مخالفت خیابانی با انتشار موللا نصرالدین تورکی در تبریز، و دروغ‌پردازی‌ها و تاریخ‌بافی‌های آزربایجان‌گرایان

مخالفت خیابانی با انتشار موللا نصرالدین تورکی در تبریز، و دروغ‌پردازی‌ها و تاریخ‌بافی‌های آزربایجان‌گرایان

 

مئهران باهارلی

 

موللا نصرالدین نشریه‌ای تورکی بود که ‌بین سال‌های ١٩٠٦-١٩١٧ توسط میرزه جلیل محمدقولی‌زاده‌ و شخصیت ملی - قهرمان ملی تورک عمر فائق نعمان‌زاده[1] در تفلیس مرکز گورجستان منتشر می‌شد. در سال‌های پایانی جنگ جهانی اول اغتشاش و ناامنی ایجاد شده ‌در قفقاز در نتیجه‌ی سقوط تزاریسم در روسیه ‌و هجوم بولشویک‌ها و داشناک‌ها برای اشغال منطقه، عده‌ی بسیاری از مردم تورک را به ترک شهرها و روستاهای خود و فرار مجبور ساخت، انتشار روزنامه‌ی موللا نصرالدین هم متوقف شد. تا آنکه ‌در سال ١٩٢٠ پس از سقوط جمهوری مردمی آزربایجان – مساوات، مدیر نشریه‌ جلیل محمدقولی‌زاده ‌تصمیم گرفت به ‌همراه‌ خانواده‌اش به‌ تبریز مرکز ایالت آزربایجان واقع در تورک‌ایلی در ایران قاجاری مهاجرت کند.

میرزه ‌جلیل و خانواده‌اش در روز ٧ سپتامبر ١٩٢٠- ١٦ شهریور ١٢٩٩ شمسی وارد تبریز شدند. در آن زمان شهر در تصرف شیخ محمد خیابانی رهبر فرقه‌ی دموکرات آزربایجان شعبه‌ی تبریز فرقه‌ی دموکرات ایران و حاکمیت موسوم به‌ آزادی ستان بود. جلیل محمدقولی‌زاده ‌به ‌پیشنهاد اطرافیان خود در ١٠ سپتامبر ١٩٢٠- ١٩ شهریور ١٢٩٩ سه ‌روز پس از ورودش به‌ تبریز برای کسب موافقت و حمایت و اجازه ‌برای انتشار موللا نصرالدین به‌ اتفاق برادرش میرزه‌ علی‌اکبر به‌ ملاقات شیخ محمد خیابانی رفت. اما در این ملاقات، خیابانی با انتشار موللا نصرالدین در تبریز موافقت نکرد. یک هفته ‌بعد از ورود جلیل محمدقولی‌‌زاده ‌به‌ تبریز و سه ‌روز بعد از ملاقات مذکور، در صبح ١٣ سپتامبر ١٩٢٠- ٢٢ شهریور ١٢٩٩ خیابانی توسط قوای قزاق - والی مخبرالسلطنه ‌کشته ‌شد و ماجرای آنارشیستی – ایران‌گرا – ضد تورک آزادی ستان خاتمه ‌یافت. بدین ترتیب نشریه‌ی موللا نصرالدین در دوره‌ی آزادی ستان که‌ میرزه‌ جلیل صرفا یک هفته‌ی آخر آن را در تبریز بود منتشر نشد.

تنها پنج ماه و نیم ‌بعد از قتل خیابانی و فروپاشی آزادی ستان و برقراری دوباره‌ی آرامش در شهر در ١٩ فوریه‌ی سال بعد یعنی ١٩٢١ بود که نشریه‌ی موللا نصرالدین توانست با اجازه‌ی مخبرالسلطنه‌ والی تبریز منتشر شود[2]. عامل اصلی انتشار نشریه ‌در تبریز، «ابوالفتوح علوی خلخالی» شخصیتی در آن مقطع تورک‌گرا بود که‌ به ‌سبب تورک‌گرا بودن حتی ٢٧ سال بعد از آن توسط حکومت ملی آزربایجان – پیشه‌وری «پان تورکیست» نامیده ‌و ترور شخصیت شده‌ است. به عبارت دیگر، انتشار نشریه‌ی موللا نصرالدین در تبریز پس از چهار سال منتشر نشدن، محصول تلاش و اقدامات و همت تورک‌گرایان وقت و در راس آن‌ها ابوالفتوح علوی خلخالی بود (مقاله‌ای جداگانه در باره‌ی ابوالفتوح علوی خلخالی و انتشار موللا نصرالدین توسط او در سؤزوموز منتشر خواهد شد).

شرح ملاقات با خیابانی در خاطرات حمیده ‌خانم و عدم موافقت خیابانی با انتشار موللا نصرالدین در تبریز

حمیده‌ خانم ( ١٨٧٣-١٩٥٥) همسر جلیل محمدقولی‌زاده ‌ماجرای ملاقات او با شیخ محمد خیابانی را در خاطرات خود که به زبان روسی تالیف نموده، ذکر کرده‌ است. بنا به‌ حمیده‌ خانم، «میرزه ‌جلیل از دیدار خود با خیابانی جواب مشخصی در باره‌ی انتشار موللا نصرالدین نگرفت، زیرا سر او بسیار شلوغ بود». این جملات دیپلوماتیک حمیده ‌خانم، بیان محترمانه‌ی عدم موافقت و یا دقیق‌تر مخالفت شیخ محمد خیابانی با انتشار نشریه‌ی موللا نصرالدین در تبریز است:

Értesi gün séntiyabrın sekkizinde Mirze Celil’in görüşüne xéyli ziyaretçi geldi .... bu qeder adamın her gün gelip gétmesi yérli polisi narahat étdi. O günden qapımızın ağzına güdükçü qoydular.  O vaxt Tebriz’i Şéyx Mehemmed’in başçılıq étdiyi Démoķratik Hökümet idâre édirdi. Mirze Celil’e meslehet gördüler ki özünü ona teqdim étsin ve Molla Nesreddin’in neşri üçün icâze istesin. Mirze Celil, Mirze Elekber’le Şéyx’in yanına gétdi. Tanış oldular, danışdılar. Ancaq müeyyen cavab alabilmediler. Şéyx’in başı berk qarışıq imiş. .... s 252

