شخصیت ملی تورک و تورک‌گرا، ابوالفُتوُح عُلْوی خلخالی به روایت
حمیده خانیم جوانشیر همسر جلیل محمدقلی‌زاده
مئهران باهارلی
حمیده خانیم جوانشیر همسر جلیل محمدقلی‌زاده ماجرای انتشار نشریه‌ی موللا نصرالدین به همت ابوالفُتوُح عُلْوی خلخالی از شخصیت‌های برجسته‌ی تورک گرا در ربع اول قرن بیستم و سال‌های مجادله‌ی ملی تورک، و با مساعده‌ی مخبرالسلطنه والی وقت تبریز را به تفصیل در خاطرات خود روایت کرده است. او در ضمن این روایت اطلاعات مهم و جالبی در باره‌ی ابوالفُتوُح عُلْوی خلخالی داده است.
حمیده خانیم جوانشیر می‌گوید ابوالفُتوُح عُلْوی که یکی از دوستان و مشاوران مخبرالسلطنه والی جدید تبریز بود، میرزه جلیل را بسیار دوست می‌داشت و پیوسته نشریه‌ی موللا نصرالدین را مطالعه می‌کرد. بنا به حمیده خانیم، ابوالفُتوُح عُلْوی أَبًا عَنْ جَدٍّ سیّد بود و اصالتا ریشه در دربند (جمهوری داغستان فعلی) داشت. او فارغ التحصیل فاکولته‌ی حقوق در استانبول بود. ابوالفُتوُح عُلْوی چند زبان خارجی (فارسی، عربی، فرانسه،...) می‌دانست و حتی آثار تولستوی را هم از ترجمه‌ی فرانسوی آن‌ها خوانده بود. او در میان آثار تولستوی از همه بیشتر آنا کارنینا را پسندیده بود. ابوالفُتوُح عُلْوی با تمدن و فرهنگ اوروپایی (لیبرال دموکراسی) آشنا بود. به همین سبب هم میرزه جلیل (متمایل به سوسیال دموکراسی – کومونیسم روسی) را مستبد می‌دانست و این را به خود او هم گفته بود. (ابوالفُتوُح عُلْوی به لحاظ مشی سیاسی یک لیبرال دموکرات بود و به درستی سوسیال دموکراسی روسی وقت – یعنی کومونیسم و بولشویسم روسی را – یک ایدئولوژی توتالیتر می‌دانست). حمیده خانیم از اینکه همچو انسان تحصیل کرده و با فرهنگی، عبا می‌پوشید و بر سر عمامه‌ی سبز سیدها را می‌گذاشت شگفت زده شده و دلیل این امر را از او پرسیده بود. جواب ابوالفُتوُح عُلْوی آن بود که در محیط (سنتی و بسته‌ی) تبریز، به غیر از این امکان ندارد. و سپس یک پورتره از خودش را در لباس زیبای اوروپایی با کلاه سیلیندیر (احتمالا عکسی گرفته شده در محیط آزاد استانبول) را به حمیده خانیم نشان داده بود.
حمیده خانیم می‌گوید ابوالفتوح علوی از او نمایشنامه‌های اؤلوله‌ر و آنامین کیتابی اثر جلیل محمدقلی‌زاده را گرفته و خواند. به نظر او اؤلوله‌ر اثری فوق العاده بود اما وی نمایش‌نامه‌ی آنامین کیتابی را بیشتر پسندیده بود. بعد از خواندن این نمایش‌نامه‌ها بود که ابوالفتوح علوی مجوز به صحنه بردن نمایش‌نامه‌ی اؤلوله‌ر را هم از والی مخبرالسلطنه گرفت.... بعد از به صحنه رفتن موفقیت‌آمیز نمایش‌نامه، ابوالفتوح علوی بسیار ممنون و راضی، شروع به تهیه‌ی مقدمات به صحنه گذاشتن نمایش‌نامه‌ی آنامین کیتابی هم کرده بود.
