدقولوزاده به تبریز نه تنها باعث خوشحالی عمیق دموکرات‌ها نه‌شد، بلکه باعث
ناخشنودی آن‌ها شد. این واقعیت در گذاشتن مراقب بر در خانه‌ی جلیل محمدقولوزاده
توسط پولیس آزادی ستان هم منعکس شده است.
-جلیل
محمدقولوزاده هرگز «مستقیماً با رهبر فرقهی دموکرات شیخ محمد خیابانی کار نه کرده
است». اساساً شیخ محمد خیابانی شش ماه قبل از منتشر شدن اولین شماره‌ی مجله‌ی
موللا نصرالدین در تبریز، به قتل رسیده بود.
-در مجله‌ی موللا نصرالدین نه تنها زود زود نوشته‌هایی در باره‌ی جنبش خیابانی وجود نه‌داشت، بلکه به جز «فرقه‌له‌رین دعواسی» در انتقاد و تقبیح رفتارهای غیر دموکراتیک حاکمیت دموکرات‌ها، هیچ نوشته‌ای در باره‌ی ماجرای پان‌ایرانیستی و آنارشیستی آزادی سِتان، چه به‌رسد به مدح آن، وجود نه‌داشت. جلیل محمدقولوزاده در طول اقامت خود در تبریز و بعداً بازگشت به قفقاز و تا آخر عمر خود هیچ مطلبی در باره‌ی خیابانی و آزادی سِتان و ... نه‌نوشت. در نشریات فرقهی دموکرات آزربایجان هم (تجدد، آزادیستان، ادب،...) هیچ مطلب و مقاله‌ای در باره‌ی نشریه‌ی موللا نصرالدین و مدیر آن جلیل محمدقولو زاده وجود نه‌دارد.
قصور صمد سرداری‌نیا: سرداری‌نیا در کتاب خود «موللا نصرالدین در تبریز»، ص ١٥٤- ١٥٥، قسمتی از خاطرات حمیده خانم در باره‌ی ملاقات جلیل محمدقولوزاده با خیابانی را نقل کرده «..... در آن روزها حکومت دموکراتیک به رهبری شیخ محمد خیابانی در تبریز بر سر کار بود. برای میرزا جلیل مصلحت دیدند که به دیدار او رفته و اجازه‌ی انتشار موللا نصرالدین را به‌گیرد»، اما جمله‌ی بعدی آن مربوط به عدم موافقت خیابانی با انتشار نشریه‌ی موللا نصرالدین در تبریز را حذف و به جای آن، ادعای دروغ غلام ممدلی دائر بر این که گویا خیابانی با انتشار موللا نصرالدین در تبریز موافقت کرده و قول کومک به او داده را، علی رغم آن که سرداری‌نیا می‌دانست این ادعا بی پایه و دروغ است، نقل کرده است: «غلام ممدلی می‌نویسد میرزا جلیل، همراه با میرزا علی اکبر روز ١٩ شهریور به دیدار شیخ محمد خیابانی می‌روند. خیابانی به میرزا جلیل قول می‌دهد که برای نشر روزنامه‌اش در تبریز کومک کند». (به نقل از غلام ممدلی، موللا نصرالدین، ص ٣٨٩).
این رفتار سرداری‌نیا، برخورد گزینشی به منابع اصلی و فاکت‌ها و ماتریال‌های تاریخی، دخالت و دست‌کاری و حذف داده‌هایی از آن‌ها و جای دادن به ادعاهای بی پایه بدون کنجکاوی و وسواس برای راستی‌آزمائی آن‌ها به منظور القاء و ایجاد تصوری نادرست در خواننده بوده، متکی بر روش شناخت علمی و منعکس کننده‌ی تاریخ واقعی نیست. بر عکس، منعکس کننده‌ی روایات کلیشه‌ای کتب و رسانه‌های آزربایجان‌گرا است که مطابق با تاریخ‌نویسی آزربایجانی و تمایلات ایدئولوژیک آزربایجان‌گرایی نوشته شده‌اند و بی ربط با واقعیات تاریخی هستند. در این تاریخ‌نویسی آزربایجانی انبوه اسناد و منابع در مورد مواضع و مناسبات منفی خیابانی، دموکرات‌های آزربایجان و آزادی سِتان نسبت به زبان تورکی، مطبوعات تورک، تورکی‌نویسی و آزادی مطبوعات نادیده گرفته شده و از زمره‌ی اسناد تاریخی خارج می‌شوند تا ثابت کنند که گویا خیابانی و دموکرات‌های آزربایجان و حاکمیت آزادی سِتان نسبت به زبان تورکی و موللا نصرالدین موضع مثبت و حمایت‌کارانه داشته‌اند.
