سايين، سايقين، سايقيلي، سايلاماق، سايلاو، سايينساماق

سايين، سايقين، سايقيلي، سايلاماق، سايلاو، سايينساماق

مئهران باهارلي

Wednesday, June 13, 2012

«سايين» عره‌بجه-فارسجا «جناب، گرامي، محترم، عزيز، سرکار» گيبي کليمه‌له‌رين تورکجه قارشيليغي اولوپ؛ سايقي ده‌يه‌ر، ريعايه‌تلي، حؤرمه‌تلي، سايقيني حاقق ائده‌ن کيمسه دئمه‌کدير. سايين کليمه‌سي تورکييه ديشيندا، گونوموز ايران- تورک‌ائلي‌نين (ائتنيک آزه‌ربايجان‌ين) يازيلي «تورکجه»سينده ده منيمسه‌نميش و گئنيشجه قوللانيلير. آنجاق آزه‌ربايجان رئسپوبليکاسيندا و اورانين اده‌بي ديلي اولان «آزه‌ربايجانجا»دا سايين دئگي‌سينه قارشي اولومسوز تپگيله‌ر و ديره‌نج واردير. حتتا اونون يانليش اولدوغو ايدديعا ائديلير. اويسا، سايين کليمه‌سينده تورکجه آچيسيندان ياپيسال و آنلامسال اولاراق هر هانسي بير يانليشليق سؤز قونوسو دئييلدير. يانليش اولان بير دوروم وار ايسه، او دا آزه‌ربايجان رئسپوبليکاسي‌نين يازيلي و اده‌بي ديلي اولان آزه‌ربايجانجادان، ١٩٣٧‌ده تصويب اولونموش بير ياسا و قانونا هله ده اوياراق، تورکجه دئگيله‌ري ديشلاما و قيراقلاما؛ فارسجا، عره‌بجه و روسجا کليمه‌له‌ري تورکجه اولانلارا اوستون توتوپ يئي‌له‌مه‌کدير.

موغولجا سايين: تورکييه‌ده تورک ديل دئوريمي ايلله‌رينده يازيلي ديلده يايقينلاشديريلان سايين دئگيسي، چاغاتاي تورکجه‌سينده‌ن، او دا مونقولجادان آلينتيدير. بورادا هر هانسي بير سورون يوخدور. اوچرا (زيرا) تورکجه‌ده وار اولان بوتون موغولجا، حتتا باشقا آلتاي ديلله‌رينده‌ن آلينتيلانان کليمه‌له‌ر، بيزيمکي و تورکجه قبول ائديلير.

گئرچي مونقولجاداکي سايين کليمه‌سي‌نين اؤزو، اصلينده اويقور تورکجه‌سينده «ساغين» (ساغلام) کليمه‌سينده‌ن آلينميش و سس ده‌ييشيمينه اوغراياراق داها سونرالار سايين اولموشدور. يعني تورکجه کؤکه‌نليدير: ساغين- سايين (تورکجه -غي -وي`له‌ر مونقولجادا -يي اولور. ياقوتجادا ه «قاويتي» دئگيسي‌نين موغولجادا «قاييچي» اولدوغو گيبي. بو تورکجه کؤکه‌نلي کليمه داها سونرالار فارسجايا «قيچي» اولاراق گيرميشدير). مونقول ديلله‌رينده «سايين» کليمه‌سي‌نين چوخلو ده‌ييشگه‌سي واردير: سايخان، ساين، سئن (داگورجا)، سن (اوردوسجا)؛ سائن (خالخاجا)؛ هائن (بورياتجانين خوري لهجه‌سي)؛ هنگ (بورياتجانين آلارجا لهجه‌سي)؛ هائنگ (بورياتجا)، ...

موغولجادا سايين کليمه‌سي دارقينجليق (راحاتسيزليق)، سايريليقدان اوزاق، سورونسوز، توداسيز (تهليکه‌سيز)، اييي، چوخ اييي، ياخشي، گؤزه‌ل، بئجه‌ريکلي، بئجه‌ريلي، يئته‌رليکلي دئمه‌کدير. تورک‌ائلي-ائتنيک آزه‌ربايجان`ين «سايين قالا» شهه‌ري‌نين آدينداکي سايين دا، بؤيوک اولاسيليقلا عئيني کليمه اولوپ، ساغلام قالا و اييي کند دئمه‌کدير (قالا: کند). موغولجادا بو کؤکه‌نده‌ن تؤره‌نه‌ن «ساييجيرا.» (اييي اولماق)، «ساييسييا.» (يئي‌له‌مه‌ک، اييي اولاراق قبول ائتمه‌ک، تانيماق، اؤومه‌ک، يوکسه‌لتمه‌ک، اوجالتماق) و «سايچود» دئگي‌له‌ري ده واردير. سايچود دئگي‌سي، اوستاباشي‌لار، ان اؤنده اولان کيشيله‌ر، يوکسه‌ک روتبه‌لي اولانلار دئمه‌کدير.