بنا به حمیده خانیم، همانطور که قبل از انتشار نشریه ابوالفتوح علوی با اصرار و سماجت جلیل محمدقلی‌زاده را به ماندن در تبریز و انتشار موللا نصرالدین تورکی در این شهر تشویق و اقناع کرد، هنگامی که جلیل محمدقلی‌زاده بعد از انتشار هشت شماره قصد بازگشت به باکو کرد هم، ابوالفتوح علوی بسیار تلاش کرد تا او را به ماندن در تبریز قانع کند. زیرا به نظر ابوالفتوح علوی، میرزه جلیل در باکو کاری نداشت. اما حضور او در تبریز می‌توانست در بیدار کردن مردم، احیاء و تربیت و روشن‌گری آن‌ها بسیار مفید باشد. ابوالفتوح علوی حتی برای جلب رضایت جلیل محمدقلی‌زاده برای ماندن در تبریز، به او خبر داد که بنا به اطلاعاتی که از تهران دریافت کرده قصد دارند میرزه جلیل را به ریاست اداره‌ی معارف در تبریز منصوب کنند (احتمالا این خبر واقعیت نداشت و ابوالفتوح علوی آن را صرفا برای جلب رضایت محمدقلی‌زاده بیان کرده بود).
حمیده
خانیم می‌گوید ابوالفتوح علوی برای راضی کردن او به ماندن در تبریز هم تلاش می‌کرد.
زیرا اعتقاد داشت که وجود حمیده خانیم در این طرف (تبریز) بسیار بیشتر از آن طرف
(باکو) مفید خواهد بود. او برای جلب رضایت حمیده خانیم هم خبر داد که قصد دارند حمیده
خانیم را به مدیریت مدرسه‌ی دختران منصوب کنند. (احتمالا این خبر هم واقعیت نداشت
و ابوالفتوح علوی آن را صرفا برای جلب رضایت حمیده خانیم بیان کرده بود).
-قانع کردن جلیل محمدقلی‌زاده برای ماندن در تبریز و انصراف از بازگشت
به قفقاز. در حالیکه محمدقلی‌زاده مصمم و سرسختانه مُصرّ به بازگشت به قفقاز
بود
-قانع کردن جلیل محمدقلی‌زاده برای انتشار موللا نصرالدین تورکی در
تبریز. ظاهرا ایده‌ی نشر موللا نصرالدین تورکی در تبریز، برای اولین بار توسط ابوالفُتوُح
عُلْوی مطرح و به جلیل محمدقلی‌زاده قبولانده شد
-ترتیب دادن دیدار میرزه جلیل با والی مخبرالسلطنه و مشاورانش برای
مذاکره در باره‌ی نشر موللا نصرالدین تورکی در تبریز
-اقناع والی مخبرالسلطنه برای صدور مجوز نشر موللا نصرالدین در تبریز
بدون گرفتن اجازه از نظارت معارف (وزارت فرهنگ) در تهران. (در آن موقع حاکمیت در تهران در دست مشروطه‌طلبان
ضد تورک بود و در صورت ارجاع مساله‌ی مجوز نشر موللا نصرالدین در تبریز، با توجه به
زبان تورکی آن و دشمنی مشروطه‌طلبان با زبان تورکی و تورکی‌نویسی و مطبوعات تورک،
به یقین مجوز انتشار صادر نمی‌شد).
-قانع کردن والی مخبرالسلطنه برای انتشار موللا نصرالدین به زبان
تورکی، اما با سرمقاله‌های فارسی. مخبرالسلطنه یک دموکرات بود و دموکرات‌ها از
جمله دموکرات‌های آزربایجان مخالف تورکی‌نویسی و مطبوعات تورکی بودند. به همین
جهت او و مشاورین دموکرات تبریزی‌اش، در آغاز می‌خواستند که نشریه تماما به فارسی
باشد. (مخبرالسلطنه - همانگونه که محمدقلی‌زاده نیز
ذکر کرده، علی رغم وابسته‌گی به فرقه‌ی دموکرات ایران و بر خلاف دموکرات‌های تبریز،
اقلاً در مقطع مورد بحث در مورد آزادی مطبوعات و زبان تورکی و تورکی‌نویسی و
مطبوعات تورکی و تئاتر تورکی و .... مواضعی آزادی‌خواهانه داشت).