در این بازنویسی تاریخ به سبک آزربایجانی و یا «تاریخ‌نگاری آزربایجانی»، جریان‌های سیاسی مورد تائید ایشان مانند رهبران مشروطه و دموکرات‌های آزربایجان و آزادی سِتان و ... که نوعاً ایران‌گرایان و آزربایجان‌گرایان فاقد شعور ملی تورک و ضد تورک هستند، با وارونه‌نمایی و به طور غلوآمیزی مرئی و برجسته می‌شوند، اما جریانات سیاسی مخالف آن‌ها و در راسشان تورک‌گرایان و آنانی که دارای شعور ملی تورک هستند یا مانند رهبر ملی تورک جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورمویی – مجدالسلطنه نامرئی و حذف، و یا مانند حاجی بیگ بلوری و ...با قلب واقعیت‌ها به صورت آزربایجان‌گرا نشان داده می‌شوند. این گونه بازنویسی تاریخ که با واقعیات رخ داده و حقایق تاریخی فاصله‌ی بسیار دارد، در واقع نوعی داستان‌سرایی و افسانه‌پردازی و تاریخ‌بافی است تا تاریخ‌نگاری. در نتیجه، تمام آثار محصول تاریخ‌نگاری آزربایجانی، آثاری سیاسی، غیر علمی، و تالیف شده بر اساس ایدئولوژی آزربایایجان‌گرایی به منظور تحریف آگاهانه‌ی واقعیات تاریخی هستند.
دروغ‌پردازی‌های جاهلانه‌ی باقر مرتضوی تبریزی: یک شخصیت سیاسی چپ‌گرای مائویست از جریان منسوب به «مانقورتیسم تبریزی» به اسم باقر مرتضوی[6] در نوشته‌ای مدعی شده است: «و چنین بود که به زمان حکومت دموکرات‌ها در تبریز، ملانصرالدین يک سال در این شهر، به همت آزادی‌خوهان و انقلابيون این شهر، انتشار می‌یابد.... شیخ محمد خیابانی در دیدار با میرزا جلیل به او قول می‌دهد که او را در انتشار ملانصرالدین یاری نماید.... با قتل شیخ محمد خیابانی ادامه‌ی زنده‌گی برای جلیل محمد در تبریز مشکل می‌شود»[7]. این‌ها نیز همه مهملات و دروغ و محصول جهالت است. اولاً مجله‌ی موللا نصرالدین نه در زمان حکومت دموکرات‌ها، بلکه پنج ماه و نیم بعد از فروپاشی حاکمیت دموکرات‌ها و آزادی سِتان منتشر شده است. دوماً خیابانی هرگز در دیدار با جلیل محمدقولوزاده قول یاری و وعده‌ی کومک به او برای انتشار موللا نصرالدین را نه‌داد، بلکه با آن مخالفت کرد. ثالثاً ادامه‌ی زنده‌گی جلیل محمدقولوزاده بعد از فروپاشی آزادی سِتان نه تنها مشکل نه‌شد، بلکه پایان آشوب فرقهی پان‌ایرانیست و ماجراجوی دموکرات آزربایجان و تاسیس آرامش و برخورد لیبرال مخبرالسلطنه به مساله‌ی مطبوعات و زبان تورکی[8]، امکان انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین را فراهم آورد، و در نتیجه زنده‌گی او در تبریز را آسان‌تر کرد. بدین سبب جلیل محمدقولوزاده که حتی یک کلمه در باره‌ی آزادی سِتان در مجله‌ی موللا نصرالدین نه‌نوشته بود، چندین مطلب در تشکر از ابوالفتوح علوی خلخالی و مخبرالسلطنه در موللا نصرالدین تحریر کرده است.