«ائرته‌سی گون سئنتییابرین سه‌ککیزی‌نده ‌میرزه‌ جلیل‌ین گؤروشونه‌ خیلی زیارت‌چی گه‌لدی، .... بو قه‌ده‌ر آدامین هر گون گه‌لیپ گئتمه‌سی یئرلی پولیسی ناراحات ائتدی. او گون‌ده‌ن قاپیمیزین آغزی‌نا گودوک‌چو قویدولار. او واخت تبریزی شیخ محمدین باش‌چی‌لیق ائتدییی دئموکراتیک حکومت اداره‌ ائدیردی. میرزه‌ جلیل‌ه‌ مصلحت گؤردوله‌ر کی اؤزونو اونا تقدیم ائتسین و موللا نصرالدین‌ین نشری اوچون اجازه‌ ایسته‌سین. میرزه ‌جلیل، میرزه‌ علی‌اکبرله‌ شیخ‌ین یانی‌نا گئتدی. تانیش اولدولار، دانیشدی‌لار. آنجاق معین جواب آلابیلمه‌دی‌له‌ر. شیخ‌ین باشی به‌رک قاریشیق ایمیش...». ص ٢٥٢

ترجمه‌ی فارسی: «روز بعد در هشتم سپتامبر، جمعیت بسیاری برای دیدن میرزه‌ جلیل آمد، .... آمد و شد هر روزی این همه ‌جمعیت پولیس محلی [آزادی ستان] را ناراحت کرد. [پولیس] از آن روز دم در مراقب گذاشت. در آن زمان تبریز تحت اداره‌ی حکومت دموکرات‌ها به‌ سرکرده‌گی شیخ محمد خیابانی بود. میرزه ‌جلیل مصلحت دید که ‌خود را به ‌او تقدیم و از وی برای انتشار موللا نصرالدین اجازه‌ دریافت کند. به‌ همین سبب به ‌همراه ‌[برادرش] میرزه‌ علی‌اکبر پیش او رفت. آن‌ها [با شیخ محمد] آشنا شدند و گفتگو کردند. اما نتوانستند جواب مشخصی دریافت کنند. ظاهرا سر شیخ زیادی شلوغ بود....».

نوت: در جملات فوق حاکمیت دموکرات‌های تبریز به صورت «دئموکراتیک حکومت» (حکومت دمکراتیک) نامیده شده که اشتباه است. زیرا آن حکومت، «حاکمیت دموکرات‌ها» و یا فرقه‌ی دموکرات آزربایجان بود، نه دموکراتیک آزربایجان. آن فرقه و حاکمیت به لحاظ سیاسی هم غیر دموکراتیک بود (در ادامه‌ی مقاله).

دلایل مخالفت خیابانی با انتشار موللا نصرالدین در تبریز:

عدم موافقت - مخالفت خیابانی با انتشار موللا نصرالدین در تبریز، با مواضع معلوم و جاافتاده‌ی فرقه‌ی دموکرات آزربایجان و یا ملیون و آزادی‌خواهان و دموکرات‌های تبریزی همخوان است.

الف-مخالفت با زبان تورکی، تورکی‌نویسی و مطبوعات تورک: فرقه‌ی دموکرات آزربایجان - خیابانی یک جریان سیاسی ایران‌گرا – پان‌ایرانیست معتقد به ‌ملت ایران ایجاد شده ‌در دوره‌ی مشروطیت و وطن ایران و تاریخ پارسی – زرتشتی و ... بود. این جریان فارسی را زبان ملی خود، ایالت آزربایجان، کل تورک‌ایلی و همه‌ی ملت تورک ساکن در ایران (که‌ فرقه‌ی دموکرات آزربایجان اصلا منکر وجود آن بود) می‌دانست و زبان تورکی را تهدیدی برای وحدت ملیه‌ی ایران می‌شمرد. به‌ همین دلیل نیز با زبان تورکی و مطبوعات تورک و نظام تحصیلی تورک و تورکی‌نویسی و مدارس تورک‌زبان و .... مخالف بود. حتی برای ممنوع ساختن زبان تورکی و فارس‌سازی زبان تورکان (وحدت لسانی) اقدامات و تدابیری را طراحی و به ‌اجرا گذارده ‌بود. مخالفت فرقه‌ی دموکرات آزربایجان و آزادی ستان با زبان تورکی، دلیل اصلی مخالفت خیابانی با انتشار موللا  نصرالدین در تبریز بود.

ب-عدم تولرانس به ‌نشریات مخالف و صداهای منتقد: به ‌لحاظ سیاسی فرقه‌ی دموکرات آزربایجان، مخالف آزادی‌های سیاسی و مطبوعات آزاد و منتقد بود، حتی برای خاموش کردن صدای مخالفین از ابزارهای خشونت آمیز و تروریسم هم استفاده‌ می‌کرد. دموکرات‌های آزربایجان و آزادی ‌سِتان با تمام احزاب مخالف از جمله تورک‌گرایان و سوسیال دموکرات و تنقیدیون مساله‌دار بودند و آن‌ها را در رهبری حاکمیت جدید شرکت نمی‌دادند، حتی سرکوب می‌کردند. در حالیکه ‌میرزه‌ جلیل – همانگونه ‌که ‌از نوشته‌های بعدی‌اش در موللا نصرالدین چاپ تبریز بر می‌آید - مائل بوده ‌است دموکرات‌های آزربایجان که اقتدار را در دست داشتند با احزاب مخالف خود مدارا کنند، مانع فعالیت آزاد آن‌ها نشوند و مخصوصا سوسیال دموکرات‌ها را در حاکمیت شرکت دهند. میرزه جلیل در شماره‌ی دوم نشریه‌ی موللا نصرالدین که پنج ماه و نیم بعد از فروپاشی آزادی ستان در تبریز منتشر شد، نوشته‌ای به اسم «فرقه له‌ر دعواسی» (نبرد احزاب) منتشر کرد و در آن از رفتارها و اقدامات و برخوردهای ضد دموکراتیک فرقه‌ی دموکرات آزربایجان خیابانی – حاکمیت آزادی ستان با دیگر احزاب و سرکوب و حذف آن‌ها انتقاد کرد. (این نوشته موضوع یک مقاله‌ی دیگر در سؤزوموز خواهد بود).  