ساييد-ساييت (سايد): سايين کليمه‌سي‌نين موغولجادا چوخول بيچيميدير. چاغداش موغولجادا «ساييد»، يوکسه‌ک روتبه‌لي، توغرالي (رسمي) مقام، باخان (وزير)، ائتگيلي، اونلو کيشي، ايله‌ري گله‌ن، آغار (اشراف)، ساييلان آنلاملاريندادير. اورتاچاغدا ايران و آزه‌ربايجانا کؤچه‌ن و بورالارا حؤکوم سوره‌ن تورک-موغول توپلولوقلار آراسيندا آقا و به‌ي آنلاميندا اولان عره‌بجه «سيّد» (سئييد) کليمه‌سي‌نين خالق آراسيندا قولايجا منيمسه‌نمه‌سي و توتونماسي نده‌نله‌ري آراسيندا، «سئييد»ين خالقا داها اؤنجه‌ده‌ن تانيش اولان «ساييد» کليمه‌سينه اولان بنزه‌رلييينين ده اوينامي واردير.

تورکجه سايين: تورکجه‌ده سايماق فئعلي کؤکه‌نينده‌ن، فئعلده‌ن آد ياپان -ين سون‌اکي کؤمه‌يي ايله و  مؤحته‌ره‌م آنلاميندا عئيني کليمه‌ني يعني «سايين»ي ياپماق اولاسي‌دير: ساي+ين (ساييلان کيمسه). –ين سون‌اکي ايله ياپيلميش باشقا اؤرنه‌کله‌رده‌ن: گلين (گلمه‌ک+ين)، اکين، بيچين، بوتون، قوشون، ديرين (اهالي)، دويون (عقد)، توتون، اه‌يين، اوزون، تالان، ياخين، اويون، يوغون، اورون، دولون (دولون آي)، ساتين (ساتين آلماق)، يازين، يايين، سورون، باسين، اؤلچون (معيار)، اوچون (گاز)، چئوره‌ن (افق)، اسين (ايلهام)، درين، ... عئيني کؤکه‌نده‌ن خالق ديلينده «سايينساماق» («ساييمساماق»، «سايينسيماق»)، اؤنه‌مسه‌مه‌ک و سايماق دئمه‌کدير.

سايقين و سايقيلي: «سايقيلي» داورانيشلاريندا باشقالارينا سايقي گؤسته‌ره‌ن، «سايقين» ايسه هامي نين بيله‌سينه سايقي گؤسته‌ردييي کيمسه‌دير. (سايقي: حئساب، حؤرمه‌ت، ريعايه‌ت، .. سايقيداکي –قي فئعلده‌ن آد ياپان سون‌اکدير: قايقي، آتقي، قاتقي، يئگي، دئگي، قيلقي، آلقي، وئرگي، ايچگي، اولقو، اولگو، دوزگو، .... آددان آد ياپان باشقا بير –قي سون‌اکي ده واردير: ديشقي، اؤزگو، دوزقو (سالاد)، گؤزگو، اسه‌نگي (عافيه‌ت)، اوغلانقي (اينجه داورانيشلي)، ... دا اولدوغو گيبي).

سايلاو: تورکجه سايماق فئعلي‌نين حؤرمه‌ت ائتمه‌ک و ساييلاري سايماق آنلاملاري واردير. بونلارين هر ايکيسينده ده سؤز قونوسو اولان کيمسه و يا نسنه‌له‌ري سئچمه قاورامي گيزليدير. بورادان سايماق کؤکونون تورکجه‌ده‌کي اوچونجو آنلامي اولان سئچمه‌ک اورتايا چيخميشدير. بو اوچونجو آنلام اؤزه‌لليکله دوغو تورکول ديلله‌رينده اؤرنه‌يين چاغاتايجادا ايشله‌کدير. «ساي» کؤکونون سئچمه آنلاميني «ساي» (سونرالار «چاي»: درين اولمايان سو، ياتاغينداکي داشلارين قولايجا سئچيله‌بيلدييي و ساييلابيلدييي سويو آز اولان ايرماق)، «سايدام» (شفاف) دئگيله‌رينده ده گؤرمه‌ک اولار.

