«مطبوعات
تورک» در قفقاز جنوبي و آزربايجان سوسياليستي
مئهران
باهارلي
پس از انتزاع دو
ژور قفقاز جنوبي از دولت تورک قاجار (انتزاع دو فاکتوي آن در دوره‌ي دولت تورکي افشاري
متحقق شده بود) و الحاق آن به امپراتوري تزاري روسيه، نشريات بومي متعدد تورک‌زبان
منتشر شده توسط تورکهاي بومي در اين خطه ظهور کرد، در دوره‌ي کوتاه جمهوري خلق
آزربايجان و سپس سقوط آن توسط بولشويکها و تاسيس جمهوري سوسياليستي آزربايجان تا
سال ۱۹۳۷، به سرعت گسترش يافت و شکوفا شد.
۱-نشريات تورک‌زبان
منتشر شده توسط تورکان در قفقاز جنوبي (تفليس، باکو، گنجه، ...) و نواحي پيرامون (حاجي
ترخان، قارس، ...) از سوي خود تورکان، محررين و ژورناليستها و مقامات دولتي آن منطقه «مطبوعات
تورک» ناميده مي‌شد. به عنوان نمونه کتاب آزربايجان «تورک مطبوعاتي» («مطبوعات تورک» در
آزربايجان) تاليف محمدزاده ميرزا بالا که به توصيف «مطبوعات تورک» در جنوب قفقاز
مابين سالهاي ۱۸۷۵-۱۹۲۱ مي‌پردازد، در جمهوري سوسياليستي آزربايجان به سال ۱۹۲۲ و از
طرف «آزه‌ربايجان خلق تصرفات شوراسي، پوليقراف شعبه‌سي نشرياتي، بيرينجي حکومت
مطبعه‌سي، باکو» چاپ و منتشر شده است. ميرزا بالا در اين اثر در باره‌ي «مطبوعات
تورک» در سالهاي آغازين دوره‌ي شوروي از جمله چنين مي‌گويد: «شورا حکومتي زمانيندا
آزهربايجانين مختلف قضالاريندا «تورکجه» مطبعه‌له‌ر آچيلميش، اداره‌له‌رده ديوار
غزئتله‌ري نشر اولونويوردو. خصوصا باکودا بؤيوک «تورک مطبعه‌له‌ري» ياراتماق ايچين
کناردان حروفات گتيرمه‌ک اوغرونا بير قاچ دفعه تشبثات اولموشدور. حال حاضردا کهنه‌ده‌ن
ده موجود اولان بيرينجي حکومت مطبعه‌سيله ۴ نجو مطبعه «تورک مطبوعاتي» ايچين مهم
رول اوينايورلار». (بعد از سال ۱۹۳۷ مفهوم «مطبوعات تورک» ممنوع و به جاي آن «مطبوعات
آزربايجان» جايگزين شد).
۲-يکي از
ويژگيهاي «مطبوعات تورک» قفقاز جنوبي و سپس جمهوري خلق آزربايجان و جمهوري سوسياليستي
آزربايجان تا سال ۱۹۳۷، اين بود که بر هويت ملي تورک ويا «تورک» بودن خود، يعني
منسوبيت به قوم و ملت تورک، به روشهاي مختلف که متعاقبا در زير خواهند آمد، تاکيد مي‌کرد.
برخي از دلائل تاکيد «مطبوعات تورک» قفقاز جنوبي و سپس جمهوريهاي خلق و سوسياليستي آزربايجان
تا سال ۱۹۳۷
بر هويت و منسوبيت تورک عبارتند از:
الف-پس از الحاق قفقاز جنوبي به قلمروي امپراتوري روسيه، اين دولت از رشد
خودآگاهي ملي تورک در قفقاز جنوبي، تمايل تورکهاي قفقاز جنوبي به اتحاد دوباره با
نيمه‌ي ديگرشان در آزربايجان و ايران و نيز شرق آناتولي و نتيجتا رشد افکار
استقلال‌طلبي در اين منطقه جدا بيمناک بود. يک چاره و تدبير دولت تزاري روسيه براي
از بين بردن اين تهديد، ايجاد واگرايي هويتي بين تورکان قفقاز جنوبي از يک طرف و
تورکان آزربايجان-ايران و شرق آناتولي در طرف ديگر از طريق مهندسي هويت قومي تورکان
قفقاز جنوبي و تغيير آن از «تورک» به «تاتار قفقازي» بود. با اين وصف، تاکيد
روشنفکران و محررين تورک قفقاز بر تورک بودن نشرياتشان، به نوعي واکنش و مخالفت و
مقاومت در برابر سياست تورک‌ستيز و استعماري مذکور در مهندسي هويت قوميشان توسط روسيه‌ي
تزاري بود.