ج- ناخشنودی شخصی خیابانی از نشریه‌ی موللا نصرالدین. نشریه‌ی موللا نصرالدین چاپ تفلیس قبلا در شماره‌ی ٢٢ خود، خیابانی را با چاپ کاریکاتوری از او در سفرش به تفلیس بعد از بسته شدن مجلس دوم هجو کرده‌ بود. این مساله ‌ممکن است مخالفت خیابانی با نشریه‌ی موللا نصرالدین را تشدید کرده‌ باشد.

د-واکنش منفی حاکمیت آزادی ستان به‌ محبوبیت موللا نصرالدین: این نکته را ‌حمیده ‌خانیم در خاطرات خود ذکر کرده ‌اما تاکنون به‌ آن توجه‌ نشده ‌است. حمیده‌ خانیم می‌گوید پولیس محلی وقت یعنی پولیس آزادی ستان، از هجوم مردم برای دیدن میرزه ‌جلیل، و مقبولیت موللا نصرالدین ناراحت شد و بدین دلیل جلوی در خانه‌ی آن‌ها نگهبان گذاشت.

ترجمه‌های مخدوش خاطرات حمیده ‌خانم

-حمیده ‌خانیم‌ همسر میرزه جلیل محمدقلی‌زاده، سردبیر مجله‌ی موللا نصرالدین کتاب خاطرات خود را به‌ روسی نوشته‌ است. تاکنون دست‌خط حمیده‌ خانیم (و متن چاپی روسی آن ؟) منتشر نشده ‌است.

-قسمت‌هایی از متن اصلی روسی توسط عباس زمانوف به ‌صورت گزینشی با هم تلفیق و به‌ «آزه‌ربایجان‌جا» ترجمه ‌شده ‌که ‌دارای تحریفات است.

-در سال ٢٠١١ ترجمه‌ای جدید از این کتاب در جمهوری آزربایجان به ‌زبان گویا آزربایجانی منتشر شده[3] ‌که ‌ادعا می‌شود ‌بدون سانسور است (با این‌همه تا زمانی که دست‌خط روسی خاطرات مذکور منتشر نشود، همه‌ی ترجمه‌های این اثر در جمهوری آزربایجان را - به سبب سنت آزربایجانیزه و تحریف کردن متون و منابع قدیمی به هنگام بازنشر آنها- باید با دیده‌ی احتیاط نگریست).

 -ترجمه‌هایی از خاطرات حمیده خانیم ‌به‌ فارسی موجود است[4] که‌ ظاهرا همه‌ مخدوش هستند. اغلب این ترجمه‌ها بر اساس ترجمه‌ی عباس زمانوف تالیف شده‌اند که ‌خود اثری دارای تحریفات است. علاوه ‌بر آن ظاهرا مترجمان فارسی هم – در راستای تمایلات چپ ایرانی و ایدئولوژی آزربایجان‌گرایی – در ترجمه‌های خود امانت را رعایت نکرده‌اند و به تحریفات و سانسور دست زده‌اند. به‌ عنوان نمونه ‌در ترجمه‌های فارسی قسمت مربوط به ‌ناراحتی پولیس آزادی ستان از مراجعه‌ی مردم به‌ خانه‌ی میرزه ‌جلیل و گماردن مراقب در جلوی خانه‌ی او حذف شده است، در این ترجمه‌ها «زبان تورکی» که حمیده‌ خانیم به کار برده به‌ صورت «زبان آزربایجانی» تحریف شده‌ است و ....

بی اخلاقی علمی و سیاسی آزربایجان‌گرایان

تاریخ‌نگاری آزربایجانی و طیف‌های گوناگون آزربایجان‌گرایان مخصوصا محققین و مورخ‌(نمایان) تبریزی مانند غولام ممدلی، ناهیدی آذر، حسین صدیق، ....، در رفتاری فوق العاده ‌مذموم و زشت، واقعیت تاریخی مخالفت خیابانی با انتشار موللا نصرالدین و انتشار آن توسط تورک‌گرایان ٥ ماه و نیم ‌بعد از قتل خیابانی را با وارونه‌سازی بازنویسی کرده‌اند. در این روایات جعلی آن‌ها خیابانی ایران‌گرا، فرقه‌ی دموکرات آزربایجان پان‌ایرانیست و آزادی ستان ضد تورک یعنی ملیون ایرانی وقت در تبریز – دموکرات‌های آزربایجان که ‌اقداماتی ننگین مانند ممنوع کردن زبان تورکی در ایران برای نخستین بار در تاریخ و خیانت به ملت تورک در سال‌های آخر جنگ جهانی اول (اتحاد با داشناک‌ها و انگلیس‌ها، مخالفت با جمهوری مساوات در قفقاز و حاکمیت تورک اتحاد – جمشیدخان، خراب‌کاری بر علیه قوای ملی تورک در حین فجایع جیلولوق، ...) را در کارنامه‌ی سیاه ‌خود دارند، به صورت حامی نشریه‌ی موللا نصرالدین، حتی منتشر کننده‌ی آن در تبریز نشان داده‌اند. در ادامه‌ی این خیانت تاریخی و ملی:

-حکومت ملی آزربایجان به‌ صدارت پیشه‌وری، ابوالفتوح علوی خلخالی که موللا نصرالدین در نتیجه‌ی تلاش‌های او در تبریز منتشر شد را به ‌جرم تورک‌گرا بودن، با پان‌تورکیست نامیدن ترور شخصیت کرده[5]، و عمل خائنانه‌ی فارسی‌نویسی حاکمیت آزادی ستان را توجیه ‌و از آن دفاع کرده ‌است.

-هشتاد سال بعد ناهیدی آزر، یک آزربایجان‌گرای پان‌ایرانیست تبریزی، که در کتاب خود «جنبش آزادیستان شیخ محمد خیابانی» عارف قزوینی نژادپرست ضد تورک و رهبر معنوی فرقه‌ی دموکرات آزربایجان را «شاعر ملی» می‌نامد، به ترور شخصیت ابوالفتوح علوی پرداخته ادعا می‌کند که او - به سبب انتشار موللا نصرالدین در تبریز - از پشت سر به نهضت آزادی ستان خنجر زده است.....