دروغ‌پردازی‌های جاهلانه‌ی رضا اغنمی تبریزی: یک مولف ایرانی از جریان منسوب به «مانقورتیسم تبریزی» به اسم رضا اغنمی در نوشته‌ای ادعا کرده است: «میرزا جلیل محمدقولی‌‌زاده در سال ١٩٢١ به تبریز رفت و در دیداری با شیخ محمد خیابانی اجازه گرفت تا «ملانصرالدین» را در تبریز منتشر کند. خیابانی هم به میرزا جلیل قول داد که برای نشر روزنامه‌اش در تبریز کومک کند، .... خیابانی حامی نشریه‌ی تورک‌زبان ملانصرالدین بود .... شادروان شیخ محمد خیابانی از اصلی‌ترین پشتیبانان این روزنامه‌نگار برجسته بود»[9]. این‌ها هم تکرار طوطی‌وار دروغ‌بافی‌های آزربایجان‌گران و چپ ایرانی و محصول تاریخ‌نادانی است. همان گونه که نشان داده شد بر خلاف این دروغ‌ها، خیابانی اجازه‌ی انتشار مجله‌ی موللا نصرالدین در تبریز و یا قول کومک به او در این مورد را نه‌داده است. خیابانی که در دوره‌ی حاکمیت خود بر مطبوعات سانسور اعمال می‌کرد، با عدم موافقت با انتشار مجله‌ی تورکی موللانصرالدین، در عمل از انتشار آن در تبریز جلوگیری کرد. هیچ سند و مدرکی دال بر هرگونه حمایت خیابانی از میرزه جلیل هم وجود نه‌دارد.
بازتولید مدام دروغ‌های سفیهانه
در نتیجه‌ی دروغ‌پردازی‌های سیستماتیک آزربایجان‌گرایان و چپگ‌رایان ایرانی، ادعای نادرست حمایت خیابانی از مجله‌ی موللا نصرالدین و انتشار آن توسط آزادی سِتان .... با افزودن جعلیات و داستان‌های خیالی جدیدی بدان‌ها مدام بازتولید می‌شود. مانند ادعاهای تماماً نادرست زیر:
-«پولیس مجدالسلطنه روزنامه‌ی ملانصرالدین را دو روز پس از انتشار توقیف کرد. علت آن چاپ مقاله‌ای بود ...».
حقیقت: این ادعا دروغ محض است. زیرا حاکمیت تورک اتحاد به رهبری جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی مجدالسلطنه مربوط به سال ١٩١٨ است (حاکمیت اتحاد: ٨ ژوئن ١٩١٨- ١ اوکتوبر ١٩١٨). این ادعا مهمل خالص است. زیرا انتشار موللا نصرالدین در تبریز حادثه‌ای مربوط به ١٩٢١ یعنی ٣ سال بعد از حاکمیت مجدالسلطنه و یا «تورک بیرلیک یؤنه‌تیمی» (حاکمیت تورک اتحاد، ٨ ژوئن ١٩١٨-١ اوکتوبر ١٩١٨)، و شش ماه بعد از فروپاشی حاکمیت پان‌ایرانیست آزادی سِتان (قیام خیابانی: ٢٦ مارس ١٩٢٠ - ١٣سپتامبر ١٩٢٠) است.
-«نزدیکی افکار اجتماعی ج. م. قولی زاده با شیخ محمد خیابانی و علایق دوستی بین آن دو، میرزا جلیل را به قصد اقامت دایم به تبریز کشاند. .... شهادت شیخ محمد خیابانی جلیل محمدقولی‌‌زاده را سخت متاثر و رنجور می‌سازد و نویسنده‌ی خلق را برای ادامه‌ی مبارزه در راه آزادی با عزمی راسخ دعوت می‌کند».
حقیقت: این ادعاها داستان‌سرائی‌هایی خیال‌بافانه هستند. جلیل محمدقولوزاده نه با خیابانی دوستی داشت و نه به خاطر دوستی با او به تبریز آمده بود، نه از فروپاشی ماجرای آزادی سِتان متاثر و ناراحت شده بود و نه مردم را به ادامه‌ی راه خیابانی و مبارزه با سیاست‌های خارجی امپریالیست‌ها دعوت کرده است ....