ب-در دوره‌ي جمهوري خلق آزربايجان- مساوات، اين دولت سياست رسمي و دولتي
«تورکله‌شمه-تورکجه‌له‌شمه» (تورک شدن-تورکي شدن) به منظور ايجاد و گسترش نظام
تحصيلي-آموزشي تورک، نشريات و مطبوعات تورک، تورک‌زبان کردن موسسات دولتي و تئاترها
.... را اتخاذ کرد. اساسا شعار حزب مساوات در مقطع آغازين «تورکله‌شمه‌ک» (تورک شدن)،
معاصر شدن و اسلامي شدن (در مقابل تهديد اتحاد و تهاجم فرهنگي، سياسي و نظامي
مسيحيان روسيه و قفقاز و همچنين فاناتيزم شيعه‌گري) بود. تاکيد بر تورک بودن در
نشريات و مطبوعات اين دوره در قفقاز جنوبي، امتداد و انعکاس سياست بازگشت به هويت
تورکي (تورکله‌شمه-تورکجه‌له‌شمه) بود.
ج-پس از ساقط نمودن جمهوري خلق آزربايجان و تاسيس جهموري سوسياليستي
آزربايجان، سوسيال دموکراتها و کمونيستهاي تورک (بولشويک، منشويک، تروتسکيست،
استالينيست، ....) همچنان (تا سال ۱۹۳۷) به سياست تورکله‌شمه- تورکجه‌له‌شمه
ادامه دادند. حتي ابعاد و شمول آن را بسيار گسترده‌تر کرده، آنرا نهادينه،
سيستماتيک و تبديل به يک سياست راهبردي نمودند. در اين دوره، همه‌ي نشريات تورک در جمهوري
سوسياليستي آزربايجان هم، طبيعتا بر تورک بودن خود تاکيد مي‌کردند.
د-قفقاز همواره موطن ملل و اقوام بسيار بوده است. علاوه بر روسها، برخي از ملل
مسيحي در اين منطقه مانند گورجيها و ارمنيها داراي مطبوعات ملي قديميتر و کارآراتري
بودند که همواره بر گورجي و ارمني بودنشان تاکيد مي‌کردند. شعور ملي به معني مودرن
در ميان تورکهاي قفقاز و به طبع آن مطبوعات ملي تورک بسيار ديرتر از اين ملل مسيحي پديدار
شد. اما هنگامي که نهايتا مطبوعات ملي تورک ظهور کرد، روشنفکران و محررين و سياسيون
تورک براي اظهار وجود و اعلان تمايز خود از مطبوعات ملل همسايه، تورک بودن خود را
تاکيد مي‌کردند.