این رفتارهای مذموم آزربایجان‌گرایان و مورخ‌نمایان تبریزی مذکور در وارونه‌نمایی و بازنویسی تاریخ و تحریف و دروغ‌بافی سیستماتیک و آگاهانه، علاوه ‌بر بی اخلاقی علمی و سیاسی؛ احمق‌انگاری و بی‌شعور فرض کردن مردم و مخصوصا ملت تورک و اهانت آشکار به ‌او است. در زیر به موارد دیگری اشاره کرده‌ام:

دروغ‌بافی‌های غلام ممّدلی: بنا به‌ قولام ممدلی (غلامعلی ممّداوغلو، ١٨٩٧- تبریز، ١٩٩٤-باکی)، «خیابانی به ‌میرزه جلیل قول می‌دهد که ‌برای نشر روزنامه‌اش در تبریز کومک کند». (خاطرات حمیده ‌خانم ص ٨٤). این ادعا دروغ است. خیابانی هرگز قول کومک برای انتشار موللا نصرالدین در تبریز را به میرزه جلیل نداده است. بر عکس با انتشار آن مخالفت کرده است.  

دروغ‌بافی‌های ناظم آخوندوف: وی ادعا کرده است که «جلیل محمدقولی‌زاده ‌توسط برادرش با شیخ محمد روابط گرمی برقرار کرده ‌بود. ... موجب نزدیکی بیشتر افکار اجتماعی جلیل محمدقولی زاده‌ و شیخ محمد خیابانی شد که ‌بعدها این نزدیکی محکم‌تر گردید. ..... یکی از علل مهاجرت جلیل محمدقولی‌زاده ‌به‌ تبریز در سال ١٩٢٠ و انتشار موللا نصرالدین در آنجا، دلبسته‌گی وی به‌ حزب دموکرات و رهبرش خیابانی و پذیرفتن خواست وی برای مهاجرت به ‌تبریز بود. مسافرت جلیل محمدقولی‌زاده‌ به ‌تبریز سبب خوشحالی عمیق دموکرات‌ها و اهالی روشن‌فکر شد، ..... در روزنامه‌های موللا نصرالدین زود زود به نوشته‌هایی که به جنبش خیابانی اختصاص داده شده است بر می‌خوریم». (ناظم آخوندوف، طنز روزنامه‌له‌ری، ص ٨٧، ص ٣٥٠)

این ادعاهای ناظم آخوندوف، دروغ‌بافی‌های بی شرمانه و داستان‌های تخیلی سرتاپا پوچ و مهمل محصول ذهن او است. زیرا:

-در موللا نصرالدین تبریز به جز «فرقه‌له‌رین دعواسی» در انتقاد و تقبیح رفتارهای غیر دموکراتیک حاکمیت دموکرات‌ها، هیچ نوشته‌ای در باره‌ی ماجرای پان‌ایرانیستی و آنارشیستی آزادی ستان، چه برسد به مدح آن وجود ندارد.

-بر خلاف خیال‌بافی‌ها و دروغ‌پردازی‌های ناظم آخوندوف؛ جلیل محمدقولی‌‌زاده هرگز دارای روابط گرم با خیابانی نبود و مرور زمان نزدیکی آن‌ها را – که اصلا وجود نداشت – محکم‌تر نکرد.

-افکار اجتماعی جلیل محمدقولی‌‌زاده و خیابانی اساسا نزدیک به هم نبود. هرچند جلیل محمدقولی‌‌زاده هم تمایلات ایران‌گرایانه داشت، اما او به لحاظ سیاسی یک چپ ضد مذهب بود. هجو خیابانی در شماره‌ی ٢٢ موللا نصرالدین هم اعتقادات مذهبی خیابانی را هدف گرفته است. به همین جهت جلیل محمدقولی‌زاده با فرقه‌ی اجتماعیون عامیون – سوسیال دموکرات‌ها نزدیکی داشت، در حالیکه خیابانی و دموکرات‌های تبریز مخالف آن بودند.

-جلیل محمدقولی‌‌زاده هیچ‌گونه دل‌بسته‌گی به فرقه‌ی دموکرات آزربایجان و رهبرش خیابانی نداشت، مخصوصا بدان سبب که خیابانی با انتشار موللا نصرالدین مخالفت کرده بود و دموکرات‌های آزربایجان دارای مشی‌ای غیر دموکراتیک بودند.

-این دلبسته‌گی ناموجود، هیچ نقشی در مهاجرت جلیل محمدقولی‌‌زاده به تبریز نداشته است. خیابانی هرگز از جلیل محمدقولی‌‌زاده دعوت نکرده بود که به تبریز مهاجرت کند، جلیل محمدقولی‌‌زاده هم در نتیجه‌ی این دعوت ناموجود به تبریز مهاجرت نکرده بود.

-مهاجرت محمدقولی‌‌زاده به تبریز نه تنها باعث خوشحالی عمیق دموکرات‌ها نشد، بلکه باعث ناخشنودی آن‌ها شد که در گذاشتن مراقب بر در خانه‌ی جلیل محمدقولی‌زاده توسط پولیس آزادی ستان هم منعکس شده است.

-در شماره‌های موللا نصرالدین نه تنها زود زود نوشته‌هایی در باره‌ی جنبش خیابانی وجود نداشت، بلکه هیچ نوشته‌ای وجود نداشت. جلیل محمدقولی‌‌زاده در طول اقامت خود در تبریز و بعدا بازگشت به قفقاز و تا آخر عمر خود هیچ مطلبی در باره‌ی خیابانی و آزادی ستان و ... ننوشت. در نشریات فرقه‌ی دموکرات آزربایجان هم (تجدد، آزادیستان، ادب،...) هیچ مطلب و مقاله‌ای در باره‌ی نشریه‌ی موللا نصرالدین و مدیر آن جلیل محمدقولی‌ زاده وجود ندارد.