- «نوشته‌ی دود در شماره‌ی هفتم موللا نصرالدین تبریز در رثای خیابانی چاپ شده است».
حقیقت: این ادعا هم بی پایه و دروغ است. نوشته‌ی دود از دور و یا نزدیک کوچک‌ترین ارتباطی با نهضت آزادی ستان ندارد. ...
برای مطالعه‌ی بیشتر
MOLLA
NESREDDİN DERGİSİ, TEBRİZ YAYINI, 1921, 8 SAYIDA
موللا نصرالدین ده‌رگی‌سی، ته‌بریز یایینی،
١٩٢١، ٨ سایی‌دا
MOLLA
NESREDDIN MAGAZINE, TEBRIZ PUBLICATION, 1921, 8 NUMBERS
مجله‌ی موللا نصرالدین، نشر تبریز، ١٩٢١، ٨
شماره
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/03/molla-nesreddin-dergisi-tebriz-yayini.html
https://www.facebook.com/media/set/?vanity=100016259447627&set=a.1278099769408659
ممنوع ساختن زبان تورکی در مدارس و تعلیم و تعلم به تورکی توسط دموکرات‌های آزربایجان- آزادی سِتان
تبریز
مرکز جنبش ملیت‌گرایی ایرانی بوده است
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/01/blog-post_12.html
کتاب
درسی مشروطیت: بعد از این تورکی حرف نه‌زنیم. اگر او تورکی حرف زد جواب نه‌دهیم
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/04/blog-post_19.html
کتاب
درسی دوره‌ی مشروطیت: زبان مردم تورک در آزربایجان قبل از غلبه‌ی موغول، فارسی بود
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/02/blog-post_9.html
موضع
منفی خیابانی نسبت به زبان تورکی به ادعای عبدالله بهرامی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/02/blog-post_26.html
دستور
موکد خيابانی برای تحميل زبان فارسی به کودکان تورک و تنبيه آنان به جرم تورکی‌گويی
به روايت ناصح ناطق
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/07/blog-post_8.html
مئهران
باهارلی - مخالفت خیابانی با نشر موللانصرالدین تورکی در تبریز، و تاریخ‌بافی‌های
آزربایجان‌گرایان
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/03/blog-post_29.html
مئهران
باهارلی – آزادیستان، نشریه‌ی دموکرات‌های آزربایجان تبریز برای اعتلای زبان و
ادبیات فارسی
(منتشر
خواهد شد)
لغو
تدریس زبان تورکی در دوره‌ی حاکمیت آزادی‌سِتان در مدرسه‌ی مموریال آمریکایی تبریز
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_13.html
از
خیانت‌های آزربایجان‌گرایان: ممنوع کردن تورکی توسط دموکرات‌های آزربایجان
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post.html
از
خیانت‌های آزربایجان‌گرایان: فیوضات و طراحی نسل‌کشی ملی و زبانی تورکی در ایران
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_17.html
مواضع غیر ملی و ضد تورک دموکرات‌های آزربایجان، سرکوب تورک‌گرایان و نیروهای ملی تورک توسط دموکرات‌های آزربایجان – آزادی ستان
مبارزه‌ی
قهرآمیز و زدوخورد فیزیکی دموکرات‌های آزربایجان با تورک‌گرایان و قائلین به عدم مرکزیت
(فدرالیست‌ها، آزادی‌خواهان و ملیون واقعی)
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_3.html
کومیته‌ی
تروریستی خیابانی- دموکرات‌های آزربایجان
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post.html
اخلالگری‌ها
و سابوتاژهای دموکرات‌های آزربایجان در تبریز بر علیه نیروهای متحد تورک بومی-عوثمان‌لی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/02/blog-post_28.html
خیانت
عده‌ای از دموکرات‌های آزربایجان و اشغال اورمیه توسط سیمیتقو
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/02/1.html