۲- مطبوعات تورک
قفقاز جنوبي- جمهوري سوسياليستي آزربايجان تاکيد بر تورک بودن خود را به روشهاي زير
انجام مي‌دادند:
الف- ذکر
مستقيم «تورک» بودن نشريه، مجموعه، روزنامه، ... در سرلوحه در صفحه‌ي اول. به عنوان
نمونه روزنامه‌هاي زير تورک بودن خود را چنين اعلان مي‌کردند:
آچيق سؤز: سياسي، اجتماعي و ادبي گونده‌ليک «تورک» غزئته‌سي‌دير
آچيق سؤز: سياسي، اجتماعي و ادبي گونده‌ليک «تورک» غزئته‌سي‌دير
آزه‌ربايجان: «تورک» و اسلامليغا مفيد مقاله‌له‌ره صحيفه‌له‌ريميز آچيقدير
آزه‌ربايجان: گونده‌ليک سياسي، اجتماعي، ادبي، اقتصادي «تورک» غزئته‌سي‌دير
ايل حياتي: سياسي، ادبي، اجتماعي، اقتصادي اون بئش گونده بير نشر اولونان «تورک» مجموعه‌سي‌دير
باباي امير: هفته‌ده بير نشر اولونان سياسي، ادبي، اجتماعي «تورک» گولگو مجموعه‌سي‌دير
بصيرت: هر هفته و بايرام صباحلاري نشر ائديله‌ن سياسي، اجتماعي، اقتصادي و ادبي «تورک» غزئته‌سي‌دير
تازه خبر: هفته‌ده بير دفعه نشر اولونان، شنبه گونله‌ري چيخان «تورک» غزئته‌سي‌دير
دبستان: متعلمله‌ره مخصوص ايکي هفته‌ده نشر اولونان و ابناء ملتيميزين ترقي و تکاملونا خدمت ائده‌ن مصور «تورک» ژورنالي‌دير
ديريليک: ادبي، فني، اخلاقي، اجتماعي، اقتصادي، تاريخي، سياسي «تورک» مجموعه‌سي‌دير
شرق روس: جمعيت ايشله‌رينه و ادبياتا مخصوص چهارشنبه، جمعه و بازارگونله‌ري چيخان «تورک» غازئتي
طوطي: هفته‌ده بير نشر اولونور سياسي، ادبي، اجتماعي «تورک» مضحکه مجموعه‌سي‌دير
قورتولوش: هله‌ليک ايکي هفته‌ده بير نشر اولونور ادبي، اجتماعي، فني، اقتصادي «تورک» مجموعه‌سي‌دير
مدافعه‌ي ملت: بي‌طرف «تورک» غزئته‌سي‌دير
يئني حيات: منافع مليه‌يه خادم گونده‌ليک «تورک» غزئته‌سي‌دير
ب- ذکر اين
مطلب در سرلوحه که نشريه و روزنامه «تورک ديلي‌نده»، يعني به زبان قوم و ملت تورک
است:
ارشاد: ادبي،
سياسي، علمي، اقتصادي، اجتماعي «تورک ديلي‌نده» مسلمان غزئته‌سي‌دير
بيرق عدالت:
«تورک و فارس ديلله‌رينده» مقاله قبول اولونور... مجموعه‌ميزه «فارس و تورک ديلله‌رينده»
گؤنده‌ريله‌ن مقاله و شعرله‌ر ممکن اولدوقجا ساده اولماليدير....
ترقي: هله‌ليک
هفته‌ده بئش دفعه چيخان سياسي، ادبي، اقتصادي، اجتماعي «تورک ديلي‌نده» مسلمان
غزئته‌سي‌دير
شرق ايلي:
«تورک، عرب، فارس، روس ديلله‌رينده» آيدا بير چيخار مجموعه‌دير
لک لک: «تورک
ديلي‌نده» هفته‌ليک مضحکه‌لي مجموعه‌دير
ملانصرالدين:
آچيق «تورک ديلي‌نده» يازيلمايان مکتوب و مقاله قبول اولونماز
ج-ذکر اين مطلب
در سرلوحه که زبان نشريه «تورکجه»- «تورکچه» و يا زبان «تورکي» است:
برهان ترقي:
حاجي ترخاندا هفته‌ده بير مرتبه چيخادورغان سياسي، ادبي، اقتصادي «تورکچه» مسلمان
غزئته‌سي‌دير.