قصور صمد سرداری‌نیا: سرداری‌نیا در کتاب خود «موللا نصرالدین در تبریز»، ص ١٥٤- ١٥٥، قسمتی از خاطرات حمیده‌ خانم در باره‌ی ملاقات جلیل محمدقولی‌‌زاده ‌با خیابانی را نقل کرده‌ «..... در آن روزها حکومت دموکراتیک به‌ رهبری شیخ محمد خیابانی در تبریز بر سر کار بود. برای میرزا جلیل مصلحت دیدند که‌ به ‌دیدار او رفته ‌و اجازه‌ی انتشار موللا نصرالدین را بگیرد»، اما جمله‌ی بعدی آن مربوط به‌ عدم موافقت خیابانی با انتشار نشریه‌ی موللا نصرالدین در تبریز را حذف و به ‌جای آن، ادعای غلام ممدلی دائر بر اینکه‌ گویا خیابانی با انتشار موللا نصرالدین در تبریز موافقت کرده‌ و قول کومک به ‌او داده‌ را، علی رغم آنکه می‌دانست این ادعا بی پایه و دروغ است، نقل کرده‌ است: «غلام ممدلی می‌نویسد میرزا جلیل، همراه ‌با میرزا علی اکبر روز ١٩ شهریور به‌ دیدار شیخ محمد خیابانی می‌روند. خیابانی به‌ میرزا جلیل قول می‌دهد که ‌برای نشر روزنامه‌اش در تبریز کومک کند». (به ‌نقل از غلام ممدلی، موللا نصرالدین، ص ٣٨٩).

این رفتار سرداری‌نیا، برخورد گزینشی به ‌منابع اصلی و فاکت‌ها و ماتریال‌های تاریخی، دخالت و دست‌کاری و حذف داده‌هایی از آن‌ها و جای دادن به‌ ادعاهای بی پایه‌ بدون کنجکاوی و وسواس برای راستی‌آزمائی آن‌ها به منظور القاء و ایجاد تصوری نادرست در خواننده بوده، متکی بر روش شناخت علمی و منعکس کننده‌ی تاریخ واقعی نیست. بر عکس، منعکس کننده‌ی روایات کلیشه‌ای کتب و رسانه‌های آزربایجان‌گرا است که مطابق با تاریخ‌نویسی آزربایجانی و تمایلات ایدئولوژیک آزربایجان‌گرایی نوشته شده‌اند و بی ربط با واقعیات تاریخی هستند. در این تاریخ‌نویسی آزربایجانی انبوه اسناد و منابع در مورد مواضع و مناسبات منفی خیابانی – دموکرات‌های آزربایجان و آزادی ستان نسبت به زبان تورکی، مطبوعات تورک، تورکی‌نویسی و آزادی مطبوعات نادیده گرفته شده و از زمره‌ی اسناد تاریخی خارج می‌شوند تا ثابت کنند که گویا خیابانی و دموکرات‌های آزربایجان و آزادی ستان نسبت به زبان تورکی و موللا نصرالدین موضع مثبت و حمایت‌کارانه داشته‌اند.

در این بازنویسی تاریخ به سبک آزربایجانی، جریان‌های سیاسی مورد تائیدشان که نوعا ایران‌گرایان و آزربایجان‌گرایان فاقد شعور ملی تورک و ضد تورک هستند (مانند رهبران مشروطه و دموکرات‌های آزربایجان و آزادی ستان و ...) با وارونه‌نمایی و به طور غلوآمیزی مرئی و برجسته می‌شوند، اما جریانات سیاسی مخالف آن‌ها و در راسشان تورک‌گرایان و آنانی که دارای شعور ملی تورک هستند (مانند رهبر ملی تورک جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی – مجدالسلطنه) نامرئی و حذف و یا با قلب واقعیت‌ها به صورت آزربایجان‌گرا نشان داده می‌شوند (مانند حاجی بیگ بلوری و ...). این گونه تاریخ‌نویسی که با واقعیات رخ داده فاصله‌ی بسیار دارد، در واقع نوعی داستان‌سرایی و افسانه‌پردازی و تاریخ‌بافی است تا تاریخ‌نگاری. در نتیجه تمام اینگونه آثار، آثار سیاسی غیر علمی، تالیف شده ‌بر اساس ایدئولوژی آزربایایجان‌گرایی به منظور  ‌تحریف واقعیات تاریخی هستند. 

دروغ‌های باقر مرتضوی: شخصی به اسم باقر مرتضوی در نوشته‌ای مدعی شده است: « و چنین بود که به ‌زمان حکومت دموکرات‌ها در تبریز، مولا نصرالدین يک سال در این شهر، به‌ همت آزادی‌خوهان و انقلابيون این شهر، انتشار می‌یابد.... شیخ محمد خیابانی در دیدار با میرزا جلیل به ‌او قول می‌دهد که ‌او را در انتشار موللا نصرالدین یاری نماید.... با قتل شیخ محمد خیابانی ادامه‌ی‌ زنده‌گی برای جلیل ‌محمد در تبریز مشکل می‌شود»[6]. این‌ها همه مهملات و دروغ است. اولا موللا نصرالدین نه در زمان حکومت دموکرات‌ها، بلکه پنج ماه و نیم بعد از فروپاشی حاکمیت دموکرات‌ها و آزادی ستان توانست منتشر شود. دوما خیابانی هرگز در دیدار با جلیل محمدقولی‌زاده قول یاری و وعده‌ی کومک به او برای انتشار موللا نصرالدین را نداده، بلکه با آن مخالفت کرده بود. ثالثا ادامه‌ی زنده‌گی جلیل محمدقولی‌زاده بعد از فروپاشی آزادی ستان نه تنها مشکل نشد، پایان آشوب و تاسیس آرامش و برخورد لیبرال مخبرالسلطنه به مساله‌ی مطبوعات و زبان تورکی[7] که امکان انتشار موللا نصرالدین را فراهم آورد، زنده‌گی او در تبریز را آسان‌تر کرد. بدین سبب جلیل محمدقولی‌زاده که حتی یک کلمه در باره‌ی آزادی ستان در موللا نصرالدین ننوشته بود، چندین مطلب در تشکر از ابوالفتوح علوی خلخالی و مخبرالسلطنه در موللا نصرالدین تحریر کرده است.