از
خیانت‌های آزربایجان‌گرایان مشروطه‌طلب و دموکرات‌های آزربایجان: برآمدن رضا شاه
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_12.html
فریت
گووه‌ن آجودان مخصوص جمشید خان، و از نزدیکان آتاتورک: مجدالسلطنه افشار یک تورک
بسیار فداکار، فوق‌العاده اصیل و دانش‌مند بود که خانواده و ثروت خود را در
راه تورک‌چولوک – تورک‌گرایی فدا نمود
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/11/blog-post_18.html
حسین
جاوید: مجدالسلطنه تنها شخصیت طرف‌دار تورک و ضد انگلیس؛ و خیانات فرقهی
دموکرات آزربایجان
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/04/blog-post.html
شخصیت
ملی تورک تبریزلی حاجی بیگ (حاجی میرزا آقا بلوری) و حزب مجاهدان تورک (تورک
موجاهیدله‌ر فیرقه‌سی)
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_9.html
تبعید
سه رهبر فرقهی دموکرات آزربایجان (خیابانی، نوبری، بادام‌چی) به دلیل
تبلیغات انگلیس‌پرستانه و فعالیت‌های ضد تورک‌شان
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_49.html
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/06/blog-post_10.html
پیوستن
تقی رفعت به حرکت ایران‌گرا‌ی آزادی سِتان و دلائل آن
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/05/blog-post_19.html
ميرزه
علی آقا هئيت تبريزی: يک شخصيت ملی تورک
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_15.html
[1] مکتوب عمر فائق نعمان‌زاده به طلعت پاشا و انور
پاشا: متحد کردن قفقاز و آزربایجان ایران یک غایه‌ی ملی بزرگ و لازمه‌ی بنای دولت
عوثمان‌لی بر بنیانی محکم و سالم است
[2]MOLLA NESREDDİN DERGİSİ, TEBRİZ YAYINI, 1921, 8 SAYIDA
موللا
نصرالدین ده‌رگی‌سی، ته‌بریز یایینی، ١٩٢١، ٨ سایی‌دا
مجله‌ی
موللا نصرالدین، نشر تبریز، ١٩٢١، ٨ شماره
MOLLA
NESREDDIN MAGAZINE, TEBRIZ PUBLICATION, 1921, 8 NUMBERS
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/03/molla-nesreddin-dergisi-tebriz-yayini.html
https://www.facebook.com/media/set/?vanity=100016259447627&set=a.1278099769408659
شماره‌ی اول ١٩ فوریه١٩٢١ -٣٠
بهمن ١٢٩٩ شمسی؛ شماره‌ی دوم، ١٠ مارس ١٩٢١- ١٩ اسفند ١٢٩٩؛ شماره‌ی سوم، ٢٠ مارس
١٩٢١-٢٩ اسفند ١٢٩٩؛ شماره‌ی چهارم ١٠ فروردین ١٣٠٠؛ شماره‌ی پنجم ٢١ فروردین
١٣٠٠؛ شماره‌ی ششم ٢٨ آوریل ١٩٢١-٨ اردیبهشت ١٣٠٠ (؟)؛ شماره‌ی هفتم ٦ مه١٩٢١-١٦
اردیبهشت ١٣٠٠؛ شماره‌ی هشتم ١٧ مه١٩٢١-٢٧ اردیبهشت ١٣٠٠
[3] Həmidə Xanım Cavanşir. “Xatirələrim” (2011). Ruscadan
çevirən və nəşrə hazırlayan: Mehriban Vəzir. Dil redaktoru, qeydlərin və
aydınlatmaların müəllifi: Ədalət Tahirzadə (ikinci nəşr). © Mehriban Vəzir.
ISBN 978-9952-404-17-3. «APOSTROFF» MMC, 2012, 400 səh. Qalın cild, Tiraj 1000.
Qiyməti, cəmi 10.00 AZN. Bakı Kitabı Klubunda sifariş edə bilərsiniz. Telefon:
012 4921238, 050 4049113; E-mail: kitabklubu@gmail.com
تورکییه
چاپی
Azerbaycan'da
Yenilikçi Bir Öncü: Celil Mehmetkuluzade, (Hatıralar). Yazarı, Haz., Çev.,
v.b.: Hamide MEHMETKULUZADE, Hazırlayan: Fatma ÖZKAN. Türü: Edebiyat. Basım:
1.baskı. Basım Yılı: 2002. Konu No: 818.993608. Sayfa Sayısı: XLV, 204 Sayfa,
res. Boyutu: 20 cm. Yayın No: 2888. Dizi Adı: Türk Dünyası Edebiyatı Dizisi.