برهان ترقي: شيمديليک
جمعه گونله‌ري نشر اولونور سياسي، علمي، فني، اقتصادي «تورکچه» مسلمان غزئته‌سي‌دير
حيات: هر گون
نشر اولونان سياسي، علمي، ادبي، اقتصادي، تجاري «تورکجه» جريده‌ي اسلاميه‌دير
زنبور:
«تورکجه» مصور هفته‌ليک مضحکه مجموعه‌سي‌دير
صداي ملت:
گؤنده‌ريله‌جه‌ک مقالات آچيق «تورکجه» يازيلماليدير
فيوضات: ادبي، فني، سياسي، اجتماعي مصور هفته‌ليک
«تورکجه» مجموعه‌ي اسلاميه‌دير
کشکول: ادبيات
و سياستده‌ن باحث («تورکي» و فارسي و عربي مقالاتي درج ائده‌ر) آيليق مجموعه‌دير
کشکول: مدنيت و
ادبياتا دائر («تورکي» و فارسي و عربي مقالاتي قبول و درج ائده‌ر) آيليق مجموعه‌دير
معارف: آزه‌ربايجان
معارف قوميسئرلييي طرفينده‌ن آيدا بير دفعه نشر اولونان متعلمله‌ره مخصوص «تورکجه»
مجموعه‌دير
ز-برخي از
نشريات، داراي کلمه‌ي «تورک» در نام خود ويا نام تشکيلات سياسي و موسسات دولتي که
آنها را منتشر مي‌ساخت بودند:
نشريه‌ي «تورک
سؤزو»: منتشر شده در گنجه به مديريت احمد بک آغايف
استقلال: ناشر
افکار «تورک عدم مرکزيت فرقه‌سي مساوات» (ارگان حزب تورک عدم تمرکز- مساوات)
اتفاق متعلمين:
منتشر شده توسط «باکو تورک متعلمله‌رينين تشکيلاتي» (سازمان دانش آموختگان تورک-باکو)
زحمت صداسي: منتشر
شده توسط «اختلالچي سوسياليست فرقه‌سي‌نين تورک شعبه‌سي» (شعبه‌ي تورک حزب
سوسياليست انقلابي)
د- برخي روزنامه‌ها
و نشريه‌ها که به روشهاي فوق تورک بودن خود را ذکر نمي‌کردند، اينکار را با درج
مطالبي در باره‌ي «ملت تورک» و همچنين با زبان نشريه که تورکي بود نشان مي‌دادند. به عنوان نمونه:
اکينچي: حسن بيگ زردابي در يک مقاله در نشريه‌ي اکينچي در باره‌ي «ملت تورک» چنين مي‌گويد: «ايستييورسونوز
مو «تورک ملتي» ياشاسين؟ قاباغا گئتسين؟ علمي و معرفتي اولسون؟ مدنيتي اولسون؟
اونا ديل وئرين. تورکله‌ر اؤز ديلله‌ريني ايتيريپدير. سيزين سؤزونوزو اونلار
آنلامييورلار. اونلارين ديليني تاپين، وئرين اونلار ياشاسين، قاباغا گئتسين.... پس
وقت گئچمه‌ميش علم کتابلاري گتيرديپ، مکتبله‌ر بنا ائديپ، اؤز ديليميزده تحصيل علوما
مشغول اولون که مسلمانليقدا قايم اولاسينيز. ميخ برک وورولدوقجا اونو چيخارماق
چتين اولور. اي علم تحصيل ائده‌ن جوانلاريميز! دوغرودور، بيزيم وطن قارداشلاريميز
ايله انس توتماق چتيندير. سيز دانيشديغينيزي اونلار باشا دوشمويور... سيزه کافر ديييپ،
اينجيده‌جه‌کله‌ر. دوغرودور، غير ملتله‌ر سيزين کمالينيزي گؤروپ، سيزه آرتيق رتبه
وئره‌جه‌کله‌ر. اما انصاف دئييل که بئش گون عمرون لذتينده‌ن اؤتورو ملتي،
قارداشلارينيزي آتيپ، اونلاري کور و سرگردان قوياسينيز ....»
ملانصرالدين: ويا روزنامه‌ي ملانصرالدين در تحليلي در باره‌ي
مطبوعات تورک و عدم رغبت تورکان قفقاز به نشريات تورک چنين مي‌گويد: «... اورتا روس
مکتبله‌ريني قورتارانلار و جميع معلمله‌ر روسجا يازيپ اوخويورلار، مسلمانجا سوادي
اولمايانلار دا، مسلمانجا اون بئش ايل اوخوموشلاري دا. حتي «تورک ديل»ي‌نين معلمي هر
گاه بير اوچ آي روسجا اوخويوپسا، يولداشينا روسجا کاغذ يازير. ... بير اوتاقدا يا
قرائت‌خانه‌ده استول اوسته ايکي غازئته قوياق. بيري تورک و بيري روس غازئته‌سي.