دروغ‌های رضا اغنمی: شخصی به اسم رضا اغنمی در نوشته‌ای ادعا کرده است: «میرزا جلیل محمدقلی‌زاده‌ در سال ١٩٢١ به‌ تبریز رفت و در دیداری با شیخ محمد خیابانی اجازه‌ گرفت تا «موللا نصرالدین» را در تبریز منتشر کند. خیابانی هم به ‌میرزا جلیل قول داد که ‌برای نشر روزنامه‌اش در تبریز کومک کند، .... خیابانی حامی نشریه‌ی تورک‌زبان موللا نصرالدین بود .... شادروان شیخ محمد خیابانی از اصلی‌ترین پشتیبانان این روزنامه‌نگار برجسته‌ بود»[8]. این‌ها هم دروغ‌بافی‌های آزربایجان‌گران و چپ ایرانی است. همانگونه که نشان داده شد بر خلاف این دروغ‌ها، خیابانی اجازه‌ی انتشار موللا نصرالدین در تبریز و یا قول کومک به او در این مورد را نداده است. خیابانی که ‌در دوره‌ی حاکمیت خود ‌بر مطبوعات سانسور اعمال می‌کرد، با عدم موافقت با انتشار نشریه‌ی تورکی موللا نصرالدین، در عمل از انتشار آن در تبریز جلوگیری کرده ‌است. هیچ سند و مدرکی دال بر حمایت خیابانی از میرزه‌ جلیل هم وجود ندارد.

بازتولید مدام دروغ

در نتیجه‌ی دروغ‌پردازی‌های سیستماتیک آزربایجان‌گرایان، ادعای نادرست حمایت خیابانی از نشریه‌ی موللا نصرالدین و انتشار آن توسط آزادی ستان .... با افزودن جعلیات و داستان‌های خیالی جدیدی بدان‌ها مدام بازتولید می‌شود. مانند ادعاهای تماما نادرست زیر:

-«پولیس مجدالسلطنه‌ روزنامه‌ی موللا نصرالدین را دو روز پس از انتشار توقیف کرد. علت آن چاپ مقاله‌ای بود ...». این ادعا دروغ محض است. حاکمیت تورک اتحاد به رهبری جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی مجدالسلطنه‌ مربوط به ‌سال ١٩١٨ است (حاکمیت اتحاد: ٨ ژوئن ١٩١٨- ١ اوکتوبر ١٩١٨). در حالیکه ‌انتشار موللا نصرالدین در تبریز حادثه‌ای مربوط به ٣ ‌سال بعد از آن در ١٩٢١ و بعد از فروپاشی آزادی ستان است. (قیام خیابانی: ٢٦ مارس ١٩٢٠ -  ١٣سپتامبر ١٩٢٠)

-«نزدیکی افکار اجتماعی ج. م. قلی زاده با شیخ محمد خیابانی و علایق دوستی بین آن دو، میرزه جلیل را به قصد اقامت دایم به تبریز کشاند..... شهادت شیخ محمد خیابانی جلیل محمدقولی‌زاده را سخت متاثر و رنجور می‌سازد و نویسنده‌ی خلق را برای ادامه‌ی مبارزه در راه آزادی با عزمی راسخ دعوت می‌کند». این ادعاها داستان‌سرائی‌هایی خیال‌بافانه هستند.  جلیل محمدقولی‌زاده نه با خیابانی دوستی داشت و نه به خاطر دوستی با او به تبریز آمده بود، نه از فروپاشی ماجرای آزادی ستان متاثر و ناراحت شده بود و نه مردم را به ادامه‌ی راه خیابانی و مبارزه با سیاست‌های خارجی امپریالیست‌ها دعوت کرده است....

- «نوشته‌ی دود در شماره‌ی هفتم موللا نصرالدین تبریز در رثای خیابانی چاپ شده است». این ادعا هم بی پایه و دروغ است. نوشته‌ی دود از دور و یا نزدیک کوچک‌ترین ارتباطی با نهضت آزادی ستان ندارد. ...

 مطالب مرتبط:

تشکر جلیل محمّدقلی‌زاده، مدیر نشریه‌ی تورکی موللا نصرالدین از ابوالفُتوح عُلْوی تورکیست و مخبرالسلطنه

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/04/blog-post_20.html

شخصیت ملی تورک و تورک‌گرا، ابوالفُتوُح‌ عُلْوی خلخالی به‌‌روایت حمیده‌خانیم جوانشیر همسر جلیل محمدقلی‌زاده

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/04/blog-post_53.html

مخالفت خیابانی با انتشار موللا نصرالدین تورکی در تبریز، و دروغ‌پردازی‌ها و تاریخ‌بافی‌های آزربایجان‌گرایان

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/03/blog-post_29.html

ترور شخصیت ابوالفتوح علوی خلخالی، منتشر کننده‌ی موللا نصرالدین در تبریز، در تاریخ‌نگاری آزربایجانی و ادبیات سیاسی آزربایجان‌گرا

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/04/blog-post_24.html

برای مطالعه‌ی بیشتر

 

ممنوع ساختن زبان تورکی در مدارس و تعلیم و تعلم به‌‌ تورکی توسط دموکرات‌های آزربایجان- آزادی‌ستان

تبریز مرکز جنبش ملیت‌گرایی ایرانی بوده‌است

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/01/blog-post_12.html

کتاب درسی مشروطیت: بعد از این تورکی حرف نزنیم. اگر او تورکی حرف زد جواب ندهیم

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/04/blog-post_19.html

کتاب درسی دوره‌ی مشروطیت: زبان مردم تورک در آزربایجان قبل از غلبه‌ی موغول، فارسی بود

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/02/blog-post_9.html

موضع منفی خیابانی نسبت به‌ زبان تورکی  به ‌ادعای عبدالله ‌بهرامی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/02/blog-post_26.html

دستور موکد خيابانی برای تحميل زبان فارسی به ‌کودکان تورک و تنبيه‌آنان به‌ جرم تورکی‌گويی به‌ روايت ناصح ناطق

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/07/blog-post_8.html

مئهران باهارلی - مخالفت خیابانی با نشر موللا  نصرالدین تورکی در تبریز، و تاریخ‌بافی‌های آزربایجان‌گرایان

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/03/blog-post_29.html

مئهران باهارلی – آزادی‌ستان، نشریه‌ی دموکرات‌های آزربایجان تبریز برای اعتلای زبان و ادبیات فارسی

(منتشر خواهد شد)

لغو تدریس زبان تورکی در دوره‌ی حاکمیت آزادی‌سِتان در مدرسه‌ی مموریال آمریکایی تبریز

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_13.html

از خیانت‌های آزربایجان‌گرایان: ممنوع کردن تورکی توسط دموکرات‌های آزربایجان

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post.html

از خیانت‌های آزربایجان‌گرایان: فیوضات و طراحی نسل‌کشی ملی و زبانی تورکی در ایران

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_17.html

مواضع غیر ملی و ضد تورک دموکرات‌های آزربایجان، سرکوب تورک‌گرایان و نیروهای ملی تورک توسط دموکرات‌های آزربایجان - آزادی‌ستان