-کومک در تهیه‌ی اسباب و مقدمات انتشار موللا نصرالدین، مانند تهیه‌ی لیتوگرافی،
چاپ و پیدا کردن رسام خوب، کاغذ مرغوب، قرض کردن پول، ...
-وساطت در رفع توقیف موللا نصرالدین پس از انتشار مقاله‌ای در باره‌ی
کارگزارخانه در شماره‌ی اول.
-گرفتن اجازه از والی برای به صحنه در آوردن نمایش‌نامه‌ی «اؤلوله‌ر»
به زبان تورکی اثر محمدقلی‌زاده
-کومک در به صحنه در آوردن نمایش‌نامه‌ی اؤلوله‌ر در تبریز
-تلاش و آغاز به تهیه‌ی مقدمات به صحنه در آوردن نمایش‌نامه‌ی «آنامین
کیتابی» به زبان تورکی اثر محمدقلی‌زاده در تبریز
-تلاش برای جلوگیری از بازگشت جلیل محمدقلی‌زاده به قفقاز پس از دعوت
دولت آزربایجان سوسیالیستی از او به باکو برای قبول منصب وزارت فرهنگ، با این
منطق که فایده‌ی میرزه جلیل در روشن‌گری و آگاه ساختن و به حرکت در آوردن
مردم در آزربایجان، بسیار بیشتر از فایده‌ی او در قفقاز است
-تلاش
برای قانع کردن حمیده خانیم به ماندن در تبریز، با تذکر فوائد حضور او در عرصه‌ی
حقوق زنان از جمله با مطرح ساختن امکان مدیریت مدرسه‌ی دخترانه و همکاری با
انجمن زنان تبریز و ....
پاراگراف‌های مربوط به ابوالفُتوُح عُلْوی خلخالی در خاطرات حمیده خانیم:
[در باره‌ی خصوصیات ابوالفُتوُح عُلْوی]
ته‌بریز شه‌هه‌ری‌نه مخبرالسلطنه‌نی والی تعیین ائتدی‌له‌ر. او عالی تحصیلی‌نی بئرلین‌ده آلمیش، ریضا شاه پهلوی‌نین پارلامئنتی‌نده ایشتیراک ائتمیشدی. اونون دوست‌لاری‌ندان بیری و مشاوری ابوالفُتوُح عُلْوی میرزه جلیلی چوخ سئویر و موللا نصرالدین‌ی آردیجیل اوخویوردو. عُلْوی‌نین ده‌ده باباسی سئییدله‌رده‌ن، اصیل‌له‌ری ایسه دربندده‌ن ایدی. او ایستانبول‌دا حقوق فاکولته‌سی‌نی بیتیرمیشدی. بیر نئچه خارجی دیل بیلیردی.
بئله تحصیل‌لی بیر آدام ته‌بریزده باشی‌نا گؤی سئیید عمّامه‌سی قویمالی، اه‌ینی‌نه عبا گییینمه‌لی اولموشدو. اونون بو لیباسی‌نا چوخ حیرت‌له‌ندیم و بئله گییینمه‌سی‌نین سببی‌نی سوروشدوم. جواب وئردی کی ته‌بریزده باشقا جور مومکون دئییل. او، گؤزه‌ل آوروپا اوسلوبلو قیافت‌ده باشی‌ندا سیلیندیر چه‌کدیردییی بیر پورترئتی‌نی بیزه گؤسته‌ردی.
.... او (ابوالفُتوُح عُلْوی) یقین ائتمیشدی کی میرزه جلیل ماهیت‌جه مستبددیر. او بو سؤزله‌ری اونون اوزونه سؤیله‌دی. میرزه جلیل ایسه عُلْوی ایله مباحثه ائتمه‌دی. عُلْوی البته آوروپا مدنیتی‌نه بلد ایدی. او حتتا تولستویو فیرانسیزجادان ترجومه‌ده‌ن اوخوموشدو. بو یازیچی‌نین اثرله‌ری‌نده‌ن اه‌ن چوخ آننا کارئنینانی به‌یه‌نمیشدی. ...