بورايا اگر بير مسلمان داخل اولا و او مسلمان روسجادا او قدر اوخوموش اولا که
«تورکجه» اوخويوپ، اول روس غازئته‌سيني گؤتوروپ باخاجاق که گؤرسون نه تازه خبر
وار.....»
قورتولوش: در
شماره‌ي نخست خود مقاله‌اي در باره‌ي اسطوره‌ي گرفتار شدن «ملت تورک» به طلسم ارگه‌نه
قون و رها شدن وي توسط گرگي به اسم پورته چينه و يا بوزقورت به قلم محمدامين
رسولزاده درج شده است: «بيرينجي نمره‌سينده قورتولوش خصوصوندا «تورک ملتي»نين ارگه‌نه
قون طلسمينه دوشمه‌سي و بير پؤرته چينه ويا بوزقورت سايه‌سينده قورتارماسي اطرافيندا
اولان ماسال حاققيندا محمدامين رسولزاده‌نين بير مقاله‌سي واردير».
قارداش قايغيسي:
در باره‌ي شهداي استقلال آزربايجان چنين مي‌نويسد: «راحت اويونوز، اي ناحق قربانلار،
رحمتله‌ر سيزه! آزهربايجانين استقلاليتي اوغروندا وئريلميش قربانلاري «تورک گنجله‌ري»
حرمتله‌ر ايله خاطرلار ...»
٣-کاربرد صحیح نامهای «تورک» و «آزربایجان» در مطبوعات قفقاز جنوبی و جمهوریهای خلق و سوسیالیستی آزربایجان پیش از ١٩٣٧:
٣-کاربرد صحیح نامهای «تورک» و «آزربایجان» در مطبوعات قفقاز جنوبی و جمهوریهای خلق و سوسیالیستی آزربایجان پیش از ١٩٣٧:
الف-در تمام
اين دوره، «تورک» به معني نام ملي خلق و در رديف نامهاي ملي ارمني، گورجي، روس و ...
است. در اين دوره نشاني از نامهاي «آزربايجاني» و «آزري» و ... به جاي تورک نيست. همچنين
تورک به عنوان يک نام قومي و ملي و در رديف و هم‌عرض «تاتار» بکار مي‌رود. اين همان
کاربرد دقيق و علمي است که امروز ما در ايران نيز بکار مي‌بريم. در ايران «تورک» يک
مفهوم قومي-ملي به غير از «تورکمن» است (در اين کشور چهار ملت تورکيک با نامهاي «تورک»،
«تورکمن»، «کازاخ- قزاق» و «خلج» وجود دارند).
ب-در اين دوره
زبان تورکي به صورت «تورکجه» و يا «تورک ديلي» و بندرت «تورکي» ناميده مي‌شود و
مفهومي بنام زبان «آزربايجاني» و يا «آزري» وجود ندارد.
د-در مطبوعات
تورک اين دوره، «آزربايجان» به عنوان نام دولت، در برخي موارد قلمروي اين دولت در
جنوب قفقاز و يا کشور، و در موارد بسيار نادري به عنوان نام لهجه‌هايي از زبان
تورکي که در قفقاز جنوبي و قلمروي دولت آزربايجان رايجند، بکار رفته است. اما
آزربايجان هرگز به معني نام و هويت قوم و ملت تورک و يا معادل زبان تورکي بکار نرفته
است.