مبارزه‌ی قهرآمیز و زدوخورد فیزیکی دموکرات‌های آزربایجان با تورک‌گرایان و قائلین به ‌عدم مرکزیت (فدرالیست‌ها، آزادی‌خواهان و ملیون واقعی)

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_3.html

کومیته‌ی تروریستی خیابانی- دموکرات‌های آزربایجان

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post.html

اخلالگری‌ها و سابوتاژهای دموکرات‌های آزربایجان در تبریز بر علیه‌‌ نیروهای متحد تورک بومی-عثمانلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/02/blog-post_28.html

خیانت عده‌ای از دموکرات‌های آزربایجان و اشغال اورمیه ‌‌توسط سیمیتقو

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/02/1.html

از خیانت‌های آزربایجان‌گرایان مشروطه‌طلب و دموکرات‌های آزربایجان:  برآمدن رضاشاه

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_12.html

فریت گووه‌ن آجودان مخصوص جمشیدخان، و از نزدیکان آتاتورک: مجدالسلطنه ‌افشار یک تورک بسیار فداکار، فوق‌العاده ‌‌اصیل و دانش‌مند بود که ‌خانواده ‌‌‌و ثروت خود را در راه‌‌ تورک‌چولوک – تورک‌گرایی فدا نمود

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/11/blog-post_18.html

حسین جاوید: مجدالسلطنه ‌‌‌تنها شخصیت طرف‌دار تورک و ضد انگلیس؛ و خیانات فرقه‌ی دموکرات آزربایجان

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/04/blog-post.html

شخصیت ملی تورک تبریزلی حاجی بیگ (حاجی میرزا آقا بلوری) و حزب مجاهدان تورک (تورک موجاهیدله‌ر فیرقه‌سی)

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_9.html

تبعید سه‌‌‌ رهبر فرقه‌ی دموکرات آزربایجان (خیابانی، نوبری، بادام‌چی) به‌‌‌ دلیل تبلیغات انگلیس‌پرستانه ‌‌‌و فعالیت‌های ضد تورک‌شان

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_49.html

کربلایی علی آقا حریری از رهبران فرقه‌‌ی دموکرات آزربایجان: دشمن تورک، عامل انگلیس، تروریست، پان‌ایرانیست، پاک‌دین و حامی و مرید نژادپرست معروف عارف قزوینی

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/06/blog-post_10.html

پیوستن تقی رفعت به‌ حرکت ایران‌گرا‌ی آزادی‌سِتان و دلائل آن

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/05/blog-post_19.html

ميرزا علی آقا هئيت تبريزی: يک شخصيت ملی تورک

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_15.html

MOLLA NESREDDİN DERGİSİ, TEBRİZ YAYINI, 1921, 8 SAYIDA

موللا نصرالدین ده‌رگی‌سی، ته‌بریز یایینی، ١٩٢١، ٨ سایی‌دا

MOLLA NESREDDIN MAGAZINE, TEBRIZ PUBLICATION, 1921, 8 NUMBERS

مجله‌ی موللا نصرالدین، نشر تبریز، ١٩٢١، ٨ شماره

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/03/molla-nesreddin-dergisi-tebriz-yayini.html

https://www.facebook.com/media/set/?vanity=100016259447627&set=a.1278099769408659

---

[1] مکتوب عمر فائق نعمان‌زاده ‌‌به ‌طلعت پاشا و انور پاشا: متحد کردن قفقاز و آزربایجان ایران یک غایه‌ی ملی بزرگ و لازمه‌ی ‌بنای دولت عثمانلی بر بنیانی محکم و سالم است

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/06/blog-post_14.html

[2] شماره‌ی اول ١٩ فوریه‌١٩٢١ -٣٠ بهمن ١٢٩٩ شمسی؛ شماره‌ی دوم، ١٠ مارس ١٩٢١- ١٩ اسفند ١٢٩٩؛ شماره‌ی سوم، ٢٠ مارس ١٩٢١-٢٩ اسفند ١٢٩٩؛ شماره‌ی چهارم ١٠ فروردین ١٣٠٠؛ شماره‌ی پنجم ٢١ فروردین ١٣٠٠؛ شماره‌ی ششم ٢٨ آوریل ١٩٢١-٨ اردیبهشت ١٣٠٠ (؟)؛ شماره‌ی هفتم ٦ مه‌١٩٢١-١٦ اردیبهشت ١٣٠٠؛ شماره‌ی هشتم ١٧ مه‌١٩٢١-٢٧ اردیبهشت ١٣٠٠

[3] Həmidə Xanım Cavanşir. “Xatirələrim” (2011). Ruscadan çevirən və nəşrə hazırlayan: Mehriban Vəzir. Dil redaktoru, qeydlərin və aydınlatmaların müəllifi: Ədalət Tahirzadə (ikinci nəşr). © Mehriban Vəzir. ISBN 978-9952-404-17-3. «APOSTROFF» MMC, 2012, 400 səh. Qalın cild, Tiraj 1000. Qiyməti, cəmi 10.00 AZN. Bakı Kitabı Klubunda sifariş edə bilərsiniz. Telefon: 012 4921238, 050 4049113; E-mail: kitabklubu@gmail.com

تورکییه‌ چاپی

Azerbaycan'da Yenilikçi Bir Öncü: Celil Mehmetkuluzade, (Hatıralar). Yazarı, Haz., Çev., v.b.: Hamide MEHMETKULUZADE, Hazırlayan: Fatma ÖZKAN. Türü: Edebiyat. Basım: 1.baskı. Basım Yılı: 2002. Konu No: 818.993608. Sayfa Sayısı: XLV, 204 Sayfa, res. Boyutu: 20 cm. Yayın No: 2888. Dizi Adı: Türk Dünyası Edebiyatı Dizisi. Yayımlar Dairesi Başkanlığı. Dizi No: 77. ISBN: 975-17-2993-9. Baskı Sayısı: 5000 adet. Fiyatı: 2.300.000TL

[4] - «مونس روزهای زندگی: خاطراتم در باره‌ی میرزا جلیل محمدقلی‌زاده‌ سردبیر مجله‌ی موللا نصرالدین». تالیف: حمیده‌ محمدقولی‌زاده ‌(همسر جلیل محمدقولی‌زاده؛ مدیر روزنامه ‌موللا نصرالدین). ترجمه: دلبر ابراهیم‌زاده.