[ترغیب جلیل محمدقلی‌زاده به ماندن در تبریز و انتشار موللا نصرالدین]
عُلْوی میرزه جلیلی دیله توتوردو کی هئچ یئره گئتمه‌سین، والی‌ده‌ن ایجازه آلیپ بورادا قالسین و موللا نصرالدین ژورنالی‌نی ته‌بریزده نشر ائتسین. او حتتا سؤز وئریردی کی بو راضی‌لیغی اؤزو اه‌ل‌ده ائده‌جه‌ک. آنجاق گئری دؤنمه‌ک قراری‌ندا اولان میرزه جلیلی اوزون مدت هئچ کس یولا گه‌تیره‌بیلمه‌دی. عُلْوی بیزه تئز تئز گه‌لمه‌یه باش‌لامیشدی. میرزه جلیل‌له اوزون اوزادی صحبت‌له‌ر ائدیردی. اونلار دوست‌لاشمیشدی‌لار.
[گرفتن مجوز برای نشر موللا نصرالدین]
نهایت، او مخبرالسلطنه‌ده‌ن ایذین آلدی و ژورنالین نشری‌نه ته‌بریزده داوام ائتمه‌ک اوچون میرزه جلیلی یولا گه‌تیردی.
[راضی کردن مخبرالسلطنه به انتشار موللا نصرالدین به تورکی]
آنجاق بو شرط‌له کی ژورنال فارس دیلی‌نده نشر ائدیلمه‌لی ایدی. میرزه جلیل بونا قطعی اعتراض ائتدی. دانیشیق‌لار اوزاندی ....
ابوالفُتوُح عُلْوی مجموعه‌نین نشری ایله علاقه‌دار دانیشیق‌لار اوچون میرزه‌جلیل‌له والی‌نین و اونون مشاورله‌ری‌نین گؤروشونو تشکیل ائتدی. اونلارین ژورنالی مطلق فارس دیلی‌نده نشر ائتدیرمه‌ک تکلیفی‌نه میرزه‌جلیل بئله جاواب وئرمیشدی: ....
بیر مدت سونرا ابوالفُتوُح عُلْوی خبر گه‌تیردی کی قوبئرناتور ژورنالین تورک‌جه چیخماسی‌نا ایجازه وئردی. آنجاق بیر شرط‌له کی ژورنالین هر نؤمره‌سی‌نین باش مقاله‌سی فارس‌جا یازیلاجاق. میرزه جلیل بونا دا راضی‌لیق وئرمه‌دی. عُلْوی اونو دیله توتوپ، بیر ته‌هه‌ر راضی سالدی. و اؤن‌سؤزو یازماغی اؤز عهده‌سی‌نه گؤتوردو.
.... بایاق دئمه‌یی اونوتدوم کی میرزه جلیل‌ه ژورنالی نشر ائتمه‌یه دین‌ه و روحانی زومره‌یه توخونماماق شرطی ایله ایجازه وئرمیشدی‌له‌ر. آنجاق میرزه جلیل بو شرط‌له ده اوزون مدت راضی‌لاشمادی. سونرا عُلْوی اونو ایناندیردی کی بو، معین واختا قه‌ده‌ر بئله یورویه‌جه‌ک، سونراسی‌نی ایسه زامان گؤسته‌ره‌جه‌ک‌دیر....
[آماده کردن اسباب و مقدمات انتشار]
یالنیز ایشین بو طرفی حل اولوندوقدان سونرا داش‌باسما، مطبعه، اویقون کاغیزین تاپیلماسی، یاخشی رسام، باسما قالیبین حاضیرلانماسی وس. حاققی‌ندا دوشونمه‌یه باش‌لادی‌لار....
ابوالفُتوُح عُلْوی و باشقا دوست تانیش‌لار، تئز تئز گه‌لیپ ژورنالین نه واخت چیخاجاغی‌نی سوروشوردولار. ....