Yayımlar Dairesi Başkanlığı. Dizi No: 77. ISBN: 975-17-2993-9. Baskı Sayısı:
5000 adet. Fiyatı: 2.300.000TL
[4] - «مونس
روزهای زندگی: خاطراتم در باره‌ی میرزا جلیل محمدقلی‌زاده سردبیر مجله‌ی موللا
نصرالدین». تالیف: حمیده محمدقلی‌زاده (همسر جلیل محمدقلی‌زاده؛ مدیر روزنامه ملا
نصرالدین). ترجمه: دلبر ابراهیم‌زاده.
- «ملانصرالدین در تبریز،
خاطرات حمیده خانم جوانشیر» (همسر جلیل محمد قلی زاده مدیر روزنامه ملا
نصرالدین)، مترجم: کاظم آذری سیسی انتشارات آناس / تبریز.
-
«حادثه همزاد من است» نوشته‌ی حمیده جوانشیر با ترجمه‌ی فرهاد دشتکی‌نیا مترجم و
استاد گروه تاریخ دانشگاه باهنر کرمان از سوی نشر ثالث در 310 صفحه و با
شمارگان پایین‌تر از 500 نسخه به قیمت 72 هزار و پانصد تومان.
[5] فرقهی دموکرات آزربایجان پیشه‌وری و حکومت ملی
آزربایجان، در هم‌سوئی با پان‌ایرانیست‌ها و سیاست‌های روسیه‌ی تزاری، نخبه‌گان
تورک‌گرا و رهبران ملی خلق تورک بین سال‌های ١٨٧٥-١٩٤٠ را «پان‌تورکیست» می‌نامید.
چنان چه در نوشته‌ای به امضای نوروز- یک عامل روس- درج شده در نشریه‌ی
آزربایجان به دوره‌ی حکومت ملی آزربایجان، در باره‌ی ابوالفتوح علوی و تقی رفعت
چنین گفته می‌شود: "شئیخ‌ین اطرافی‌ندا اولان‌لارین ایچه‌ری‌سی‌نده پان‌تورکیزم
طر‌ف‌دارلاری‌نا دا راست گه‌لیریک. میرزا تقی‌خان رفعت و تجدد روزنامه‌سی‌نین اه‌سکی
باش‌محرری اولان "میرزا ابولفتوح خان علوی" مشهور پان‌تورکیزم طر‌ف‌دارلاری‌ندان‌دیرلار
کی شئیخ اونلاری صمیمیت‌له قارشی‌لاییپ، حتتا فیرقه‌نین اورقانی اولان تجدد
روزنامه‌سی‌نی اولارین اختیاری‌نا قویموش‌دور." آزه‌ربایجان- سایی ٧٠-
ایکینجی دؤوره- سه‌شنبه١٣ آذر ١٣٢٤- ١٩٤٥- شیخ محمد خیابانی، یازار: نوروز
ترجمه‌ی
نقل قول: "در میان اطرافیان شیخ، با طرف‌داران پان‌تورکیسم نیز مواجه می‌شویم.
میرزا تقی‌خان رفعت و سردبیر سابق روزنامه‌ی تجدد میرزا ابوالفتوح خان علوی، از
طرف‌داران مشهور پان‌تورکیسم بودند که شیخ با صمیمیت با آن‌ها برخورد کرده و حتی
روزنامه‌ی تجدد، اورگان فرقه را در اختیار آن‌ها گذارده بود."
باز
به قلم نوروز در شماره‌ی دیگری چنین گفته می‌شود: "٥٩ شماره‌ده‌ن ٨٦
شماره‌یه قه‌ده‌ر تقی‌نین مدیریتی‌یله یازیلان نومره‌له‌رده بیز ابتدا آچیق
مکتوب، آچیق سؤز قزئتی ناشری محترم محمدامین رسولزاده جناب‌لا‌ری‌نا عنوان‌لی
بیر تورک دیلی‌نده یازیلمیش مقاله‌یه راست گه‌لیریک. بو مقاله گؤرونور پان‌تورکیسم
طر‌ف‌داری اولان تقی واسطه‌سی‌یله یازیلیپ‌دیر. مقاله‌ده مولف ارشاد مجله‌سی‌نده
یازیلان تاریخی بیر مقاله‌یه جاواب وئرمه‌ک ایسته‌میش‌دیر". (١٧). ٢
شنبه، ١٤ آبان، سایی ٤٦.