- «ملا نصرالدین در تبریز، خاطرات حمیده ‌خانم جوانشیر» (همسر جلیل محمدقلی زاده ‌مدیر روزنامه‌ ملا نصرالدین)، مترجم: کاظم آذری سیسی انتشارات آناس / تبریز.

- «حادثه‌ همزاد من است» نوشته‌ی حمیده ‌جوانشیر با ترجمه‌ی فرهاد دشتکی‌نیا مترجم و استاد گروه‌ تاریخ دانشگاه ‌باهنر کرمان از سوی نشر ثالث در 310 صفحه ‌و با شمارگان پایین‌تر از 500 نسخه ‌به ‌قیمت 72 هزار و پانصد تومان.

[5] فرقه‌ی دموکرات آزربایجان پیشه‌وری و حکومت ملی آزربایجان، در هم‌سوئی با پان‌ایرانیست‌ها و سیاست‌های روسیه‌ی تزاری، نخبه‌گان تورک‌گرا و رهبران ملی خلق تورک بین سال‌های ١٨٧٥-١٩٤٠ را «پان‌تورکیست» می‌نامید. چنانچه ‌در نوشته‌ای به ‌امضای نوروز- یک عامل روس- درج شده ‌در نشریه‌ی آزربایجان به ‌دوره‌ی حکومت ملی آزربایجان، در باره‌ی ابوالفتوح علوی و تقی رفعت چنین گفته‌ می‌شود: "شئیخ‌ین اطرافی‌ندا اولان‌لارین ایچه‌ری‌سی‌نده ‌پان‌تورکیزم طر‌ف‌دارلاری‌نا دا راست گه‌لیریک. میرزا تقی‌خان رفعه‌ت و تجدد روزنامه‌سی‌نین اه‌سکی باش‌محرری اولان "میرزا ابولفتوح خان علوی" مشهور پان‌تورکیزم طر‌ف‌دارلاری‌ندان‌دیرلار کی شئیخ اونلاری صمیمیت‌له ‌قارشی‌لاییپ، حتتا فیرقه‌نین اورقانی اولان تجدد روزنامه‌سی‌نی اولارین اختیاری‌نا قویموش‌دور." آزه‌ربایجان- سایی ٧٠- ایکینجی دؤوره- سه‌شنبه‌١٣ آذر ١٣٢٤- ١٩٤٥- شیخ محمد خیابانی، یازار: نوروز

ترجمه‌ی نقل قول: "در میان اطرافیان شیخ، با طرف‌داران پان‌تورکیسم نیز مواجه ‌می‌شویم. میرزا تقی‌خان رفعت و سردبیر سابق روزنامه‌ی تجدد میرزا ابوالفتح‌خان علوی، از طرف‌داران مشهور پان‌تورکیسم بودند که ‌شیخ با صمیمیت با آن‌ها برخورد کرده ‌و حتی روزنامه‌ی تجدد، اورگان فرقه‌ را در اختیار آن‌ها گذارده‌ بود."

باز به قلم نوروز در شماره‌ی دیگری چنین گفته‌ می‌شود: "٥٩ شماره‌ده‌ن ٨٦ شماره‌یه‌ قه‌ده‌ر تقی‌نین مدیریتی‌یله ‌یازیلان نومره‌له‌رده ‌بیز ابتدا آچیق مکتوب، آچیق سؤز قزئتی ناشری محترم محمدامین رسولزاده‌ جناب‌لا‌ری‌نا‌ عنوان‌لی بیر تورک دیلی‌نده‌ یازیلمیش مقاله‌یه ‌راست گه‌لیریک. بو مقاله ‌گؤرونور پان‌تورکیسم طر‌ف‌داری اولان تقی واسطه‌سی‌یله ‌یازیلیپ‌دیر. مقاله‌ده ‌مولف ارشاد مجله‌سی‌نده ‌یازیلان تاریخی بیر مقاله‌یه‌ جاواب وئرمه‌ک ایسته‌میش‌دیر". (١٧). ٢ شنبه، ١٤ آبان، سایی ٤٦.

ترجمه: در شماره‌های ٥٩ تا ٨٦ [روزنامه‌ی تجدد] که‌ با مدیریت تقی [رفعت] نشر می‌شد، ما با مقاله‌ای نوشته ‌شده‌ به‌ زبان تورکی و با ابتدای "نامه‌ی سرگشاده ‌به ‌ناشر محترم [روزنامه‌ی] آچیق سؤز، جناب محمدامین رسول‌زاده" مواجه ‌می‌شویم. آنگونه ‌که‌ ملاحظه‌ می‌شود این مقاله‌ توسط تقی [رفعت] که‌ پیرو پان‌تورکیسم بود نوشته ‌شده ‌است. مولف این مقاله، در صدد پاسخ‌گوئی به‌ مقاله‌ای تاریخی مندرج در مجله‌ی ارشاد برآمده ‌است".

[6] باقر مرتضوی. على دائى من و اجرای نمایش مرده‌ها در تبریز

https://asre-nou.net/php/view.php?objnr=44528

[7]برخورد مهدی‌قلی خان هدایت مخبر السلطنه ‌والی آزربایجان در آن مقطع با مطبوعات و زبان تورکی، مترقی‌تر و آزادی‌خواهانه‌تر از برخورد ارتجاعی و پان‌ایرانیستی و سرکوب‌گرانه‌ی دموکرات‌های آزربایجان – آزادی ستان بود. به عنوان نمونه مخبرالسلطنه با تولرانس جالب توجهی کاریکاتوری از خود را که موللا نصرالدین به ‌صورت یک میمون آویزان از درخت چاپ کرده بود، برای اینکه دیگران هم به چاپ کاریکاتورشان در نشریات اعتراض نکنند به اشخاص نشان می‌داد. مخبرالسلطنه علاوه بر دادن مجوز به انتشار نشریه‌ی موللانصرالدین در تبریز، از به صحنه رفتن نمایشنامه‌ی اؤلوله‌ر به تورکی هم حمایت مالی کرده بود.  

[8] علی آذری و نمایشنامه ‌مرده‌ها

http://asre-nou.net/php/view.php?objnr=44629