[رفع توقیف نشریه]
آخشام ابوالفُتوُح عُلْوی گه‌لدی و والی‌نین ژورنالی باغلاما سببی‌نده‌ن دانیشدی. کارگزارخانه کاریکاتوراسی و مقاله‌سی اوتوز ملکو، تئهران‌دا یاخشی علاقه‌له‌ری اولان، مهم ذات ساییلان همین اداره‌نین رئیسی‌نین حیثیتی‌نه به‌رک توخونوپ، او اؤز کاریکاتوراسی‌نی گؤروپ، (بو اونون پورترئسی ایمیش) دهشته گه‌لیپ، ژورنال‌داکی مقاله‌نی اوخویوپ، گئدیپ والی‌نین قبولونا، آغلاییپ یالواریپ کی ژورنالی باغلاسین، مصادره‌ا ئتسین و رئداکتورو جزالاندیرسین. دئییپ کی بوتون عالم‌ده بی آبیر اولوپ، روسوای ائدیلیپ، تحقیر اولونوپ. والی‌نی هده‌له‌ییپ کی ژورنالی باغلاماسا دوز تئهران‌ا احمدشاه‌ین حضورونا شکایته گئده‌جه‌ک. والی اونو ساکیت‌له‌شدیرمه‌ک اوچون اه‌لی‌نده‌ن گه‌له‌نی ائدیپ. اونا موللا نصرالدین‌ین نئچه اوّل‌کی نؤمره‌سی‌نده‌کی اؤز کاریکاتوراسی‌نی گؤسته‌ریپ، بو کاریکاتورادا اونو موللالارین اه‌ل‌له‌ری‌نده توتدوق‌لاری ایپ اوستونده اونلارین چالدیق‌لاری هاوا ایله اوینایان بیر مئیمون کیمی تصویر ائتدییی‌نی دیییپ. حتتا بو دا غضب‌له‌نمیش آدامی ساکیت‌له‌شدیره‌بیلمه‌ییپ. والی اونون تضییقی ایله آخیر کی ژورنالی باغلامالی اولوپ.
[گرفتن مجوز اجرای نمایش‌نامه‌ی اؤلوله‌ر]
..... بو آرادا ابوالفُتوُح عُلْوی مه‌ن‌ده‌ن اؤلوله‌ر و آنامین کیتابی پییئس‌له‌ری‌نی آلیپ اوخودو. او دئدی کی اؤلوله‌ر فوق العاده اثردیر، آنجاق آنامین کیتابی اونون داها چوخ خوشونا گه‌لمیشدی.
ابوالفُتوُح عُلْوی والی‌ده‌ن اؤلوله‌ر پییئسی‌نی تاماشایا قویماق اوچون ایذین آلدی. بونونلا علاقه‌دار بیزیم ائوده آرتیست‌له‌رین و هوس‌کارلارین بؤیوک ییغیناجاغی اولدو ....
.... پییئس سلامت باشا چاتمیش، هئچ بیر غیر عادی حادثه باش وئرمه‌میش، هم ده بؤیوک اوغور قازانمیشدی. یاخشی دا پول ییغیلمیشدی. بو، ١ مای ١٩٢١جی ایل ایدی. ائرته‌سی گون والی مخبرالسلطنه آرتیست‌له‌ره پای‌لاماق اوچون میرزه جلیل‌ه١٠٠ تومه‌ن گؤنده‌ردی. فخری بیلئت آلان هر کس ده١٠-١٥ تومه‌ن گؤنده‌رمیشدی.
[تلاش برای نگاه داشتن جلیل محمدقلی‌زاده در تبریز]
میرزه جلیل مایین ٢ده باکی‌دان آزه‌ربایجان اینقیلاب کومیته‌سی‌نده‌ن بیرینجی سووئت‌له‌ر قورولتایی‌ندا یئک‌دیل‌لیک‌له معاریف کومیساری سئچیلمه‌سی و عاییله‌سی ایله برابر باکی‌یا دعوت ائدیلمه‌سی حاققی‌ندا تئلئگرام آلدی.... خبری ائشیده‌ن عُلْوی، اؤزونو بیزه یئتیردی و میرزه جلیلی دیله توتماغا باش‌لادی کی گئتمه، چونکو اورادا سه‌نین هئچ بیر ایشین یوخ‌دور. آنجاق بورادا داها چوخ خئییر وئرمه‌ک اولار. خالقی اویاتماق، جان‌لاندیرماق، معارف‌له‌ندیرمه‌ک مومکون‌دور.