«سايلاماق» فئعلي ده بورادان تؤره‌ديلميش و ده‌يه‌ر وئرمه‌ک، سئچمه‌ک، بير شخص و يا نسنه‌ني بير توپار-قوروپ آراسيندان سئچمه‌ک، آييرماق، بليرله‌مه‌ک، اوي وئره‌ره‌ک سئچمه‌ک، اوي وئره‌ره‌ک نومايه‌نده سئچمه‌ک دئمه‌کدير. بورادان تؤره‌نه‌ن «سايلانيش» (اوي وئره‌ره‌ک سئچمه، آييرما، بليرله‌مه)، «دوغال سايلانيش» (انتخاب طبيعي)، «سايلانما»، «سايلانماق»، «سايلاوچي» (اوي وئره‌ره‌ک سئچه‌ن)، «سايلاو» (ميلله‌ت وکيلي، پارلامئنت دئلئقاسييونو، تمثيل‌چي، نومايه‌نده) دئمه‌کدير. «سايلاو» دئگيسي، «سايلاماق» فئعلي کؤکونه تورکجه‌ميزده يايقين بير سون‌اک اولان و فئعلده‌ن آد ياپان –او –ه‌و سون‌اکي اکله‌نه‌ره‌ک ياپيلميشدير. سايلاو دئگيسي تورکجه‌نين ياپي و سس‌بيليمينه اويوملودور. (–او –ه‌و سون‌اکي ايله ياپيلميش باشقا اؤرنه‌کله‌رده‌ن: بيله‌و (بيلؤو)، قاشاو (قشوو)، بوخاو (بوخوو)، قيراو (قيروو)، توماو (توموو-زکام)، بوخاو (بوخوو)، چالپاو (چالپوو-بوران)، قاراو (کور، نابينا)، بوته‌و (بوتؤو)، اؤده‌و، گؤره‌و، سؤيله‌و (نطق)، تؤره‌و (مشتق)، سيناو، ...)

ايلگيلي دئگيله‌ر:

دوغال سايلانيشDoğal Saylanış : انتخاب طبيعي

ساغينSağın : ساغلام، اسه‌ن

سايدامSaydam : شفاف

ساي‌سوSaysu : داياز و تاباني قولايجا گؤرونه‌ن چاي و ايرماق

سايقيSayqı : حئساب، حؤرمه‌ت، ريعايه‌ت

سايقيليSayqılı : داورانيشلاريندا باشقالارينا سايقي گؤسته‌ره‌ن کيمسه

سايقينSayqın : هامي‌نين بيله‌سينه سايقي گؤسته‌ردييي کيمسه‌

سايلاماقSaylamaq : ده‌يه‌ر وئرمه‌ک، بير شخص و يا نسنه‌ني بير توپار-قوروپ آراسيندان سئچمه‌ک، آييرماق، بليرله‌مه‌ک، اوي وئره‌ره‌ک سئچمه‌ک، اوي وئره‌ره‌ک نومايه‌نده سئچمه‌ک

سايلانماقSaylanmaq : سئچيلمه‌ک، بير شخص و يا نسنه‌نين بير توپار-قوروپ آراسيندان سئچيلمه‌سي، بليرله‌نمه‌سي، اوي آلاراق سئچيلمه‌ک، اوي آلاراق نومايه‌نده سئچيلمه‌ک

سايلانيشSaylanış : اوي وئره‌ره‌ک سئچمه، آييرما، بليرله‌مه

سايلاوSaylav : ميلله‌ت وکيلي، پارلامئنت دئلئقاسييونو، تمثيل‌چي، نومايه‌نده

سايلاوچيSaylavçı : اوي وئره‌ره‌ک سئچه‌ن

سايينSayın : جناب، گرامي، محترم، عزيز، سرکار

سايينساماSayınsama : اعتبار

سايينساماقSayınsamaq : اؤنه‌مسه‌مه‌ک، سايماق، ائعتيبار ائتمه‌ک

سايينسانارSayınsanar : معتبر، با اعتبار، ائعتيبارلي

سايينسانمازSayınmaz : نامعتبر، بي اعتبار (شخص)