ترجمه: در شماره‌های ٥٩ تا ٨٦ [روزنامه‌ی تجدد] که با مدیریت تقی [رفعت] نشر
می‌شد، ما با مقاله‌ای نوشته شده به زبان تورکی و با ابتدای "نامه‌ی
سرگشاده به ناشر محترم [روزنامه‌ی] آچیق سؤز، جناب محمدامین رسولزاده"
مواجه می‌شویم. آن گونه که ملاحظه می‌شود این مقاله توسط تقی [رفعت] که پیرو
پان‌تورکیسم بود نوشته شده است. مولف این مقاله، در صدد پاسخ‌گوئی به مقاله‌ای
تاریخی مندرج در مجله‌ی ارشاد برآمده است".
[6] باقر مرتضوی در ۵ فروردین ۱۳۲۵ در خسروشاه، ۲۴ کیلومتری تبریز به دنیا
آمد. سال ۱۳۴۲ از دبیرستان منصور تبریز دیپلم گرفت. پس از آن در سال ۱۳۴۷
(۱۹۶۹ میلادی)
برای ادامه‌ی تحصیل به آلمان رفت و در سال ۱۳۵۳ در رشته‌ی مهندسی ماشین آلات
فارغ‌التحصیل گردید. از همان سال ورود به آلمان به عضویت «کونفدراسیون محصلین و
دانشجویان ایرانی » و هم‌چنین به عضویت سازمان انقلابی حزب توده‌ی ایران در آمد.
با آغاز انقلاب در سال ۱۳۵۷ به ایران بازگشت. وی عضو کومیته‌ی رهبری حزب
رنجبران در آزربایجان بود. از سوی این حزب نامزد نماینده‌گی مجلس شد. هم‌زمان
مسئولیت نشریه‌ی «ستارخان بایراقی» (پرچم ستارخان) را بر عهده داشت. پس از یورش
جمهوری اسلامی به احزاب و سازمان‌های مخالف، دگر بار در سال ۱۳۶۱ به آلمان برگشت. در
سال ۱۳۶۲(۱۹۸۳ میلادی) اولین چاپ‌خانه‌ی ایرانی را در شهر کولن (آلمان)
بنیان گذاشت. در زمستان ۱۳۶۵ انتشار ماه‌نامه‌ی «میزگرد» را آغاز کرد که ۲۰ شماره از آن منتشر شد. از باقر مرتضوی تا کنون کتاب‌های زیر منتشر
شده است: ١-سیاووشان، یادواره‌ی جانباخته‌گان حزب رنجبران ایران؛ ٢-ساعدی، از او و
در باره‌ی او؛ ٣-بازبینی یک تجربه، مجموعه‌ای از نقطه‌ی نظرات افراد فعال در جمهوری‌خواهان
دموکراتیک و لائیک.
[7] باقر مرتضوی. على دائى من و اجرای نمایش مرده‌ها در
تبریز
[8] برخورد مهدی‌قلی خان هدایت مخبر السلطنه والی آزربایجان در آن
مقطع با مطبوعات و زبان تورکی، مترقی‌تر و آزادی‌خواهانه‌تر از برخورد ارتجاعی و
پان‌ایرانیستی و سرکوب‌گرانه‌ی دموکرات‌های آزربایجان – آزادی ستان بود. به عنوان
نمونه مخبرالسلطنه با تولرانس جالب توجهی کاریکاتوری از خود را که موللا نصرالدین
به صورت یک میمون آویزان از درخت چاپ کرده بود، برای اینکه دیگران هم به چاپ
کاریکاتورشان در نشریات اعتراض نکنند به اشخاص نشان می‌داد. مخبرالسلطنه علاوه بر
دادن مجوز به انتشار نشریه‌ی موللانصرالدین در تبریز، از به صحنه رفتن نمایشنامه‌ی
اؤلوله‌ر به تورکی هم حمایت مالی کرده بود.
[9] علی آذری و نمایشنامه مرده‌ها
No comments:
Post a Comment