۴-ايجاد هويت
قومي-ملي «آزربايجاني» توسط حزب کومونيست روسيه به رهبري استالين و ميکويان ارمني در
سال ۱۹۳۷ در موسکو، يک مهندسي هويت قومي-ملي استعماري، نژادپرستانه، اليتيست و
اوريانتاليست بر عليه خلق تورک در قفقاز جنوبي بود. هدف از اين تدبير، ايجاد غيريت در هويت
ملي و زباني بين تورکهاي قفقاز و آناتولي، بلکه تخاصم و دشمني بين آنها و بدين طريق
جلوگيري از تحقق هر گونه احتمال جدائي جمهوري سوسياليستي آزربايجان از اتحاد شوروي
با الهام از و يا حمايت مستقيم جمهوري مستقل ترکيه بود. نبايد فراموش کرد که بيست
سال قبل از آن در سالهاي جنگ جهاني اول هم، جمهوري خلق آزربايجان در قفقاز جنوبي
توسط امپراتوري عثماني تاسيس و حتي نام دولت آزربايجان با صلاحديد و توصيه‌ي مقامات
عثماني به اين دولت جديدالتاسيس تورک داده شده بود.
۵- همانگونه که
از بررسي «مطبوعات تورک» در قفقاز جنوبي از زمان الحاق آن به روسيه‌ي تزاري تا سال
۱۹۳۷ معلوم مي‌شود، در جامعه‌ي روشنفکري و محيطهاي فرهنگي و سياسي تورک جنوب قفقاز
هيچگونه بحث و گفتماني در باره‌ي تعويض و تغيير نام ملت تورک به آزربايجاني و زبان
تورکي به زبان آزربايجاني و ... در کار
نبود. بر عکس، بويژه در دوره‌ي جمهوري خلق آزربايجان و سپس جمهوري سوسياليستي
آزربايجان تا سال ۱۹۳۷ يک جريان و روند بسيار گسترده، ريشه‌دار و مقبول «تورکله‌شمه»
و «تورکجه‌له‌شمه» وجود داشت. به عبارت ديگر ايجاد هويت قومي- ملي آزربايجاني يک
روند بومي و دروني، خودجوش، داوطلبانه، بحث و گفتگو شده در جامعه‌ي روشنفکري و
سياسي تورک، مردمي، و زائيده‌ي نيازهاي اجتماعي و سياسي و تاريخي و ... توده‌ي تورک در
قفقاز جنوبي و يا دولت آزربايجان نبود. بر عکس، يک روند بروني، اليتيست، اوريانتاليست،
محصول پارانوياي استالين، تورک‌ستيزي ميکويان ارمني، توسعه‌طلبي-نيازهاي استراتژيک
روسيه‌ي کومونيست، تحميل شده توسط تبعيد و تيرباران و گولاگ و ترور .... و يک نمونه‌ي
کلاسيک نسل‌کشي فرهنگي-ملي در قرن بيستم بود.
براي مطالعه‌ي بيشتر:
»مطبوعات تورک» در
قفقاز جنوبي و آزربايجان سوسياليستي
کومونيستها و بولشويکهاي تورک‌گرا در دو دهه‌ي
نخستين جمهوري آزربايجان سوسياليستي شوروي
عمليات ملتها به عنوان بخشي از سرکوبهاي
استالينيستي
ايدئولوژي - دوکترين استعماري مولدوونيسم
روسيه و سياست تاتاريزه کردن ملت تورک ما-
نمونه ی اوبلاست قارس
ايضاحاتي در باره‌ي کاربرد مودرن و دومکراتيک
دو نام تورک و آزربايجان
لهجه‌گرائي، طائفه‌گرايي و محلي‌گرايي،
سه مانع عمده در مسير روند ملت شدن خلق تورک در ايران
پان‌ايرانيسم و آزربايجانگرائي استالينيستي
دو روي يک سکه‌ي ضد تورک‌اند
سه مفهوم و هويت ملي «ملت ايران»، «ملت
آزربايجان» و «ملت تورک»
هدف از بررسي زيرگروههاي لهجه‌اي، جوغرافيايي،
مذهبي، طائفه‌اي، ... خلق تورک
تورک خالقينين ميللي آدينا قويولان آيمازجا
بايکوت
تورکي و تورکجه آدلاريندان
هانسيني ايشله‌تمه‌ليييک
زبان معيار مودرن تورکي
No comments:
Post a Comment