سونرا خبر گه‌تیردی کی تئهران‌دان آلینان معلوماتا گؤره میرزه‌جلیل‌ی معارف اداره‌سی‌نه رهبر تعیین ائتمه‌ک ایسته‌ییرله‌ر.
مه‌ن عُلْوی‌یه دانیشدیم کی بیز چوخ عزیز دوستوموز دوکتور مئهمانداروف‌دان مکتوب آلمیشیق. او بیزی دوشونمه‌ده‌ن چیخیپ گئتدیییمیزه گؤره قیناییر و سووئت حؤکومتی‌نین فعالیتی‌نی تعریف‌له‌ییر، بیزی تعجیلی گئری دؤنمه‌یه چاغیریر. عُلْوی دوکتورون مکتوبونو مه‌ن‌ده‌ن آلیپ آپاردی. بیر نئچه گون سونرا گئری قایتاردی.
[تلاش برای نگاه داشتن حمیده خانیم در تبریز و فعالیت در عرصه‌ی حقوق زنان]
همین گون‌له‌رده ته‌بریزده ضیالی قادین‌لارین ده‌رنه‌یی تشکیل اولوندو. .... سونرا ابوالفُتوُح عُلْوی دئدی کی خانیم‌لار مه‌نی مکتبین رهبرلییی‌نه تعیین ائتمه‌ک نیتی‌نده‌دیرله‌ر....
..... عُلْوی هانسی قراری قبول ائتدیییمزی اؤیره‌نمه‌ک اوچون بیر داها بیزه گه‌لدی. میرزه جلیل چاشیپ قالمیشدی. چونکو ژورنالین ایل‌لیک آبونه‌سی اوچون اعلان وئرمیشدی. بس چیخیپ گئده‌رسه‌ک آبونه‌چی‌له‌ره نه‌دییه‌ردیک؟ مه‌ن عُلْوی‌یه دئدیم کی حتتا میرزه جلیل قالمالی اولسا بئله، مه‌ن اوشاق‌لاریمی دا گؤتوروپ وطنه دؤنوره‌م. عمی اوغلوم ایجراکوم و اهالی آدی‌ندان بیزیم آرخامیزجا گه‌لیپ. عُلْوی قاییتماماق اوچون مه‌نی ده دیله توتور، یولا گه‌تیرمه‌یه چالیشیردی. او حساب ائدیردی کی مه‌ن بو تای‌دا او تای‌داکی‌ندان داها چوخ فایدالی اولابیله‌ره‌م. اوشاق‌لاریمی عالی تحصیل آلماق اوچون خاریجه گؤنده‌ره‌بیله‌ره‌م. .....
مطالب مرتبط:
تشکر جلیل محمّدقلی‌زاده، مدیر نشریه‌ی تورکی موللا نصرالدین از ابوالفُتوح عُلْوی تورکیست و مخبرالسلطنه
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/04/blog-post_20.html
شخصیت ملی تورک و تورک‌گرا، ابوالفُتوُح عُلْوی خلخالی به‌‌روایت حمیده‌خانیم جوانشیر همسر جلیل محمدقلی‌زاده
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/04/blog-post_53.html
مخالفت خیابانی با انتشار موللا نصرالدین تورکی در تبریز، و دروغ‌پردازی‌ها و تاریخ‌بافی‌های آزربایجان‌گرایان
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/03/blog-post_29.html
ترور شخصیت ابوالفتوح علوی خلخالی، منتشر کننده‌ی موللا نصرالدین در تبریز، در تاریخ‌نگاری آزربایجانی و ادبیات سیاسی آزربایجان‌گرا
No comments:
Post a Comment